ALTAY MASALLARINDA GELENEKSEL EKOLOJİK BİLGİNİN AKTARIM YOLLARI

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 3, 1183 - 1207, 27.12.2023

Adnan Yıldız

https://doi.org/10.55666/folklor.1377104

Cited By: 1

Öz

İlkel insan, kaos ve kozmos şeklinde devam eden hayat döngüsünde evreni tasavvur ederken farklı yaratımlar ortaya koymuştur. Yaratan, yaratılan, yaratılış, evren, tabiat, tabiat olayları gibi kavramların anlamlandırılmaya çalışıldığı dönemde, çevrenin gözlemlenerek tecrübelerin ortaya konulduğu ve gelecek nesiller için aktarım yolu olarak sözlü anlatılar seçildiği görülmektedir. Güney Sibirya Türklerinden olan Altay Türkleri, avcılık toplayıcılık, hayvan yetiştiriciliği, balıkçılık, tarım gibi pek çok kültürde deneyimler yaşamıştır. Bu denli çeşitliliğin olduğu geleneksel bilinç, ortaya çıkarttığı anlatılarda da zenginliği muhafaza etmiştir. Bilinmeyen zaman ve mekânda gerçekleşen yaratılış tasavvuru ile başlatılabilecek olan geleneksel ekolojik bilgi (GEB) ise Altay Türklerinin zengin anlatılarında sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Amprik sonuçlarla oluşturulan örnekler, bilgi ve inançların toplamından oluşur. 20. yüzyılın başlangıcından itibaren Batı’da çalışılan bu kavram alanının modern toplumun karşılaştığı sorunlarına çözüm sunabileceği fikri disiplinlerarası pek çok bilim şubesinin dikkatini çekmiştir. Ekoloji, insan ekolojisi, kültürel ekoloji, eko-ilkelcilik, ekofeminizim, derin ekoloji, ekosofi/mistik ekoloji, ekoeleştiri, yeni maddecilik, etno-ekoloji, ekolojik folklor gibi bir çok kuram bu dikkatin sonucu ortaya çıkmıştır. Bahsi geçen çalışma alanları evren ve tabiat unsurlarına dair bünyesinde farklı birçok görüş barındırmaktadır. Arkaik bilinç yapısının günümüze sözlü anlatımlar yoluyla taşıdığı örnekler, bu görüşlerin araştırılması bakımından önemlidir. Masallar sosyo-kültürel birikimin güçlü bir temsilcisidir. Bu birikim içerisinde masalın kendine zaman ve mekândan muaf bir alan açması geleneksel ekolojik bilgi bağlamında öne çıkmaktadır. Geleneksel bilincin kodlamalarını iletme görevi masallarda motifler aracılığı ile gerçekleştirilir. Berkes ve Kışlalıoğlu’nun ortaya koyduğu ekolojinin on temel ilkesi motif halleriyle Altay masallarında yer almaktadır. Her ne kadar modern dünyada masala çocuk özelinde dikkat çekilse de durum öyle değildir. Geleneksel bilincin yansıması pek çok motifi barındıran masallar, günümüz modern sorunlara cevaplar barındırması açısından her yaş grubuna hitap etmesi gereken anlatılardır. Bir folklor şubesi olarak masalın ele alındığı bu çalışmada, İbrahim Dilek tarafından alana kazandırılan Altay Masalları eserinde yer alan 108 masal incelenmiştir. İnceleme sonucu elde edilen bulgular geleneksel ekolojik bilgi kapsamında öne çıkan: Geleneksel ekolojik bilgi nedir?, Geleneksel ekolojik bilgi neden önemlidir?, Masallar geleneksel ekolojik bilgi açısından hangi motifleri barındırır?, Bu motiflerin günümüze aktarılması önemli midir? vb. sorulara cevap aranmıştır.

