Diyarbekir Kırsalında Yabancı Sermaye ve Emek: Reji İdaresi Ve Çiftçiler Arasındaki Anlaşmazlıklar

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 3, 139 - 149, 31.12.2022

Hamza Erdem

https://doi.org/10.56671/hafizadergisi.1186214

Öz

1881 yılında Düyûn-ı Umûmiye İdaresinin kurulmasıyla birlikte gelişen Reji İdareleri, imparatorluğun çeşitli vilayetlerinde işletmeler açmış ve tütün tarımının iktisadi süreçlerini kendi kontrolü altına almıştır. Kurulan Reji İdarelerinden biri de Diyarbakır’da faaliyet göstermiştir. Diyarbakır Reji İdaresi, bölgede ekilen tütünün denetlenmesi ve kaçakçılık faaliyetlerinin önlenmesi gibi faaliyetleri sürdürmüştür. Aynı zamanda bölge halkının tütün yetiştirirken ve satmaya çalışırken karşılaştığı sorunların hedefi olmuştur. Bu anlamda bölgedeki tütün ekimi yapılırken çiftçiler ile Reji İdaresi arasında ciddi sorunlar yaşanmıştır. Hem vilayet merkezinde hem de Silvan kazasında Reji İdaresiyle halk arasında yaşanan huzursuzluklar bu çalışmanın merkezini oluşturacaktır. Dolayısıyla bu çalışmada, Diyarbakır’da bulunan yerel Reji İdaresinin üretiminden satışına kadar kontrolüne aldığı tütün tarımının ticari hacmi ve Reji ile halk arasında meydana gelen çatışmanın nelerden kaynaklandığı gibi toplumsal sorunlar incelenecektir. Bu incelemelerde kullanılacak verileri ise genel olarak Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri oluşturacaktır. Arşiv belgeleri doğrultusunda işlenecek olan veriler aynı zamanda ikincil kaynaklarla da desteklenecektir. İncelenen veriler sonrasında Diyarbekir Reji İdaresi ve çiftçiler arasındaki anlaşmazlıklar tespit edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Diyarbekir, Reji İdaresi, Çiftçiler, Tütün

Kaynakça

• (BOA), DH.MKT. 1405/106. (BOA), DH.MKT. 1515/59. (BOA), DH.MKT. 1550/101. (BOA), DH.MKT. 1561/70.
• (BOA), DH.MKT. 1650/20. (BOA), DH.MKT. 1691/97. (BOA), DH.MKT. 1706/37.
• (BOA), DH.MKT. 1943/75. (BOA), DH.MKT. 2028/18.
• (BOA), DH.MKT. 2759/21.
• (BOA), DH.MKT. 6/39. (BOA), DH.MKT.1675/32. (BOA), İ.DH. 1023/8069. (BOA), ZB. 17/40.
• Altun, M. (1995). Osmanlı Tütün Tekeli, Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşretekü’l Menfaa Reji İdaresi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Balsoy, G. (2012). “Osmanlı Emek Tarihinin Toplumsal Cinsiyet Açısından Okunması: Erken 20. Yüzyılda Cibali Tütün Fabrikası”, Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Emek Tarihi, Der. Touraj Atabaki, Gavin D. Brockett. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Cuinet, V. (1884). La Turquıe D’asie Geographie, Administrative, Statistıque, Descrıptıve et Raısonnee de Chaque Province De l’asie-Mıneure, Vol.2, E. Leroux.
• Dağ, M. (2022). OSMANLI TAŞRASINDA YABANCI SERMAYE YATIRIMI: SİVEREK DÜYÛN-I UMÛMİYYE MÜDÜRLÜĞÜ İLE REJİ MEMURLUĞU (1881-1925). Bingöl Araştırmaları Dergisi, 8 (2) , 59-78 .
• Dığıroğlu, F. (2007). Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşretekü’l Menfaa Reji Şirketi, Trabzon Reji Şirketi (1883-1914). İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Dığıroğlu, F. (2014). “Selanik Ekonomisinde Unutulmuş Bir Alan: Tütün Üretimi, Ticareti ve Reji (1883-1912)”, Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, (43), 227-272.
• Eldem, V. (1994). Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Güran, T. (2017). Resmi İstatistiklere Göre Osmanlı Toplum ve Ekonomisi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gülbahar Ö. (1997). Bitlis (1892, 1898, 1899, 1900 Tarihli Vilâyet Sâlnâmeleri’ne Göre Merkez Sâncağı), YüzüncüYıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Karaca, A. (2007). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Reji ve Tütün Kaçakçılığında Trabzon Örneği: Bir Yabancı Sermaye Serüveni”, Tütün Kitabı, Ed. Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Kitabevi.
• Keyder, Ç. (2016). Toplumsal Tarih Çalışmaları. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Nacar, C. (2011). “Tütün İşçileri, Tüccarlar ve Kırık Camlar, 1905 Kavala Grevi”, Toplumsal Tarih, 213.
• Nacar, C. (2014). “Labor Actıvısm and The State ın The Ottoman Tobacco Industry”, International Journal of Middle East Studies, 46, (3), 533-551.
• Oktar, T. (2007). “Osmanlı Devleti’nde Reji Şirketinin Kurulmasından Sonraki Gelişmeler”, Tütün Kitabı, Ed. Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Kitabevi.
• Quataert, D. (2008). Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım, 1876-1908, Çev. Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Quataert, D. (2017). Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş, 1881-1908, Çev. Sabri Tekay. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Vardağlı, E. T. (2014). “International Tobacco Politics and the Question of Social Movements in the Middle East: A Comparative Analysis of Ottoman and Iranian Cases”, Middle Eastern Studies, 50, (4), 2014, 606–621. Yıldırım, K. (2017). Osmanlı’da İşçiler (1870-1922), Çalışma Hayatı, Örgütler, Grevler. İstanbul: İletişim Yayınları.