ENANTIOSEMIYA IN KRYGYZ AND TURKISH WORDS

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 294 - 310, 28.12.2022

Ahmet Güngör

Öz

Enantiosemiya has not yet been studied in all aspects in Turkish linguistics and linguistics. A limited number of articles have been written, the international common name of the term "enantiosemiya" has been used -as is the case in world languages- or its Turkish equivalent has been tried to be found (sözcük içi karşıt anlamlılık etc.). The fact that a word evokes opposition and opposite meanings in different syntax and systems, and that the boundaries of its functional, theoretical and semantic features cannot be drawn bring up the issue of terms, definitions and naming. The words in question are handled by linguists and linguists between polysemy, antonym and homonym groups.

In Turkish and Kyrgyz (Tonguç (I): 1. The eldest child, 2. The youngest child, Eye (II):1. The most respected woman in the family 2. Baba, Kyrgyz.: бүтүү “bütüü”: 1. to appear, to exist 2. to perish, to end, etc.) the term “çatallaşma” is suggested by us for such words.

In this research article, the place of bifurcation in world languages, the views of linguists on the subject, and its morphological, stylistic and semantic features in Kyrgyz and Turkish will be discussed. "Trap words" (Tuzak sözler), "false equivalents", "ikirciklem" (oxymoron) and "çatallaşma" are also one of the current topics of translation-translation studies between Turkish dialects. There is a need for comparisons between languages and dialects to draw and define the theoretical framework.

Anahtar Kelimeler

Enantiosemiya, polysemy, antonym, karşıt anlam, anlam çatallaşması.

KIRGIZCA VE TÜRKÇE SÖZCÜKLERDE ANLAM ÇATALLAŞMASI (ENENTİOSEMİYA)

Öz

Çatallaşma (enantiosemiya), Türk dilcilik ve dilbiliminde henüz bütün yönleriyle ele alınıp incelenmemiştir. Sınırlı sayıda makaleler yazılmış, terimin -dünya dillerinde olduğu üzere- uluslararası genel geçer adı “enantiosemiya” kullanılmış ya da Türkçe karşılığı bulunmaya çalışılmıştır (sözcük içi karşıt anlamlılık vd.). Bir sözcüğün farklı söz dizim ve dizgelerde karşıtlık ve zıt anlamları çağrıştırması, işlevsel, kuramsal ve anlamsal özelliklerinin sınırlarının çizilememesi, terim, tanım ve adlandırma konusunu gündeme getirmektedir. Söz konusu sözcükler dilci ve dilbilimciler tarafından çok anlamlılık (polysemy), karşıt anlamlılık (antonym) ve eş adlılık (homonym) grupları arasında ele alınmaktadır.

Tonguç (1. En büyük çocuk, 2. En küçük çocuk), eye (1. Evin, ailenin en sayılan kadını 2. Baba), Kırg.: бүтүү “bütüü” (1. Ortaya çıkmak, var olmak 2.Yok olmak, bitmek) vd. sözcüklerin belirli bir dizgede karşıt ve zıt anlamları çağrıştırmasına tarafımızdan “çatallaşma” terimi önerilmektedir.

“Tuzak sözler”, “yalancı eşdeğerler ”, “ikirciklem” (oksimoron) ve “çatallaşma” Türk lehçeleri arasındaki çeviri-aktarma çalışmalarının da güncel konularından biridir. Kuramsal çerçevesinin çizilmesi, tanımlanmasına yönelik diller ve lehçeler arası karşılaştırmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Çatallaşmanın dünya dillerindeki yeri, konuyla ilgili dilcilerin görüşleri, Kırgızca ve Türkçede biçim, biçem ve anlamsal özelliklerinin yanı sıra terim sorunu (enantiosemiya, sözcük içi karşıt anlamlılık çatallaşma vd.), bu araştırmanın temel konusudur. 

Anahtar Kelimeler

: enantiosemiya, zıt anlam, sözcük içi karşıt anlamlılık, çatallaşma, anlam çatallaşması, Enantiosemiya, polysemy, antonym, karşıt anlam, anlam çatallaşması.

