AN EVALUATION OF THE TERM "TOVULGA" IN THE CODEX CUMANICUS THROUGH ELEMENTS OF MATERIAL CULTURE

Year 2025, Volume: 7 Issue: 14, 401 - 414, 31.05.2025

Recep Efe Çoban

https://doi.org/10.53718/gttad.1650242

Abstract

Military cultural history studies of Turkic peoples are emerging as a subfield within the scope of Turkic historical research. In this context, recent archaeological studies and research on historical texts have made significant contributions to military cultural history studies. However, it is observed that researchers who focus on written sources struggle to define past military terms in detail and often settle for general explanations and equivalents without providing the specific characteristics of the relevant elements. Undoubtedly, this situation is a natural consequence of the absence of illustrations related to these terms in written sources. Our study proposes the use of archaeological findings to address this issue and aims to provide a detailed definition of the term “tovulga” found in the Codex Cumanicus. The Codex Cumanicus is an exceptionally important source, not only as a multilingual work but also as a compilation of the vocabulary related to the material and spiritual culture of the Cuman-Kipchak communities, known for their military prowess, in the 14th century. In this work, terms related to various aspects of the Cuman-Kipchaks’ daily life, including military equipment, belief systems, and names of plants and animals, can be found. However, as is the case with many sources from that period, the Codex Cumanicus also lacks any illustrations or detailed descriptions of the material culture elements mentioned. In this context, our article aims to explain the physical characteristics, distinctive features, and design differences of the Cuman-Kipchak tovulga (helmet) by evaluating helmets obtained from the Chungul Kurgan, Tagancha Kurgan, and Kurgan No. 5 in Tabarovka, which are dated to the period when the Codex Cumanicus was written and are associated with the Cuman-Kipchaks.

Keywords

Codex Cumanicus , Tovulga , Helmet , Archaeology , Armour , Turkic material culture , Military history

CODEX CUMANICUS'TAKİ "TOVULGA" SÖZCÜĞÜNÜN MADDÎ KÜLTÜR TARİHİ BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ

Abstract

Türk askerî kültür tarihi araştırmaları, Türk tarih araştırmaları kapsamında gelişmekte olan bir alt alan hüviyetindedir. Bu kapsamda son yıllarda yapılan arkeolojik çalışmalar ve tarihî metinlere yönelik araştırmalar, askerî kültür tarihi araştırmalarına önemli katkılar sunmaktadır. Ancak yazılı kaynaklara odaklı çalışan araştırmacıların geçmişe ait askerî terimleri ayrıntılı olarak tanımlamakta zorlandıkları, ilgili unsurun özelliklerini vermeden genel açıklama ve karşılıklarla yetindikleri görülmektedir. Kuşkusuz bu durum, yazılı kaynaklarda ilgili terimlere ilişkin çizimlerin yer almamasının doğal bir sonucudur. Çalışmamız bu sorunun çözümü için arkeolojik buluntuların kullanılmasını önermekte ve bu bağlamda Codex Cumanicus’da yer alan “tovulga” sözcüğünün ayrıntılı bir tanımının yapılması amacını taşımaktadır. Zira Codex Cumanicus, çok dilli bir eser hüviyeti taşımasının yanında askerî yetkinlikleriyle tanınan Kuman-Kıpçak topluluklarının 14. yüzyıldaki maddî ve manevî kültürüne dair söz varlığının derlendiği oldukça önemli bir kaynaktır. Eserde, Kuman-Kıpçakların günlük hayatına dair çeşitli unsurların dışında askerî teçhizat, inanç dünyası, bitki ve hayvan adları gibi çeşitli alanlarda terimlere rastlanmaktadır. Ancak döneme dair pek çok kaynakta olduğu gibi Codex Cumanicus’ta da bahsi geçen maddî kültür unsurlarına dair herhangi bir çizim yahut ayrıntılı tasvir bulunmamaktadır. Makalemiz bu bağlamda Codex Cumanicus’un yazıldığı döneme tarihlenen ve Kuman-Kıpçaklarla ilişkilendirilen Çungul Kurganı, Tagança Kurganı ve Tabarovka’daki 5 numaralı kurgandan elde edilen miğferleri değerlendirerek Kuman-Kıpçak tovulgasının (miğferinin) fizikî özelliklerini, karakteristik unsurlarını ve tasarımsal farklılıklarını açıklamayı hedeflemektedir.

