18. VE 19. YÜZYILLARDA SALT ŞEHRİNDE BULUNAN DİNÎ, KÜLTÜREL VE SOSYAL KURUMLARINI İNŞA SÜRECİNDE OSMANLI DEVLETİ'NİN ROLÜ (OSMANLI BELGELERİNE VE KAYNAKLARINA GÖRE)

Year 2020, Volume: 2 Issue: 4, 381 - 408, 20.07.2020

Mohammad Banı Issa

Abstract

Bu çalışma, 18. ve 19. yüzyıllarda Salt şehrinde bulunan dinî, kültürel ve sosyal kurumlara ışık tutmakla beraber Osmanlıları; Salt şehrindeki siyasi, ekonomik, askerî, sosyal, dinî ve kültürel seviyelerdeki bu tür binaları inşa etmeye iten birçok nedeni içermektedir.
Çalışmada ayrıca, Osmanlı dinî kurumlarının; camiler, dini okullar, Müslüman mezarlıkları ve hatta kiliseler inşa etmedeki rolünün yanı sıra, Osmanlı kültürel kurumlarının; okullar ve kütüphaneler inşa etmedeki rolü ile Osmanlı sosyal kurumlarının; yetimhaneler, karakollar, hamamlar, dükkânlar, hastaneler belediyeler ve hapishaneler oluşturmadaki etkisini de ele alınacaktır.

Keywords

Osmanlı Şehri, Belka, Salt, Dinî, kültürel

18. VE 19. YÜZYILLARDA SALT ŞEHRİNDE BULUNAN DİNÎ, KÜLTÜREL VE SOSYAL KURUMLARINI İNŞA SÜRECİNDE OSMANLI DEVLETİ'NİN ROLÜ. (OSMANLI BELGELERİNE VE KAYNAKLARINA GÖRE)

Abstract

Bu çalışma, 18. ve 19. yüzyıllarda Salt şehrinde bulunan dinî, kültürel ve sosyal kurumlara ışık tutmakla beraber Osmanlıları; Salt şehrindeki siyasi, ekonomik, askerî, sosyal, dinî ve kültürel seviyelerdeki bu tür binaları inşa etmeye iten birçok nedeni içermektedir.
Çalışmada ayrıca, Osmanlı dinî kurumlarının; camiler, dini okullar, Müslüman mezarlıkları ve hatta kiliseler inşa etmedeki rolünün yanı sıra, Osmanlı kültürel kurumlarının; okullar ve kütüphaneler inşa etmedeki rolü ile Osmanlı sosyal kurumlarının; yetimhaneler, karakollar, hamamlar, dükkânlar, hastaneler belediyeler ve hapishaneler oluşturmadaki etkisini de ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı Şehri, Kültürel-Genetik Yaklaşım, Belka, Salt, Dinî, kültürel, sosyal kurumlar.

