Alevî ve Bektaşî Geleneğinde Dâr Merkezli Kavram ve Pratikler

Year 2024, Volume: 19 Issue: 2, 196 - 210, 31.12.2024

Şaban Banaz

https://doi.org/10.48145/gopsbad.1527951

Abstract

Anadolu coğrafyasında yaşayan Alevî ve Bektaşî nitelemeli ocak ve gruplar içerisinde yüzyıllar boyunca yaşatılan, bireysel ve toplumsal açıdan birçok faydaları bulunan uygulamaların başında dâr kavramı etrafında oluşturulan birtakım kavramlar ve pratikler yer almaktadır. Geleneksel Anadolu Aleviliğinde dâr kavramı merkeze alınarak oluşturulmuş birçok erkân, söz öbekleri ve duruş çeşitleri bulunmaktadır. Dâr, temelde cem törenleri içerisinde icra edilen bir erkân olmakla birlikte tasavvuf, sosyoloji ve psikoloji alanlarında da karşılığı olan çok yönlü ve geniş bir kavramdır. Şekilsel olarak hesap vermeyi, huzura çıkmayı, talip olmayı ve meydanda bulunmayı simgeleyen bu kavram, gerçekte nefsi hesaba çekmeyi, ölümü göze almayı ve yol uğruna canını feda edebilmeyi ifade etmektedir. Alevî ve Bektaşî geleneğinde önemli olan bazı tarihi şahsiyetler de dâr merkezli oluşturulan pratikler içerisinde simgesel olarak yaşatılmaktadır. Bu yolla hem o şahsiyetlerin ölümsüzleştirilmesi hem de geleneğe damgasını vurmuş kişilerin fikirleri etrafında kolektif bir belleğin oluşturulması sağlanmaktadır. Bu çalışmada dâr kavramı ve kavram etrafında oluşturulan uygulamalara temas edilmiş, anlam içerikleri ortaya koyulmuş, çeşitlerinden bahsedilmiş, bireysel ve toplumsal faydalarına dikkat çekilmiştir. Nitel araştırma teknikleri ile gerçekleştirilen çalışma sonucunda ise dâr kavramı etrafında oluşturulmuş kavram ve pratiklerin Alevî ve Bektaşî yol anlayışının vazgeçilmez bir unsuru olduğu, bireysel ve toplumsal açıdan birçok faydasının bulunduğu sonucuna varılmış; dâr merkezli kavram ve pratiklerin yaşatılmasının önemine vurgu yapılmıştır.

Keywords

İslam Mezhepleri Tarihi, Alevîlik, Bektaşîlik, Cem, Dâr

Dâr-Centered Concepts and Practices In Alevî- Bektashi Tradition

Abstract

One of the traditions that have been kept alive for centuries among the Alevi and Bektashi groups living in the Anatolian geography and which have many individual and social benefits are undoubtedly some rituals created around the concept of dar. In traditional Anatolian Alevism, there are a wide variety of phrases and forms of stance based on the concept of dar. Although Dâr is basically a ritual performed within Cem ceremonies, it is a concept with versatile and broad meanings that also has its counterpart in the fields of Sufism, sociology and psychology. This concept, which ostensibly symbolizes giving account, coming to peace, being a candidate and being in the square, actually expresses taking one's self to account, risking death and sacrificing one's life for the sake of the path. Some historical figures who are important in the Alevi-Bektashi tradition are also kept alive symbolically within the rituals created around dar. In this way, both those valuable figures are immortalized and a collective memory is created around the ideas of those people who left their mark on the tradition. In this study, the concept of dar and the rituals created around this concept are touched upon, their types are mentioned, and their individual and social benefits are pointed out. As a result of the data obtained in the study carried out with the literature review and document analysis method, it was emphasized that the rituals created around the concept of dar are an indispensable element of the Alevi-Bektashi path understanding, that they have many individual and social benefits, and that the importance of keeping these elders in the tradition alive is emphasized.

