TOKAT YAZMACILIK SANATINDA ELVAN BASKI UYGULAMALARI

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 3, 495 - 521, 26.12.2021

Dilek Tüm Cebeci

Öz

Kültürel mirasın taşıyıcısı olan el sanatları geçmişten geleceğe aktarılan maddi ve manevi değerlerin bütünüdür. Kültür varlıklar farklı bölgelerde ve farklı coğrafi koşullarda yaşayan insanların yaşam tarzlarına göre biçimlenmektedir. Zamanla gelişen, gelenek olarak devam eden unsurlar beraberinde kültürel değerleri meydana getirmiştir. Bu kültürel değerler sanatla birleşerek duygu ve düşüncelere göre farklılıklar göstererek zengin ve geniş bir yelpaze oluşturmuştur. El sanatları bir milletin kültürünü ifade eden en anlamlı belgeler olarak görülebilir. Aynı zamanda usta çırak ilişkisi ile devam ettirilebilen üreten kişinin el emeği ile özgünlük ve karakter ortaya konularak oluşturulan kültürel varlıkların bütünüdür. Kültürel miras içerisinde önemli bir yere sahip olan yazmacılık sanatı tarihsel süreç ve değerler içerisinde doğup gelişen bir halk sanatıdır. Anadolu’da gelişen ve pek çok medeniyete ev sahipliği yaparak Türk halkının elinde kendine özgü sanat anlayışı ile yoğrulmuş ve toplumun vazgeçilmez bir eşyası olarak kendini kabul ettirmiştir. Halkın sanatı olan yazma, kullanılan desenler ve renkler ile pek çok farklı alanda da halkın yaşantısını yansıtmıştır. Yazmacılık sanatı, pamuklu kumaşların yüzeyine fırçayla, ağaç kalıplarla veya her iki yöntemle oluşturulan usta çırak ilişkisi ile sürdürülebilen geleneksel el sanatlarından birisidir. Yapılan arkeolojik kazılar ve yazılı kaynaklar kapsamında yazmacılık sanatının bir baskı tekniği olduğu görülmüştür. Arkeolojik araştırmalar sonucunda Paleotik dönemde mağra duvarlarındaki el izleri ardından mum ve kilden yapılan kalıplar bu duruma örnek teşkil etmektedir. Ayrıca Anadolu topraklarında Çatalhöyük kazılarında elde edilen mühürlerinde, yazmacılığın baskı ile yapılan ilk örnek bulguları olarak değerlendirilebilinir. Yazmacılık sanatının merkezi olarak görülen Orta Anadolu’nun uygarlık yönü ile zengin olan Tokat ilinde bu sanatın yaklaşık olarak yediyüz yıllık bir geçmişi ile türünün en güzel örneklerine sahip olduğu görülmüştür. Coğrafi açıdan son derece verimli topraklara sahip olan ilde doğadan esinlenerek özellikle bitkisel motifler kalıp ustalarının başarılı kompozisyonları ile kumaş üzerine basılmıştır. Meyve çeşidi bol olan Tokat’ın bu özelliği yazma desenlere konu olarak kaynak teşkil etmiştir. Desenler ağaç kalıplara kalıp ustasınca bir nakış gibi işlenerek oluşturulmuştur. Günümüzde teknolojinin ilerlemesi ticari, ekonomik kaygılar ve yaşam koşulları gibi pek çok etken el sanatlarını olumsuz yönde etkilemiştir.
Bu çalışmada teknolojinin gelişmesiyle birlikte pek çok el sanatında olduğu gibi yazmacılık sanatında da geleneksel yöntemlerinin kaybolmaya başlaması durumundan yola çıkılmıştır. Bu kapsamda kaybolmakta olan yerel ve kültürel değerlerin araştırılması, geleneksel yöntemlerle sanatını sürdürmeye çalışan ustaların çalışmalarına destek verilmesi maddi kültür ürünlerine ait mirasın belgelenmesi, kültürümüzü yansıtan değerlerin korunması ve gelecek nesillere kaynak oluşturması amacı hedeflenmiştir. Zira ulusal değerlerin korunması gelenek ve göreneklerin yaşatılması ve sürdürülebilmesi gelecek için önem arz etmektedir. Bu araştırmada Tokat ili yazmacılık sanatında kullanılan teknikler ile elvan işi ağaç baskı kalıp desenlerinin motif ve kompozisyon özellikleri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yazmacılık Sanatı, Tokat, Geleneksel Sanat, Ağaç Kalıp, Elvan Baskı

