GELENEKSEL TÜRK DİNİ İNANIŞLARINDAN MİTOLOJİYE: “ÖLÜM/OBUR RUHLAR”

Year 2017, Issue: 20, 25 - 53, 25.06.2017

Mehmet Alparslan Küçük

Abstract

İnsanoğlu, geçmişten bugüne soyut olayları veya gayba ait unsurları anlamlandırmaya çalışmış
ve onlardan faydalanma yoluna gitmiştir. Bu noktada ruhlara önem atfedilmiş ve onlar, iyi ve kötü
olarak iki grupta değerlendirilmiştir. İyi ruhlar, insanın hayatını kolaylaştıran ve insanlara yardımcı
olan ruhlar olup, ölüm başta olmak üzere insanlara kötülük eden ruhlar da kötü ruhlar olarak kabul
edilmiştir. Kötü ruhlar da, insanoğlunun hayatında önemli bir yer edinmiş hatta onlar için kurbanlar
sunulmuş ve ritüeller düzenlenmiştir. Kendilerine kurban isteyen ve ritüeller düzenlenmesine vesile
olan kötü ruhların başında da mitolojik anlamda Erlik yer almaktadır. Erlik ile birlikte daha alt
tabakalarda ise Aldaçı, Alkarısı ve Hıbılık gibi varlıklar söz konusudur. Bu bağlamda Geleneksel Türk
Dini’ne mensup Türklerin özellikle kötü ruh anlayışı ekseninde ölüm/obur ruh algısı farklı
isimlendirmeler ile birlikte ortak bir fenomen olarak dikkat çekmiştir/çekmektedir. “Geleneksel Türk
Dini İnanışlarından Mitolojiye: ‘Ölüm/Obur Ruhlar’” adlı çalışmamızda, ölüm kavramının analizi
ile birlikte Türklerin kötü ruhlar ekseninde “ölüm/obur ruh” anlayışına genel bir bakış yapılmıştır.
Daha sonra da Geleneksel Türk Dini’nde yer alan ölüm/obur ruhlar, mitolojik açıdan irdelenmiştir.
Sonuç kısmında ise genel bir değerlendirme yapılmıştır.

Keywords

Türkler, Mitoloji, Ruh, Ölüm ve Kötü Ruhlar

References

• AÇA, Mehmet (2002), “Tıva Türklerinin Alkışları (Algış-Yöresel) Üzerine Notlar”, Milli Folklor, Yıl 14, S. 56, 166-178.
• AKYOL, Neriman Senem (2006), Adana (Merkez) Halk Kültüründe Halk İnançları Bayramlar ve Törenler, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Adana.
• ALİZADE, Rövşen (2011), “Tıva ve Sor Kahramanlık Destanlarında Mitolojik Motifler”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XI, 34; 33-43.
• ANOHİN, A.V. (2006), Altay Şamanlığına Ait Materyaller, Çev. Zekeriya Karadavut-Jennet Meryemanova, Konya 2006, Kömen Yayınları.
• ARIK, Durmuş (2005), Azerbaycan Türklerinin Dini Tarihi ve Halk İnanışları, Ankara: Öztepe Matbaacılık.
• ARIK, Durmuş (2007), “Çuvaşların Dinî İnanışları Üzerine”, International Journal of Central Asian Studies, Volume 11-1, s. 18-36.
• ARMUTAK, Altan (2004), “Eskiçağ Uygarlıklarında Kurban Edilen Hayvanlar Üzerine Bir İnceleme”, İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 30 (2), 169-180.
• ARSLAN, Mustafa (2005), “Türk Destanlarında Evren Tasarımı”, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir, 65-75.
• ASLAN, Namık (2004), “Şekil Değiştirme Motifinin Anlatılarımızdaki Bazı Yansımaları Üzerine”, Milli Folklor, 2004, Yıl 16, S. 64, 37-43.
• BALDICK, Julian (2011), Hayvan ve Şaman, (Çev. Nevin Şahin), İstanbul: Hil Yayın.