References

•  BAB-I ALİ EVRAK ODASI - BEO 1136 85155: 15.M.1316. - BEO 1144 85752: 29.M.1316. - BEO 1244 93234: 20.Ş.1316 - BEO 1244 93234: 06. Ş 1316 - BEO 1244 93234: 11.Ş.1316 - BEO 1244 93234: 24.Ş.1316. - BEO 1323 99205: 03.S.1317. - BEO 1639 122919: 14: Z.1318. - BEO 1687 126452: 22. Re.1319. - BEO 2046 153376: 20. M.1321. - BEO 2829 212120: 22.Ra.1324. - BEO 3593 269437: 19.C.1327. - BEO 3718 278778: 01.Re.1328. - BEO 3724 279265: 16.Re.1328. - BEO 3761 382027: 28.Re.1328. - BEO 3822 286587: 08.Za.1328. - BEO 3926 294413: 14.Ş.1329.  (DH.İD) DÂHİLİYE NEZÂRETİ İDARE BELGELERİ. - DH.İD..162 2 5 03.B.1331. - DH.İD..189 16: 13.Ş.1332.  (DH.MKT) DAHİLİYE NEZÂRETİ MEKTUBÎ KALEMİ. - DH.MKT. 1084 86 05.R.1324. - DH.MKT. 1122 54:19.Ş.1324. - DH.MKT. 1666 125: 19.S.1307. - DH.MKT. 2713 44: 27. Z.1326. - DH.MKT. 293 12: 09.R.1312. - DH.MKT. 463 31: 21. Z.1319. - DH.MKT. 774 3: 12. B.1321. - DH.MKT. 943 17: 25.M.1323.  (DH.TMİK.S)DAHİLİYE NEZÂRETİ TESRÎ-İ MUAMELÂT:"DAHİLİYE NEZÂRETİ TESRÎ-İ MUAMELÂT VE ISLAHAT KOMİSYONU." - DH.TMİK.S.. 37 26: 15.M.1320.  (DH.MB. HPS) DAHİLİYE NEZARETİ MEBANİ-İ EMİRİYE-HAPİSHANELER MÜDÜRİYETİ EVRAKI. - DH.MB.HPS. 11 39: 24. L.1334.  (İ.PT) İRADE TELGRAF VE POSTA. - İ.PT 13 16: 11.R.1318.  (ŞD) ŞURA-YI DEVLET EVRAKI. - ŞD. 991 31: 23. Ca.1319. - ŞD. 1019 5: 19.Ca.1321.  (DH.ŞFR) DAHİLİYE NEZARETİ ŞİFRE EVRAKI. - DH.ŞFR. 507 89: 19.Ks.1331.  (FTG.F)FOTOĞRAFLAR. - FTG.f.. 1044: 10.07.1900. - El-Beşir Gazetesi, Sayı 1224, 24 Şubat 1898. - El-Beşir Gazetesi, Sayı 1353, 3. Ekim.1898. - Salnâme vilayet Suriye, lisanat 1297ha/1879m. - Salnâme Maarif-i Umumiye, al-sanatu alrrabia 1319, Dar al-Hilafa al-Aliye, Matbaat Amira, 1901-1902. - Salnâme Vilayet Suriye 1309-1310 /1891-1892, edat: 27, makatib al-Wilayat. - Salnâme vilayet Suriye 1333-1334, Hilal matbaası, 1334. - Nizam 'iidarat alwilayat aleumumiatu, aldustur, Madde 1, Tarjamat Nufil Niematüllah Nufil, Tubeat al'adbiatu, bayrut 1301h/1883m. - Yoqalmah Bani Sakhr 1313/1897 Finans.  KAYNAKLAR: - ‘vvâd, Abdülleziz, El-̕ idare al-Osmaniye fi vilayet Suriye, darül m‘rifa, Al-kahire, 1969. - Abu El-Ş’ür, Hind, "Qasbat Al-salt fi matla eahid 'imart sharqii Al-Ürdün (1923-1924)", Salt Belediyesi Kayıt Kaynağı, Mu'tah Araştırma ve Araştırma Dergisi, Cilt 15, S.5, Mu'tah Üniversitesi, 2000. - Afyoncu, Erhan, 1000 Soruda Osmanlı İmparatorluğu,5 Bölüm, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2010. - Ahmet Çelebi, İslâm'da Eğitim Öğretim Tarihi, Çev. Ali Yardım, Damla Yayınevi, İstanbul, 1976. - Akgündüz, Ahmet, İslam Hukukunda ve Osmanlı, Tatbikatında Vakıf Müessese, 3. Baskı, Türk Tahril Kurumu, Türkiye, 2013. - Al-Bahît, Muhammed Adnan, Hamoud, Novan Raja, defter mufassal liva' Aclûn, Tabu Defteri 970 'Listanbul (Çalışma, inceleme ve çeviri), Baskı 1, Ürdün Üniversitesi yayınları, Amman, 1989. - Al-hilali, Abdürrezzâk, Tarih El-tealim El-Osmani 1638-1917, Bidon