Keywords

Codex Cumanicus , Tovulga , Tolga , Miğfer , Arkeoloji , Türk maddî kültürü , Askerî tarih

References

• ANONİM, Imgur, 5 Kasım 2024, .
• ARGUNŞAH, Mustafa & GÜNER, Gülşah, Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul 2015.
• ATEŞ, Erhan, XII-XIII. Yüzyıllarda Güney Kafkasya’da Kıpçaklar, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2015.
• BAŞAK, Baran, Kumanların Macaristan’a Göçleri ve Yerleşmeleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2022.
• BAYRAKTAR, Rasim, “Kuman-Kıpçakların/Atabeklerin Dini-Mezhepsel Kimliğinin Şekillenmesi”, Hars Akademi, C. 5, S. 1, 2022, ss. 121-148.
• BODROGLIGETI, Andras, “Preliminary Notes on the Edition of the Persian Glosses of the Codex Cumanicus”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, C. 22, S. 3, 1969, ss. 353-360.
• CAPLE, Chris, “The Yarm Helmet”, Medieval Archaeology, C. 64, S. 1, 2020, ss. 31-64.
• CEYHAN, Hasan, “Kuman-Kıpçaklarda Rusların Siyasi İlişkileri (1055-1120)”, Journal of Universal History Studies, S. 3, 2020, ss. 238-251.
• CURAYEVA, Münis, “‘Kodeks Kumanikus’ta Bilmeceler ve Özbek Folkloründeki Şekilleri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. 11, S. 1, ss. 25-32.
• ÇANDARLI ŞAHİN, Aslı, “Kuman/Kıpçaklarda Zanaat ve Konar-Göçerlik İlişkisi”, Türkiyat Mecmuası, C. 26, S. 2, 2016, ss. 155-165.
• ÇANDARLI ŞAHİN, Aslı, Maddi Buluntulara Göre Kuman/Kıpçaklarda Kültürel Hayat, Gece Akademi, Ankara 2019.
• ÇORUHLU, Yaşar, “Miğfer”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 30, 2020, ss. 21-23.
• DAMAR, Çetin, Peçenek ve Kıpçakların Bizans Devleti ile Olan İlişkileri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ 2016.
• DOLGIY, Kateryna, Twitter, 10 Ocak 2025, .
• DUMAN, İbrahim, Büyük Selçuklu Ordusunda Kullanılan Savaş Aletleri, Selenge Yayınları, İstanbul 2020.
• EDGE, David & PADDOCK, John Miles, Arms & Armor of the Medieval Knight, Crescent Books, New York 1991.
• ERALP, Necdet, Tarih Boyunca Türk Toplumunda Silâh Kavramı ve Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Silahlar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1993.
• ERK, Kutluay, Codex Cumanicus Temelinde Kıpçak Türkçesinin Tarihî-Karşılaştırmalı Söz Varlığı, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2015.
• ERTÜRK, Nihal, Divanü Lugati’t-Türk ve Codex Cumanicus’taki Halk Edebiyatı Unsurları, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ordu 2016.
• FFOULKES, Charles, Armour & Weapons, Clarendon Press, Oxford 1909.
• GARKAVETS, Alexander, “Codex Cumanicus Novoe Proçtenie Venetsianskoy rukopisi”, A. Baytürskınülı atındagı Til Bilimi instituının "Tiltanım" jurnalı, S. 3, 2015, ss. 53-66.
• GORELİK, M. V. & DRUJİNİNA, İ. A., “Unikal’noe pogrebenie voina zolotoordınskogo vremeni na reke Beloy”, Batır, S. 2, 2011, ss. 39-63.
• GORELİK, M. V., “Çerkesskie voinı Zolotoy Ordı (Po arheologiçeskim dannım)”, Arheologiya Evraziyskih stepey, S. 5, 2017, ss. 280-302.
• GÖKBEL, Ahmet. “Balkanlarda Osmanlı Öncesi Kuman/Kıpçak Türkleri”, Journal of Universal History Studies, S. 3 ((Prof. Dr. Mustafa Keskin Special Issue), 2020, ss. 99-111.
• GÖKSU, Erkan, Türk Kültüründe Silah, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015.
• GÜNER, Galip, “Codex Cumanicus Bağlamında Kumanların / Kıpçakların Gündelik Hayatına Dair Söz Varlığı: Eşya Adları”, Teke - Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, C. 5, S. 4, 2016, ss. 1544-1560.
• GÜNER, Galip, “Codex Cumanicus’ta Latince ve Grekçe Alıntılar”, Dil Araştırmaları, S. 20, 2017, ss. 49-56.
• GÜNER, Galip, “Codex Cumanicus’ta Moğolca Alıntı Kelimeler Üzerine Yeni Bir Yaklaşım”, Gazi Türkiyat, S. 20, 2017, ss. 9-24.
• GÜNER, Galip, “Codex Cumanicus’ta Soğdca, Çince, Rusça, Aramice ve İbranice Alıntılar”, Teke - Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, C. 6, S. 3, 2017, ss. 1285-1292.