Keywords

History of Islamic Sects, Alevism, Bektashism, Cem, Dâr

References

• Aktaş, A. (2015), “Alevilerde Ölüm, Cenaze, Yas ile İlgili İnanış ve Ritüeller”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 12, 17-66.
• Akyol, C. (2017), “Ardahan/Damal Yöresinde Gözükızıl Ocağı Süreğinde Görgü Cemi ve Düşkünlük Sistemi”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 16,201-222.
• Arslanoğlu, İ. (2001), “Alevilikte Tanımlar ve Terimler”. Türk Kültürü Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 20, 21-92.
• Banaz, Ş. (2024), “Pir Sultan Abdal Derneği Tokat Şubesi’nin Kuruluşu, Faaliyetleri, Sorunları ve Beklentileri”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi, 17/1, 3-31.
• Banaz, Ş. (2015), “Sivas Aleviliği”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/1, 373-385.
• Banaz, Ş. (2020), “Alevî-Bektaşî Yolunun Tokatlı Bir Ulu Ozanı: Kul Himmet”. Tokat İlmiyat Dergisi, 8/1, 277-297.
• Başal, A.; Uludaş, İ. (2022). “Kur’an Bağlamında Dâr Kelimesi”. Diyanet İlmi Dergi, 58/453-478.
• Bozkurt, F. (2015), Buyruk-İmam Cafer Sâdık Buyruğu. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Cebecioğlu, E. (1997), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yayınları.
• Cevherî. (2007), es-Sıhâh. Beyrut: Dâru’l-Maarife.
• Çoban, İ. (1997), Kul Himmet. Tokat: Ofset 2000 Matbaacılık.
• Coşkun, N. Ç. (2013), “Alevi Bektaşi Geleneğinde Dârdan İndirme Cemi ve Bu Cemin Toplum Yaşamındaki Yeri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 65, 271-280.
• Coşkun, G. (2022), “Alevilikte Cem ve Semah’ın Kaynağı Olarak Görülen Miraç Hadisesi ve Kırklar Cemi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 103, 187-203.
• Çelik, İ. (1993), “Dâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 8/482-483.
• Dalkıran, S. (2002), “Alevî Kimliği ve Anadolu Alevîliği Üzerine Bir Deneme”. EKEV Akademi Dergisi, 6/10, 95-117.
• Dedekargınoğlu, H. (2012), Dede Garkın Süreğinde Cem. Ankara: Yurt Yayıncılık.
• Dedekargınoğlu, H. (2018), “Alevilerde Dâr’dan İndirme Cemi (Dâr Erkanı) Dede Garkın Süreği Örneği”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı. 1: 319.
• Doğan, M. (212), Derviş Muhammed Kolunda Gelenek, Etkileşim, Eğitim ve Âşıkî’nin Şiir Anlayışı. İzmir: İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Dönmez, M.; Çelik, H.; Armağan, E. (2018), “Alevilik-Bektaşilikte Dâr”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Arş. Dergisi, 85: 183-198.
• Elferâhîdî, Halil b. Ahmed. (2005), Kitâbu’l-Ayn. Beyrut: Dâru’l İhya’it-Turâsi’l-Arabî.
• Er, P. (1998), Geleneksel Anadolu Aleviliği. Ankara: Ervak Yayınları.
• Erdem, D. G. (2021), Alevi İnanç Sisteminde Bir Mikro Merkez Olarak “Dâr” Kavramının Etrafında Oluşan Anlam Alanı ve Ritüel Evreni”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 97: 165-176.
• Ersal, M. (2016), Alevilik, Kavramlar ve Ocak Sistemi Çubuk Havzası Örneği. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• Fığlalı, E. R. (2006), Türkiye’de Alevîlik Bektâşîlik. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları.
• Gökbel, A. (2019), Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (2004). Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Güngör, Ö. (2007), Günümüz Alevi Bektaşi Kimliğine Dair Sosyolojik Bir Araştırma, Beypazarı Karaşar Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Günşen, A. (2007), “Gizli Dil Açısından Alevilik-Bektaşilik Erkân ve Deyimlerine Bir Bakış”. Türkoloji Araştırmaları, 2/2, 328-350.
• Kanar, M. (2010), Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Kaplan, D. (2010), Yazılı Kaynaklarına Göre Alevîlik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kaya, K. (2024), “Alevi-Bektaşilerde Dârdan İndirme Erkânı: Kocaeli Balören Köyü Örneği”. Kültür Araştırmaları Dergisi, 21: 75-90.