Kaynakça

• AKBİL, F. (Ocak 1977). “Türk Yazmacılık Sanatı” Kültür ve Sanat, Kültür Bakanlığı Dergisi, 5, 109.
• AKBULUT, A.S. T. (Eylül-Ekim 2018), “Ağaç Yazma Kalıplarında Özgün Desen Geliştirme Sürecine İlişkin Örnek Uygulama”, Akademik Bakış Dergisi, 69, 33.
• AKYIL, S. (2003). “Yazmacılık Sanatı”, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi,13, 1, 1.
• ARSEVEN, C.E. (1973). Türk Sanatı, İstanbul: Cem Yayınevi,
• AY, M. Ç. (2018). “Tokat Yöresi Geleneksel Yazma Baskı Sanatının Tarihsel Süreci ve Öğretiminin Çözümlenmesi,” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• ÇATALKAYA, G. (2016). “Geleneksel Yazmacılık Teknikleri ile Özgün Baskı Tasarımları,” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.
• DEMİRCİ, M. S. (2015). Elvan Yazmaları Diyarı Tokat, Tokat: Yayın No 1, Tokat Belediyesi Kültür Yayınları.
• GENÇ, M. (2- 6 Temmuz 1986). “17-19. Yüzyıllarda Sanayi ve Ticaret Merkezi Olarak Tokat,” Ankara: Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu.
• GÖKAYDIN, N.. (1987). Tahta Baskı Tekniği, Dünü Bugünü Eğtimdeki Yeri, Türkiye’de ve Almanya’da Ağaç Baskı Sanatı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yayınları, 6.
• İNALCIK, H. (2008). Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İNCESOYLUER, C. (1987). “Yazmacılık,” Mavi Ankara Sanat Dergisi, 23.
• KARAOĞLU, H. (1999). “Tokat Yöresi Ağaç Baskı Yazmalarının Grafiksel Gelişimi ve Düzeni,” Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KAYA, R. (1988). Türk Yazmacılık Sanatı, İstanbul: Genel Yayın No 140. Sanat Dizisi 15, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• OK, Ç. (2015). “Tokat İlinde Geleneksel Yazmacılık,” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara:Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• ÖZ, N. D. (2006). “Türk Yazmacılık Sanatı ve Son Dönem İstanbul Yazmaları”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÖZTÜRK, Ö. (2011). Pontus, Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi, Ankara: Genesis Yayınları.
• SOYSALDI, A ve KEMER, G, (2018). “Tokat Yazmacılığında Geçmişte Kullanılan Motiflerin Güncel Motiflerle Karşılaştırılması,” Uluslararası Geçmişten Günümüze Tokat’ta İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu, Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayınları, 273-291.
• SOYSALDI, A ve ŞAVKAR, F. (Eylül 2019). “Kastamonu Yazma Ustası Celal Yağcıoğlu,” Turk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl:6, 22, 89.
• TEZEL, Z. (2009). “Yazmacılık Sanatlarında Desenlendirme Teknikleri, Kalıp Tekniğiyle Ağaç Baskı Uygulama Örneği,” Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi, 25, 27-40.
• --(2017). Tokat Yazmacılığı, Tokat:Tokat Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları
• TÜRKER, K. (1994). Tokat Yazmaları, Tokat Özel Sayısı, Ankara: Kültür ve Sanat 24, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,
• TÜRKER, K. (1996). Ağaç Baskı Tokat Yazmaları, İstanbul: Genel Yayın No 347, Sanat Dizisi 47, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• URL-1: http://www.sokumenstitusu.org.tr/AltMenu/12/SOKÜM-Nedir (Erişim: 21.06.2020) URL-2: https://aregem.ktb.gov.tr/TR-279417/somut-olm-kult-miras-turkiye-ulusal-envanteri.html (Erişim: 17.04. 2020)
• URL-3: https://tr.wikipedia.org/wiki/Tokat_(il) (Erişim: 21.04. 2019)
• URL-4: https://www.unesco.org.tr/Pages/126/123/UNESCO-İnsanlığın-Somut-Olmayan-Kültürel-Mirası-Temsilî-Listesi (Erişim: 16.05. 2020)