Anahtar Kelimeler

Geleneksel Ekolojik Bilgi, Ekoloji, Masal, Motif, Folklor

Kaynakça

• AÇA, M. (2022). “Geleneksel Ekoloji Bilgisi ve Güney Sibirya Destanları”, Altay Toplukları Sempozyumu IX Bildirileri, 271-288, Osmangazi Belediyesi Yayınları.
• ARSLAN, M. (2005). “Türk Destanlarında Evren Tasarımı”, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir: Kanyılmaz Matbaası, 65-74.
• BERKES, F. (2008). Sacred Ecology. New York: Routledge.
• BERKES, F., COLDİNG, J., FOLKE, C. (2000). “Rediscovery of Tradetional Ecological Knowledge as Adaptive Management”, Ecological Applications, V. 10.5, 1251- 1261.
• BOOKCHİN, M. (2013). Ekolojik Bir Topluma Doğru. (Çev.: Abdullah Yılmaz), İstanbul: Sümer Yayıncılık.
• BOWLER, P. (2001). Doğanın Öyküsü. (Çev.: Veysel Atayman), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• BULUT, F. (2019). (Ed.: A. Çelik, A. Ortakçı). “Nazmi Ağıl’ın Şiirlerine Ekoeleştirel Bir Yaklaşım”, Ekoeleştiri, Folklor ve Edebiyat İncelemeleri, 227-251, Konya: Kömen Yayınları.
• CAMPBELL, J. (2010). Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. (Çev. Sabri Gürses). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• CAPURRO, R., HJORLAND, B. (2003). (Ed. B. Cronin), “The Concept of İnformation”, Annual Review of İnformation Science&Technology, V. 37, 343-411, New Jersey: Informatiın Today, Inc.
• CASE, D. O. (2002). Looking for İnformation: A Survey of Research on İnformation Seeking, Needs, and Behavior, Boston: MA: Elsevier/Academic Press.
• CERİACO, M. P., MARQUES, M.P., MADEİRA N.C., VİLA-VİÇOSA, C.M., MENDES, P., (2011), “Folklore and Traditional Ecological Knowledge of Geckos in Southern Portugal: Implications for Consarvation and Acience”, Journal of Ethnobiology anda Entnomedicine, V. 7.1.26, 1-9.
• CEVİZCİ, A. (2009). Felsefe Tarihi, İstanbul: Say Yayınları.
• ÇAKIR, E. (2019). (Ed.: A. Çelik, A. Ortakçı). “Halk Bilimine Çevre Korumacı Bir Yaklaşım Önerisi, “Ekofolklor”, Ekoeleştiri - Folklor ve Edebiyat İncelemeleri, 107-152, Konya: Kömen Yayınları.
• ÇELEPİ, M. S. (2020). “Doğaya Uyarlanma Stratejisi Olarak Orhun Abidelerindeki Türk Biyoetiği”, Milli Folklor, S. 128, 5-18.
• ÇÜÇEN, A. (2011). “Derin Ekoloji”, (https://silo.tips/download/derin-ekoloji-prof-dr-abdulkadir-en-uluda-niversitesi-fen-edebiyat-fakltesi-fels), Erişim Tarihi: 02.06.2022.
• DİLEK, İ. (2007). Altay Masalları, Ankara: Alp Yayınevi.
• ELİADE, M. (1999). Şamanizm. (Çev. İsmet Birkan), İstanbul: İmge Kitapevi.
• ELİADE, M. (2003a), Demirciler ve Simyacılar. (Çev. Mehmet Emin Özcan), İstanbul Kabalcı Yayınları.
• ELİADE, M. (2003b), Dinler Tarihine Giriş, (Çev. Lale Arslan), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• ELİUZ, Ü., GÖKCAN TÜRKDOĞAN, M. (2012). “Eski Bir Hikâyenin Yeniden Doğuşu: Kara Kitap’taki İzlek ve İmgelemin Metinlerarasılık Bağlamında İncelenmesi”. Turkish Studies-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, V. 7/1, 1013-1025.
• GÖREGENLİ, M. (2005). Çevre Psikolojisi, İnsan Mekan İlişkileri, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• HELİMOĞLU YAVUZ, M. (2009). Masallar ve Eğitimsel İşlevleri, Mesaj-İnteks, İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• HUNTER, J. (2020). “Folklore, Landscape and Ecology: Joining the Dots”, Time and Mind, V. 13:3, 221-225.
• KIŞLALIOĞLU, M., BERKES, F. (2020). Çevre ve Ekoloji, İstanbul: Remzi Kitapevi.
• LVOVA E.L., OKTYABRSKAYA İ.V., SAGALAYEV A.M., USMANOVA M.S. (2013a), Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri-Kainat ve Zaman. Nesneler Dünyası. (Çev. Metin Ergun), Konya: Kömen Yayınları.
• LVOVA E.L., OKTYABRSKAYA İ.V., SAGALAYEV A.M., USMANOVA M.S. (2013b), Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri-Simge ve Ritüel. (Çev. Metin Ergun), Konya: Kömen Yayınları.
• LVOVA E.L., OKTYABRSKAYA İ.V., SAGALAYEV A.M., USMANOVA M.S. (2013c), Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri-İnsan ve Toplum (Çev. Metin Ergun), Konya: Kömen Yayınları.
• MORRİS, B. (2018), Antropoloji, Ekoloji ve Anarşizm. (Çev. Baran Karsak), İstanbul: Kolektif Kitap.
• ODUM, E.P. (1983). Basic Ecology, New York: CBS College Puplishing.
• ROUX, J.P. (1998). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (Çev. Aykut Kazancıgil), İstanbul: İşaret Yayınları.
• ROUX, J.P. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. (Çev. Aykut Kazancıgil ve Lale Arslan), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• RUECKERT, W. (1996). (C. Glotfelty-H. Fromm, eds.). “Literature and Ecology.” The Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology, 105-123, Athens: Georgia UP.
• SAKAOĞLU, S. (2002). Gümüşhane Masalları. Ankara: Sevinç Matbaası.
• SESSİONS, G. (1995). Deep Ecology for the Twenty First Century. Boston&London: Shambhala Publications.
• SOPER, K. (1995). What is Nature?, Oxford and Cambirdge: Blackwell Press.
• STEVENSON, M.G. (1996). “Indigenous Knowledge in Environmental Assessment”, Arctic, V. 49, 278-291.
• TAMKOÇ, G. (1994). Derin Ekolojinin Temel Çizgileri. “Derin Ekoloji” İçinde, İzmir: Ege Yayınları.
• WARWİCK, F. (1984). “Deep Ecology: A New Philosophy of Our Time?”, The Ecologist 14, 153-165.
• YILDIZ, A. (2022). “Altın Taycı Destanı’nda Geleneksel Ekolojik Bilgiye Dair Tasarımlar”, Altay Toplukları Sempozyumu IX Bildirileri, 305-318, Osmangazi Belediyesi Yayınları.
• YOLCU, M.A., AÇA, M. (2019). "Geleneksel Ekolojik Bilgi ve Folklor", Folklor Edebiyat, S. 25(100), 861-871.