naşir, Bağdat, 1959. - Allouche, Adel, Osmanlı-Safevî İlişkileri – Kökenleri ve Gelişimi, Ankara Yayınları, 2001. - Alqueayidat, Muhamad Nawayran, Tarih madba wajawarha, dar al'aelam, Baskı 1, Amman, 2010. - Al-Teraavna, MUHAMAD, Tarih Mintakat Al-Belka Va-Ma'an Val-kerak, Manşürat Vezaret El-terbiye Vattelyim, Amman, 1992. - Amayreh, Muhammed, Altarbia waltaelim fi al-eahd al-Osmani wahataa eam 1997, Bbaskı:1, Dar El-Masirah, Amman 1999. - Ayaş, Abdul kader, Fırat Vadisi medeniyeti (Suriye bölümü). Şam, Basım, Yayın ve Dağıtım için El-Ahãli, Suriye, 1989. - Başour, VADİH, Suriye 'ikamet Devlet Va-vilâdet 'uma. Ann Arbor, Michigan, Michigan Üniversitesi, ABD, 1996. - Bayoumi, Zakaria Süleyman, Osmanlı İmparatorluğu Tarihinde İslami Okuma: Yahudi Sömürgeci İttifakı ve İslam Devletinin Parçalanması, Dar Al Elm ve Iman, Kahire, 2009. - Bell, G, Turkish Rule East of the Jordan, The Nineteenth Century and After, Vol. 52 )August 1902). - Bulletin of the School of Oriental Studies (University of London), Cilt 9, 1939. - Cevad Mahmud, Maarif-i Umumiye Nezaret-i Tarihçe-i ve Teşkilat ve icraat, 1.baskı, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara, 2002. - Clot, Andre, Kölelerin İmparatorluğu Memlüklerin Mısır'ı, çev: Turhan Ilgaz Epsilon Yayınları, İstanbul, 2005. - Çakar, Enver, “XVI. Yüzyılda Şam Beylerbeyiliğinin İdarî Taksimatı”, FÜSBD, 13/1, Elazığ, 2003.ss.351-374. - Danişmend, İsmail Hami, I Selim Dönemi, Doğu Kütüphanesi, İstanbul, 1971. - Douwes, Dick, The Ottomans in Syria, a history of justice and oppression, I.B. Tauris, 2000. - Ebu Azza, Muhammed, Sultan Abdul Hamid dönemi: döneminin gerçekleri, saltanatının detayları, yönetimi ve politikası, Bani Osman saraylarının sırları ve gizemleri. Ann Arbor, Michigan, Michigan Üniversitesi, ABD, 1997. - Ebu Talep, Mahmut, Muhammed Khreisat, Mustafa Hiari, Tarih madinat al-Salt ela mari aleusur , va-i'âdet bina al-Salt, Salt, 1999. - Erdogdu, Teyfur, "Maarif-i Umumiye Nezareti Teşkilatı", Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 51 (1-4), Ankara, 1996. - Eşlik, Abdul Karim, Osmanlı döneminde Arap Doğu, Şam Üniversitesi yayınları, 5. baskı, Şam, 1997. - Gündüz, Mustafa, Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, 1869, (Sadeleştirilmiş), Milli Eğitim basımevi, İstanbul, 1977. - Habis, Mahmud Abdullah, " Al-Hayakilü Al-Turasiya Valhaviyatül ‘emrania li Alsalt ", Ürdün Tarih ve Arkeoloji Dergisi, Cilt 5, Sayı 1, Ürdün, 2011, s.s: 91-116. - Halaçoğlu, Yusuf, Sultan Abdülhamid'e Arzlar (Ma'rûzât), Ahmet Cevdet Paşa, Babiali Kültür Yayıncılığı, İstanbul, 2010. - Hani Al-Amad, Alsalt: Hasayis al-hayat al-yawmia lilmadina mae sijillat alsijil lieam 1928 lilbaladia, "Etüd ve inceleme", Amman, 2002. - Hatta, Philip, Suriye Tarihi, Lübnan ve Filistin, Beyrut, Lübnan: Kültür Evi – Beyrut, 1983. - Hreyiset, MUHAMMED ve diğerler, "Zilzal Medînet El-Salt fi ‘am 1927", Ürdün Tarih ve