• BANARLI, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c.1, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• BAYAT, Fuzuli (2006), Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• BAYAT, Fuzuli (2007), Türk Mitolojik Sistemi, Ontolojik ve Epistomolojik Bağlamda Türk Mitolojisi I, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• BAYRAM, Sadi (b.y.?), Kaynaklara Göre Güneydoğu Anadolu’da Proto Türk İzleri, , İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• BEĞENÇ, Cahit (1974), Anadolu Mitolojisi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• BEKKI, Selahattin (2004), “Türk Halk Anlatılarında Ölüm Ruhu Motifi”, Milli Folklor Dergisi, Y. 16, C. 8, S. 62, 53-66.
• BEYDİLLİ, Celal (2003), Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Ankara: Yurt Kitap Yayım.
• BORATAV, Pertev Naili (2012), Türk Mitolojisi, (Çev. Recep Özbay), Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• CAMPBELL, Joseph (1992), İlkel Mitoloji, (Çev. Kudret Emiroğlu), Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• CHAVANNES, Edouard (2007), Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri, (Çev. Mustafa Koç), Selenge Yayınları.
• ÇAVUŞOĞLU, Yağmur (1986), “Eski Türk Dini”, Tanıtım Dergisi, İstanbul, S. 79, 28-30.
• ÇELİK, Sümeyya (2007), İslâm Öncesi Türk San’atında Bazı Hayvansal ve Bitkisel Kültür Öğeleri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya.
• ÇETİN, Çulpan Zaripova (2007), “Tatar Türklerinde Mitolojik Varlıklarla İlgili Mitler ve İnanışlar (İyeler ve Yaratıklar)”, Bilig Dergisi, 43, 1-32.
• ÇETİN, Ayşe Yücel –ŞAHİN, Kadir (2002), “Bedik”, Milli Folklor, Yıl 14, S. 53, 66-70.
• ÇOBANOĞLU, Özkul (2011), “Türk Mitolojisinin Kültleri ve Türk Dünyasındaki Çeşitlenmeleri”, Türk Edebiyatının Mitolojik Kaynakları, (Ed. Ömür Ceylan-Adem Koç), Eskişehir: T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2388.
• ÇOLAK, Faruk (2010), “Yerle İlgili Bazı Atasözleri ve Deyimlerin Mitolojik Bağlantısı”, TÜBARXXVIII, 171-181.
• ÇORUHLU, Yaşar, (2002), Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul: Kabalcı Yayınevi: 169.
• DIYKANBAYEVA, Mayramgül (2009), “Kırgız Türklerinde Ölüm”, Millî Folklor, 2009, Yıl 21, S.82, 89-97.
• DİLEK, Figen GÜNER (2007), “Altay Türkçesinde Ölüm Kavramını Anlatan Sözler ve Söz Kalıpları”, Bilig Dergisi, S. 42, 178-190.
• DİNÇ, Abdulkerim (2004), “Gagauz Folklorunda Ölüm”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum, S. 25, 89-106.
• DUVARCI, Ayşe (2005), “Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar”, Bilig Dergisi, S. 32, 125-144.
• DUVARCI, Ayşe (2012), “Uyku Folkloru”, Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu (20-22 Ekim 2011) Bildirileri, Adana, 495-512)
• DUYMAZ, Ali (2008), “Türk Folklorunda Dış Ruh Tasarımı”, Bilig Dergisi, S. 45, 1-22.
• EĞE, Hava (1997), İncesu Yöresi Karahöyük Köyü Halk İnanışları, (Basılmamış Lisans Tezi), Kayseri.
• ELİADE, Mircea (1984), “Orta Asya ve Kuzey Kavimlerinde Semavi Tanrılar”, (Çev. Harun Güngör), Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Kayseri, S. 1, 283-287.
• ELİADE, Mircae (1999), Şamanizm, Çev. İsmet Birkan, Ankara: İmge Kitabevi.
• ELİADE, Mircea-COULİANO, Ioan P. (1997), Dinler Tarihi Sözlüğü, (Çev. Ali Erbaş, Ed. İsmail Taşpınar), İstanbul: İnsan Yayınları.
• ERGUN, Metin (2015), “Geleneksel Kültürümüzde Defin Kazanı”, Aile Yazıları/8, T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Ankara, 369-378.
• ERGUN, Pervin (2010), “Türk Kültüründe Ruhlar ve Orman Kültü”, Millî Folklor, 87, 113-121.
• ERGUN, Pervin (2013), “Türk Kültüründe Ölümle İlgili Bazı Terimler”, Millî Folklor, Yıl 25, S. 100, 134-137.