• Kaygusuz, İ. (1993), Alevilikte Dâr ve Dârın Pîrleri. İstanbul: Alev Yayınları.
• Kurnaz, C. (1993), “Dâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 8/482-483.
• Kutlu, S. (2008), Alevîlik-Bektaşîlik Yazıları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Eğri, O. (2011), Alevi Bektaşi Yolu Hak Muhammed Ali. İstanbul: Ufuk Yayınları.
• Eğri, O. (Haz.) (2012), Kitâb-ı Dâr. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Korkmaz, E. (1996), Pir Sultan Abdal Divanı. İstanbul: Ant Yayınları.
• Korkmaz, E. (2007), Yorumlu İmam Cafer Buyruğu. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi.
• Mermer, K. (2016), “Alevî-Bektâşî Klasiklerinde Musahiplik ve Dâr Erkânı”. Uluslararası Alevî-Bektaşî Sempozyumu, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Metin, S. (2014), Anadolu Alevi/Bektaşi Erkânnâmesi, İstanbul: Kayhan Matbaası.
• Noyan, B. (1995), Bektaşilik-Alevilik Nedir? İstanbul: Ant Yayınları.
• Oytan, M. T. (1961), Bektaşiliğin İçyüzü. İstanbul: Maarif Kitaphanesi.
• Özcan, H. (2003), “Bektaşilikte Dâr Kavramı ve Hallâc-ı Mansur Etkisi”. Folklor/Edebiyat Dergisi, 9/33: 249-254.
• Özmen, İ. (1995), Alevi Bektaşi Şiirleri Antolojisi. Ankara Saypa Yayınları.
• Rençber, F. (2020), “Alevî-Bektaşî Geleneğinde Dârdan İndirme Erkânı: Adıyaman Örneği”. GİBTÜ İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 1: 31-49.
• Rençber, F. (2018), Alevilikte Cem ve Cemevleri. Mardin: Mardin Sesi Gazetecilik Matbaacılık.
• Rençber, F. (2013), “Anadolu Aleviliğinde Görgü Cemi: Adıyaman Örneği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 34: 197-201.
• Sami, Ş. (1317), Kâmus-ı Türkî. Dersaâdet: Çağrı Yayınları.
• Sarıkaya, M. S. (2002), XIII-XVI. Asırlardaki Anadolu’da Fütüvvetnamelere Göre Dinî İnanç Motifleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Sarıkaya, M. S. (2005), “Alevi Kimliğinin Yeniden İnşası”. Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu I, Isparta: Fakülte Kitabevi.
• Tiryaki, R. (2013), Sorularla Alevilik Bektaşilik. İstanbul: Şah-ı Merdan Yayınları.
• Tur, S. D. (2002), Erkannâme. Almanya: Erenler Yayınları.
• Uludağ, S. (1995), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. Ankara: Marifet Yayınları.
• Uludağ, S. (2010), Dört Kapı Kırk Eşik. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Uludağ, S. (1997), “Halâc-ı Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 15/377-381.
• Üçer, C. (2005), Tokat Yöresinde Geleneksel Alevîlik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Üçer, C. (2019), “Alevi Nitelemeli Gelenek Ya da Ocak ve Gruplar Hakkında Yapılacak Çalışmalarda Ocak Sisteminin Dikkate Alınmasının Önemi”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları, 12/2, 353-402.
• Üçer, C. (2005), “Tokat Örneğinden Hareketle Alevilik Üzerine Bir Değerlendirme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 11/34, 229-268
• Üçer, C. (2023), “İslam Mezhepleri Tarihinde İsimlendirme Sorunu ve Bir Mezhep, Ekol, Gelenek ya da Grubun Kendi Sistematiği İçerisinde Ele Alınmasının Önemi- Alevî Nitelemeli Gelenek Örnekleminde”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları, 16/1, 143-181.
• Üzüm, İ. (1997), Günümüz Aleviliği. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Üzüm, İ. (2008), Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevîlik. İstanbul: İsam Yayınları.
• Yaman, A. (2011), Geçmişten Bugüne Alevilik-Kızılbaşlık. İstanbul: Nokta Kitap Yayınları.
• Yıldırım, A. (1997), Başlangıcından Günümüze Alevi Bektaşi Deyişleri. Ankara: Uyum Yayıncılık.
• Yıldız, H. (2004), Anadolu Aleviliği. İstanbul: Araştırma Yayınları.