Arkeoloji Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 2008. - Joseph von Hammer-Purgstall, Evliya Çeleb: Narrative of Travels in Europe, Asia, and Africa in the Seventeenth Century, Oriental Translation Fund,1834. - jurj Saba, Ruks bin Zayid Aleazizi, Safahat min al-Ttarih al'urduniyi w min hayat al-badia: Madaba wa-davahiha, Amman, Ürdün, 1961. - Kazziha, Walid, The Social History Southern Syria (Trans Jordan) in the 19th and Early 20th Century, Beirut Arab University, Beirut, 1972. - Khreisat, Muhammed, "Salt, dirasat meddinat bashariat marat bisijlet almahkamat alshareiat fi al Salt 1299 AH - 1345 AH / 1881-1926", Araştırmalar Dergisi, Ürdün Üniversitesi, M13, Sayı 4, 1986. - Mahafza, Ali, Al-fikir al-siyasi El‘Ürdün münzü bidayat alsavvra alearabia alkubraa va hataa nihayat eahid al'imart 1916 - 1946, Bölüm I, Birinci Baskı, Amman,1990. - Muir, Sir William, The Mamelüke; Or, Slave Dynasty of Egypt, 1260-1517, A. D. Londra: Smith, Elder, 1896. - Murphy, David, The Arab Revolt 1916–18: Lawrence Sets Arabia Ablaze, Osprey Publishing, 2008. - Nufan, Raja Alhumud Alsawaria, Amman va jiwaraha hilal alfatra 1281H/1864M – 1340H/1921M, baskı 1, Manshurat bank al'aemal, Amman, 1996. - Osman, Bahij ve diğerleri, Tarihin Fotoğrafçısı, Bölüm VII, Milyonlarca Darul Alam, 6. basım, 1999. - Patricia Yaeger, Introduction: Narrating Space, The Strange Effects of Ordinary Space. In: Patricia Yaeger, ed, The Geography of Identity. Ann Arbor: Michigan University Press, 1999. - Rasim, Ahmet, Osmanlı Tarihi, cilt 4: yayıncı olmadan, yayınlanacak yer olmadan, 1908. - Reşat, Ö, Alp. Aydozan Ataünal, Türk Millı Eğıtım Sıstemınde Düzenleme Teşkılatı (Talim ve Terbiye Kurulu-Milli Eğitim Şurası) Hıfzırrahman Raşit Öymen'in Bir Önsözü İle, Millı Eğıtım Basımevi, İstanbul, 1977. - Robison, Samuel Shelburne, and Mary L. Robison, History of Naval Tactics from 1530 to 1930, The Evolution of Tactical Maxims, Naval Institute, The U.S, 1942 - Rogan, Lawrence Eugene, Frontiers of the State in the Late Ottoman Empire, Cambridge University, Press, London, 1999. - Rogan, Lawrence Eugene, In Corporating the Perighey: The Ottoman Extension of Direct Rule Over Southeastern Syria (Trans Jordan) 1867 – 1914, Ph.D. Dissertation, Harvard University, 1991. - Saban, Sühail, Ansiklopedik Osmanlıca Tarih Terimleri Sözlüğü, Kral Fahd Ulusal Kütüphanesi Yayınları, Riyad, 2000. - Saleh Ceradat, Dawr altakhtit al-hadari fi himayat al-hyakel wal-mawaqie al'atharia, Amman, Ürdün, 1997. - Sarwar, Ghulam: History of Shah Isma'il Safawi, AMS, New York, 1975. - Somuncuoğlu, Ecehan "On Dokuzuncu Yüzyılda Nahda Hareketi: Modern Arap, Düşüncesinin Oluşumu, Kapsamı ve Sınırları", Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, Mart, 2015. - Şafik, Juha, Al-Musavvir fi al-Tarih: VII Bölüm, Dar El-İlim Lel-meleyyin, Beyrut, Lübnan, 2008. - Şaqirat, Ahmad, Tarih Al'iidara Al-Osmaniye fi şark Al-Ürün 1864-1918, Ayman liltabaea waltasmim, Amman, 1992. - Tahir, Sezen, Osmanlı yer Adları, T.C.Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın No: 26, Ankara, 2017. - Tektaş, Nazım, "Yavuz Sultan Selim, Çadırdan Saraya, Saraydan Sürgüne Osmanlı", Yeni Şafak Gazetesi, 2007. - Topbaş, Osman Nuri, Osmanlı / Abide Şahsiyetleri ve Müessesleriyle: Erkam Matbaacılık, İstanbul, 1999. - Uğur Göktaş, “Falaka”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, TDV İslâm Ansiklopedisi’nin, 12. cildinde,1995, s.s:140-141. - Yaqout el-Hamwi, Şihab el-Din Ebu Abdullah bin Abdullah el-Rumi el-Baghdadi, Ülkeler Sözlüğü, 5 cilt, Dar Sadir, 1977. - Yurdagül, Mehmedoğlu, Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Egitimi, 1.baski: M.Ü.I.F vakfi, Istanbul, 2002.  İnternet siteleri: - Al-keşif, Derviş,"Al-Taelim fi Al-Salt Va-Jivâriha esna al-ahd’ül Osmani (1517-1917 m)" Sahifet Alraay, Tarih'te 2.11.2018- Saat'ta:12.00 öö. http://alrai.com/article/10457593/. (Erişim Tarihi: 18.12.2019). - Bostancı, Mustafa, "Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Hicaz’da Hâkimiyet Mücadelesi", Akademik Bakış, Cilt 7 Sayı:14, 2014, s.s:117-136. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/73834. - Buğra, Ekinci Ekrem, Osmanlı Ülkesinde bir Garip Topluluk. Levantenler, Çarşamba. 09.4.2014. http://ekrembugraekinci.com/makale.asp?id=50. (Erişim tarihi: 25.11.2019) - Emecen, Feridun, "Mercidâbık Muharebesi Osmanlılar ile Memlükler arasında )922/1516) yılında yapılan savaş"TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 29. cildinde, Ankara, 2004. 174-176. - Emecen, Feridun, "ZÂHİR el-ÖMERTDV" TDV İslâm Ansiklopedisi’nin, 44 cilt, İstanbul, 2013, 90-91: Https://islamansiklopedisi.org.tr/zahir-el-omer . - Http://www.salt.gov.jo/ar/inside/About_Manicipality/Areas/SALT.htm. - https://islamansiklopedisi.org.tr/mercidabik-muharebesi. - Hut, Davut, "Osmanlı Arap Vilayetleri, Arabizm ve Arap Milliyetçiliği", Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Ortadoğu Özel Sayısı.1. s.s: 105-150. 2016. Https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/228072. - Planlama ve Uluslararası İşbirliği Bakanlığı, Balqa Valiliği Kalkınma Programı 2016-2018, Eylül 2015, http://mop.gov.jo/EchoBusV3.0/SystemAssets/pdf/gov. - Safahat min Tarih al-Ürdün 4 1https://www.ammonnews.net. 21.11. 2007. - Sulayman, walid, Al-Salt: Al-Ttarih Va-Zikraiyat Al-mjme El-anjilizii - Sahifat Alraay, http://alrai.com/article/1010463. Cuma, 02.09.2016, Saat: 12.05. - System of universal geography founded on the works of Malte-Brun and Balbi, Open Library, The Lıbrary Of The Unıversıty Of Calıfornıa Los Angeles, 2007: https://ia802705.us.archive.org/28/items/systemofuniversa02balbiala/systemofuniversa02balbiala.pdf.
• - Yaman, Zehra, Ürdün'de Osmanlı Salt şehri, Amman, 25.03.2014: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/urdunde-osmanli-sehri-salt/172142.