• GÜNER, Galip, “Tarihî Metin Çalışmaları İçin Bir Metot Örneği: Codex Cumanicus Yayıma Nasıl Hazırlandı?”, Teke - Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, C. 6, S. 1, 2017, ss. 43-51.
• HALENKO, Oleksandr, Chungul Kurgan Elite Burial, 5 Şubat 2025, .
• HEFNER-ALTENECK, J. H., Medieval Arms and Armor, Dover Publications, New York 2013.
• HEWITT, John, Ancient Armour and Weapons in Europe: From the Iron Period of the Northern Nations to the End of the Seventeeth Century, C. 1, Messrs. Parker, Cornmarket, Oxford 1860.
• HOLOD, Renata & RASSAMAKIN, Yuriy, “Imported and Native Remedies for a Wounded ‘Prince’: Grave Goods from the Chungul Kurgan in the Black Sea Steppe of the Thirteenth Century”, Medieval Encounters, C. 18, 2012, ss. 339-381. doi:10.1163/15700674-12342116.
• JAFAROV, B. & DADABOEV, O., “‘Codex Cumanicus’ - Ancient Turkic Manuscript”, Journal of Hunan University, C. 49, S. 8, 2022, ss. 1075-1090.
• JUKOV, K. A., “Russkie sferokoniçeskie şlemı razvitogo srednevekov’ya”, Voin, S. 18, 2005, ss. 19-27.
• KARADENİZ, Yasin, “Codex Cumanicus’ta Bitki Adları”, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 15, S. 1, 2017, ss. 611-638.
• KARAHAN, Ahmet, “Codex Cumanicus’ta Hayvan Adları”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C. 8, S. 1, 2013, ss. 1839-1865.
• KARAMAN, Burcu İlkay, “Terim Oluşturma Yöntemleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, C. 57, S. 2, 2009, ss. 45-59.
• KORKMAZ, Asım, 11. ve 14. Yüzyıllar Arasında Doğu Avrupa’da Bir Türk Kavmi: Kuman-Kıpçaklar, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Edirne 2014.
• KUMRU, Nurdan, P.V. Golubovskiy ve Eseri: Peçenegi, Torki i Polovtsi do Naşestviya Tatar: (Moğol İstilasına Kadar Peçenekler, Uzlar ve Kuman-Kıpçaklar) (Tercüme-Tahlil), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2016.
• KURT ÖTELEŞ, Yazgı Tuğçe, “Codex Cumanicus’ta Yer Alan Askerî Terminolojinin Çağdaş Türk Lehçelerindeki İzleri”, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, S. 7, C. 2, 2023, ss. 417-435.
• LİGETİ, Lajos, “Prolegomena to the Codex Cumanicus”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, C. 35, S. 1, 1981, ss. 1-54.
• MANGALTEPE, İsmail, “Arkeolojik Buluntulara Göre Avar, Peçenek ve Kuman-Kıpçaklarda Askeri Teçhizat”, Eski Çağ’dan Modern Çağ’a Ordular -Oluşum, Teşkilât ve İşlev-, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2008, ss. 121-152.
• MİRZAYEVA, Nasiba, XI-XIV. Yüzyıllarda Gürcistan’da Kıpçaklar, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri 2020.
• MOLDASHEVA, Madina, Codex Cumanicus ile Çağdaş Kazak Türkçesinin Ortak Söz Varlığının Karşılaştırmalı Sesçil İncelemesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2016.
• NEGIN, A. E., “Şlem iz Gorodtsa”, Batır (Traditssonnaya voennaya kul’tura narodov Evrazii), S. 4, 2012, ss. 52-81.
• OKTAY ÇEREZCİ, Jale Özlem, Göktürk Dönemi Maden Sanatı ve İşçiliği, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2020.
• ÖZEL, Ayberk Sinan, XI-XIII. Yüzyıllarda Kıpçak-Rus Hanedan Evlilikleri ve Siyasi Münasebetlere Etkisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2021.
• ÖZEL, Haşim, Bozkır Kuşağı’nda Etnogenez: Karşılaştırmalı Bir Bakışla Oğuz ve Kıpçak Etnik Oluşumları (VIII-XI. Yüzyıllar), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2023.
• ÖZEL, Haşim, Kıpçak Uruk ve Boyları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2020.
• ÖZTUNÇ, Osman Doğukan Zorbey, Bizans Döneminde Anadolu’da Kuzey Türklerinin Yerleşim Alanları (Peçenekler, Kuman-Kıpçaklar ve Uzlar), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir 2023.
• ÖZTÜRK, Ayşe, “Karadeniz Bölgesi ile Macaristan Kuman-Kıpçak Coğrafyasının Karşılaştırmalı Halk İnançları”, Karadeniz Araştırmaları, C. 17, S. 66, 2020, ss. 385-421.