• ERSOY, Ruhi (2002), “Türklerde Ölüm ve Ölü İle İlgili Rit ve Ritüeller”, Milli Folklor Dergisi, Y. 14, S. 54, 86-101.
• FRAZER, James G. (2004), Altın Dal I, (Çev. Mehmet H. Doğan), İstanbul: Payel Yayınevi.
• GÖKALP, Ziya (1976), Türk Töresi, (Haz. Hikmet Dizdaroğlu), Ankara: Kültür Bakanlığı Ziya Gökalp Yayınları: 6.
• GÖKALP, Ziya (1991), Türk Uygarlığı Tarihi, (Haz. Yusuf Çotuksöken), İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• GÖMEÇ, Saadettin (1998), “Şamanizm ve Eski Türk Dini”, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 4, 38-50.
• GÖMEÇ, Saadettin (1998), “Tarihte ve Günümüzde Saha Türkleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 30, C. 19, 175 -203.
• GÖMEÇ, Saadettin (2003), “Eski Türk İnancı Üzerine bir Özet”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 21/33, Ankara, 93-101.
• GÖMEÇ, Saadettin (2011), Şamanizm ve Eski Türk Dini, Ankara: Berikan Yayınevi.
• GÖMEÇ, Saadettin (2012), Türk Kültürünün Ana Hatları, Ankara: Berikan Yayınevi.
• GÜLENSOY, Tuncer (2015), “Eski Türklerde Ölüm, Mezar Ve Yas Geleneği”, Aile Yazıları/8, Aralık, 183-200.
• GÜNAY, Ünver-GÜNGÖR, Harun (1998), Türk Din Tarihi, Kayseri: Laçin Yayınları.
• GÜNGÖR, Harun (1998), Türk Bodun Bilimi Araştırmaları, Kayseri: Kıvılcım Yayınları.
• GÜNGÖR, Harun (2012), Türk Din Etnolojisi, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• GÜNGÖR, Harun-ARGUNŞAH Mustafa (1991), Gagavuz Türkleri, Tarih-Dil- Folklor ve Halk Edebiyatı Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları /1300.
• GÜNGÖR, Harun- KÖYLÜ, Bekir (2014), Türk Halk İnanışları Ders Notları, Kayseri: Tezmer.
• HARNER, Micheal (1999), Şamanın Yolu, (Çev. Asena Atalay), İstanbul: Dharma Yayınları.
• http: //www.astroset.com/bireysel _gelisim/sembol/s9.htm (11.09.2012).
• http: //www.bilgicik.com/yazi/gok-tanri-dini-huseyin-nihal-atsiz, (13.05.2016).
• http: //www.biligbitig.com/p/turkmitolojisi.html, (11.11.2012).
• http: //www.definecim.com/index.php/eskiturkler.html, (11.05.2016).
• http: //www.simavim.com/forum/index.php?topic= 6557.0;imode, (11.05.2016).
• http: //www.kuransitesi.com/Kuran/ Cenaze-Namazi, (18.11.2015).
• http: //turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/sempozyum/semp_1/simsek.pdf, (11.05.2016).
• http: //turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/arslan_evren_tasarimi. pdf (11.05.2016).
• https: //tr.wikipedia.org/wiki/Su_Ana, (11.05.2016).
• İNAN, Abdülkadir (1976), Eski Türk Dini Tarihi, Ankara: Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri: 9.
• İNAN, Abdülkadir (1986), Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İNAN, Abdülkadir (1987), Makaleler ve İncelemeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İSMAİL, Zeyneş (2002), Kazak Türkleri, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• KABA, Ali (2011), Altay, Tuva, Hakas Ve Şor Destanlarında At Motifi Üzerine Bir İnceleme, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kırşehir.
• KAFESOĞLU, İbrahim (1980), Eski Türk Dini, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları: 367.
• KAFESOĞLU, İbrahim (1984), Türk Milli Kültürü, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• KALAFAT, Yaşar “Barak Baba ve Hayvan Ata Miti”, http: //kulturevreni.com/16-51.pdf, (15.04.2016).
• KALAFAT, Yaşar (1990), Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma EnstiütüsüYayınları: 112.
• KALAFAT, Yaşar (1998), Kuzey Azerbaycan-Doğu Anadolu ve Kuzey Irak’da Eski Türk Dini İzleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• KALAFAT, Yaşar (2004), Altaylar’dan Anadolu’ya Kamizm Şamanizm, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• KALAFAT, Yaşar (2007), Balkanlar’dan Uluğ Türkistan’a Halk İnançları, C. 1, Ankara: Berikan Yayınevi.
• KALAFAT, Yaşar (2015a), Anadolu Halk Kültürü Monografisinden Mitolojik Şifreler-I, Ankara: Berikan Yayınevi.
• KALAFAT, Yaşar (2015b), Anadolu Halk Kültürü Monografisinden Mitolojik Şifreler-II, Ankara: Berikan Yayınevi.
• KARADAVUT, Zekeriya (2010), “Kırgız Masallarında Mitolojik Unsurlar”, Millî Folklor, Yıl 22, S. 85, 71-80.
• KARAKURT, Deniz (2012), Türk Mitoloji Ansiklopedisi, Ankara: e-Kitap Dağıtım ve Yayınları.
• KARAOĞLAN, Hamza, (2003), “Pazarcık Yöresi Alevilerinde Ölüm Ve Ölü İle İlgili Uygulamalar”,KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 2,37-52.
• KESKİN, Mehmet (2002), “Kefen”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara, C.25, 184- 185.
• Köroğlu Kolları Halk Destanları, (1974), İstanbul: Büyük Dağıtım Yayınevi.
• KÜÇÜK, Abdurrahman (1989), “Alkarısı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 469.
• KÜÇÜK, Mehmet Alparslan (2005), “Altay ve Güney Sibirya Bölgesindeki Türk Topluluklarının Dinî İnanışları”, Dini Araştırmalar Dergisi, C.8, S. 23, Eylül-Aralık, 191-218.
• KÜÇÜK, Mehmet Alparslan (2010), “Geleneksel Türk Dini İnanışlarında ‘Ölüm ve Sonrası’ İle İlgili Uygulamalara Genel Bir Bakış”, Prof. Dr. Harun Güngör’e Armağan, (Ed. Mustafa Ünal-Mustafa Argunşah), İstanbul: Kesit Yayınları, 283-296.
• KÜÇÜK, Mehmet Alparslan (2013), “Geleneksel Türk Dini’ndeki 'Ana/Dişil Ruhlar'a Mitolojik Açıdan Bakış”, Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.1, 105-134.
• KÜÇÜK, Mehmet Alparslan (2015), “Ölüm Belirtileri”, Aile Yazıları/8, T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Aralık, 201-208.
• KÜÇÜK, Mehmet Alparslan (2016), “İkonografiden İnanca İsa Mesih’in Dirilişi Paskalya Süreci”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (8), 230-274.
• KÜÇÜK, Abonoz (2014). “Doğu Karadeniz Yöresi Doğum Sonrası İnanış ve Uygulamalarında Cadı/Obur”, Karadeniz, Yıl 3, S. 12, s. 123-136.
• KÜÇÜK, Abdurrahman- KÜÇÜK,Mehmet Alparslan (2009), Türkistan’dan Türkiye’ye Alevilik-Bektaşilik, Ankara: Berikan Yayınevi.
• KÜÇÜK, Abdurrahman-TÜMER,Günay–KÜÇÜK,Mehmet Alparslan (2015), Dinler Tarihi, Ankara, Berikan Yayınevi.
• KÜŞAT, Ali (2007), “Ahirete İman”, Temel İslam Bilgiler İnancım, (Ed. Mehmet Emin Özafşar- Recai Doğan), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• LOPSAN, M. B. Kenin (1996), “Tuva Şamanları Cenaze Törenleri”, (Çev. Handan Er), Türk Dünyası, Y. 4, C. 3, S. 10, Mart, 35-38.
• MOLLAİBRAHİMOĞLU, Çiğdem (2008), Anadolu Halk Kültüründe Hayvanlar Etrafında Oluşan İnanç Ve Pratikler, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Trabzon.
• ÖGEL, Bahaeddin (1971), Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• ÖGEL, Bahaeddin (1993a), Türk Mitolojisi, C.I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ÖGEL, Bahaeddin (1993b), Türk Mitolojisi I, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları: 2204.
• ÖGEL, Bahaeddin (1995), Türk Mitolojisi, C.II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ÖKSE, A. Tuba (2005), “Eskiçağdan Günümüze Ölü Gömme ve Anma Adetleri”, Türk Arkeoloji Ve Etnografya Dergisi, (5), Yayın No: 111, 1-8.