• PHYRR, S. W., European Helmets, 1450-1650, Metropolitan Museum of Art, New York 2000.
• PLETNEVA, S. A., Polovtsı, Akademiya Nauk SSSR, Moskova 1990.
• POTYÖMKİNA, T. M. & KULEŞOV, Y. A., “Pogrebeniya vostoçnoevropeyskih srenevekovıh nomadov s zaşçitnım voorujeniem: etnokul’turnıy i sotsial’nıy aspektı”, Stepi Evropı v spohu srednevekov’ya, C. 8, 2010, ss. 271-294.
• POTYÖMKİNA, T. M., “Etnokul’turnıy kontekst vostoçnoevropyskih pozdnekoçevniçeskih pogrebeniy s zaşçitnım dospehom”, Batır, S. 6-7, 2013, ss. 66-81.
• RODOPLU, Fatma, Bulgar Tarihyazımında II. Bulgar Devletinin Kuruluşu ve Kuman/Kıpçaklar, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmış Doktora Tezi), İstanbul 2019.
• SAFRAN, Mustafa, Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lûgâtlara Göre Kuman/Kıpçaklar’da Siyasî, İktisadî, Sosyal ve Kültürel Yaşayış, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1989.
• SAĞLAM, Musa Yaşar, “Türkçe’deki Terim Sorunsalı”, Türkbilig, S. 14, 2007, ss. 168-176.
• SAĞLIK ŞAHİN, G. Selcan, “Türkmen Türkçesinde Askerî Terimler-II”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 12, S. 2, 2015, ss. 24-38.
• SAMİ, Şemseddin, Kamus-ı Türkî, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
• SUBAŞI, Özüm, Codex Cumanicus ile Kırgız Türkçesinin Söz Varlığı Bakımından Karşılaştırılması, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Niğde 2012.
• ŞİŞMAN, Rabia Şenay, “Son Dönem Hîve Hanlığı Metinde Savaşa İlişkin Sözcükler ile Savaş Aleti Adları”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. 19, S. 2, ss. 355-387.
• TAŞAĞIL, Ahmet, “İslam Öncesi Devirde Türk Ordusu”, Eski Çağ’dan Modern Çağ’a Ordular -Oluşum, Teşkilât ve İşlev-, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2008, ss. 153-182.
• TERES, Erkan & YALÇINKAYA, Hakan, “Bâbur’un Hatıratında Geçen ‘Askerlikle İlgili’ Bazı Nesne Adları”, Folklor/Edebiyat, C. 21, S. 84, 2015, ss. 233-239.
• TOPARLI, Recep, VURAL, Hanifi & KARAATLI, Rıdvan, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• UYDU YÜCEL, Mualla, “Balkanlardaki Peçenek-Kuman/Kıpçak Mücadelesi ve Bu Mücadelenin Lebunion Savaşına Etkisi”, Journal of International Eastern European Studies / Uluslararası Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, C. 3, S. 1, 2021, ss. 97-124.
• WAGNER, Eduard, DROBNÁ, Zoroslava & DURDÍK, Jan, Medieval Costume, Armour and Weapons, Dover Publications, New York 2000.
• WOODFIN, W. T., “Within a Budding Grove: Dancers, Gardens, and the Enamel Cup from the Chungul Kurgan”, The Art Bulletin, C. 98, S. 2, 2016, ss. 151-180. doi:10.1080/00043079.2016.1108148.
• WOODFIN, W. T., RASSAMAKIN, Y. & HOLOD, R., “Foreign vesture and nomadic identity on the Black Sea littoral in the early thirteenth century costume from the Chungul Kurgan”, Ars Orientalis, C. 38, 2010, ss. 155-186.
• YALVAR, Cihan, “Deşt-i Kıpçak’ta Moğol Hakimiyeti ve Kuman-Kıpçaklar”, Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, C. 2, S. 1, 2018, ss. 3-29.
• YALVAR, Cihan, “Karadeniz’in Kuzeyinde İki Kardeş Kavim: Peçenekler ve Kuman-Kıpçakların Münasebetleri Üzerine”, Atlas Ulusal Sosyal Bilimler Dergisi, C. 2, S. 2, 2018, ss. 7-19.
• YALVAR, Cihan, “XII.-XIII. Yüzyıllarda Dağıstan’da Kuman-Kıpçak Varlığı”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. 6, S. 12, 2024, ss. 411-424.
• YALVAR, Cihan, The Origin of the Kipchak Turks and Early Historical Periods, Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2018.
• YALVAR, Cihan, XI.-XIII. Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya’da Kuman-Kıpçaklar, Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2024.
• YUDAHİN, K. K., Kırgız Sözlüğü (Çev. Ahmet Taymas), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.