• ÖRNEK, Sedat Veyis (1971), Anadolu Folklorunda Ölüm, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları 218.
• ÖZEN, Rahşan-YÜKSEL, Erhan (2014), “Kayseri Folklorunda Hayvanlar İle İlgili İnanışlar Üzerine Bir Değerlendirme”, Erciyes Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, Araştırma Makalesi, 11 (1), 23-28.
• PERRİN, Michel (2005), Şamanizm, Çev. Bülent Arıbaş, İstanbul: İletişim Yayınları.
• POLAT, Kemal (2005), Beşikten Mezara Kırgız Türklerinde Gelenek ve İnanışlar, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• RADLOFF, Wilhelm (1976), Sibirya’dan (Seçmeler), (Çev. Ahmet Temir), İstanbul: Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri: 6.
• RADLOFF, W. (1994), Sibirya’dan, C. I-IV, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.: 2750
• RADLOFF, Wilhelm (2008), Türklük ve Şamanlık, (Çev. A. Temir, T. Andaç, N. Uğurlu), İstanbul: Örgün Yayınevi Kültür Dizisi - Türk Tarihi: 3.
• ROUX, Jean-Paul (1994), Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (Çev. Aykut Kazancıgil), İstanbul: İşaret Yayınları.
• ROUX, Jean-Paul (1999), Eski ve Orta Çağda Altay Türklerinde Ölüm, (Çev. Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ROUX, Jean-Paul (2011), Eski Türk Mitolojisi, (Çev. Musa Yaşar Sağlam), Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Salt, Alpaslan (2010) Semboller, İstanbul: Ruh ve Madde Yayıncılık.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem (1999), Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparta: Kardelen Kitabevi, Selçuk, Ali (2004), Tahtacılar, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Schmidt, P.W. (1996), “Tukue’lerin Dini”, Çev. Sadettin Buluç, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, (c. XIV’den Ayrı Basım), İstanbul, 63-80.
• Şener, Cemal (2003), Şamanizm, İstanbul: Etik Yayınları.
• Şeşen, Ramazan (2010), İbn Fadlan Seyahatnamesi, İstanbul: Yeditepe Yayınevi: 111.
• Tanyu, Hikmet (1980), İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları No: 148.
• Tez, Zeki (2008), Mitolojinin Kültürel Tarihi, İstanbul, Doruk Yayımcılık
• Tokyürek, Hacer (2009), “Eski Uygur Türkçesinde “Ölüm” Kavramı ile İlgili İfadeler”, Bilig Dergisi, S. 50, 178-181.
• Tryjarski, Edward (2011),Türkler ve Ölüm, (Çev. Hafize Er), İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Tunç, Zekiye, (2013). “Türk Halk İnançlarında “Ölüm” Anlayışında Yaşayan Şamanist Uygulamalar”, I. Uluslararası Niğde Dil, Kültür ve Tarih Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Niğde.
• Türkçe Sözlük (1983), Türk Dil Kurumu, Ankara.
• Türker, Ferah (2012), “Altay Türklerinin Anlatmalarında Mitik Bir Varlık: Celbegen” , Millî Folklor, Yıl 24, S. 94, 81-90.
• Uraz, Murat (1994), Türk Mitolojisi, İstanbul: Düşünen Adam Yayınları.
• Uslu, Şükrü (1997), Dini Pratikler Açısından Türklerde Kam ve Kamlık, (Basılmamış Doktora Tezi), Malatya.
• Uslu, Bahattin (2016), Türk Mitolojisi, İstanbul: Kamer Yayınları
• Ünal, Fatih (2008), “Kazak Türklerinde Defin Merasimi ve Aş Verme Geleneği”, Bilig Dergisi, (45), 103-130.
• Yıldız, Naciye (2008), “Sibirya Türklerinin Mitoloji ve İnançlarında Kötü Ruhlar”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 4, s. 84-93.
• YILMAZ, Gülsüm Killi (2007), “Hakaslarda Ölüm ile İlgili Gelenekler”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 4, S. 4, Aralık, 65-87.
• YÖRÜKAN, Yusuf Ziya (2005), Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri Şamanizm, Ankara: Yol Yayınları: 7