Kaynakça

• Ahmadova, Shahla (2018). “Azerbaycan Dilinde Enantiosemiya”, 10.7827, Turkish Studies, Cilt 13, Sayı 12.
• Aksan, Doğan (1999). Anlambilim. Ankara: Engin Yayınevi.
• Güngör, Ahmet (2008). “Lehçelerarası Çeviride Örtmece (Euphemism) Sözler (Kırgıca-Türkçe Bağlamında)”, 8. Uluslararası Dil, Yazın, Deyişbilim Sempozyumu, İzmir Ekonomi Üniversitesi (Tam metin bildiri), İzmir.
• Güngör, Ahmet (2014), “İkirciklem (Oksimoron), Uyumsuzluğun Uyumu”, Karadeniz Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl 6, Sayı 21, Ardahan.
• Odilov, Yorqinjon Rahmonalıevıch (2015). “Enantıosemıc Features Of The Words In The Uzbek Language”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 40, s. 173-181.
• Örnek, Sedat Veyis (1971). İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Sazak, Şerife (2019). Türkiye Türkçesinde Karşıtlık İşlevli Sözdizimsel Yapılar. Doktora Tezi, Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uğurlu, Mustafa (2012). “Türk Lehçeleri Arasında Benzer Kelimelerin Eşdeğerlik Durumu”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/4, Fall, p. 218.
• Uluoğlu, Murat (2014). “Rus Dilinde ‘Sözcük İçi Karşıt Anlamlılık (Enetiosemiya)’”, Selçuk Üniversitesi/Seljuk University, Edebiyat Fakültesi Dergisi/Journal of Faculty of Letters, Sayı/Number: 31, Sayfa/Page 119-126.
• Орозалиева, Диляра (2016). “Кыргыз Жана Түрк Тилиндеги Эмоционалдык-, Экспрессивдик Энантиосемиялар”, Филология Илимдери, Удк 80/81, Alatoo Academic Studies.
• Осмоналиева, Д. К. (2007). Кыргыз тилиндеги энантиосемия, канд. дис.
• Усубалиев, Б. (1987). Антонимдер Жана Аларды Окутуу. Фрунзе.
• Усубалиев, Б. (2007). “Бир сөздөгү семантикалык карама-каршылык (Энантиосемия)”, Кыргыз Филологиясы Жана Филологдору, Бишкек.
• Усубалиев, Б.; Селчук, Билге Каган (2002). “Түрк тилиндеги энантиосемия”, Илим жана жаштар, Бишек.
• Усубалиев, Б.; чен, Ян (2002). “Кыргыз тилиндеги энантиосемиялардын жаралыш себептери”, Илим жана жаштар, Бишек.
• Шойбекова, Ғ. Б., Тілдегі энантосемия қүбылысының әдебі тіл өміршендігіне әсері, (https://melimde.com/tildegi-enantiosemiya-bilisini-edebi-til-omirshedigine-eseri.html, [Erişim tarihi: 29.10.2022]).
• Шойбекова, Ғ. Б.; Оданова, С. А.; Құрманғали, Р. (2018). “Тіл Біліміндегі Энантиосемия Құбылысы”, Қазақстанның Ғылымы Мен Өмірі Наука И Жизнь Казахстана Scıence And Lıfe Of Kazakhstan, Халықаралық Ғылыми-Көпшілік Журнал, Международный Научно-Популярный Журнал, International Popular-Science Journal, №1 (54).
• Эргешова, С. Б. (2014). Макалдардагы Энантиосемия, Известия Вузов, № 1.
• Aytmatov, Ç. (1978). Birinçi Mugalim. F. Mektep.
• Aytmatov, Ç. (1985). Betmebet. F.
• Dinar, Talat (2016). “Türkiye Türkçesinde Al- ve Ver- Fiilleriyle Kurulan Deyimler Örneğinde Söz İçi Karşıtlık”, Dil Araştırmaları, Cilt 0, Sayı 19, s. 65 – 77.
• Finkin Jordan (2005). “Enantiodrama: Enantiosemia in Arabic and Beyond”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London: Cambridge University Press, Vol. 68, No. 3 (2005), pp. 369-386 (18 pages), (https://www.jstor.org/stable/20181948, [Erişim tarihi: 24.10.2022]).
• Gorelov I. N. (1986). Enantiosemiya as collision of contradictory tendencies of language development // Problems of linguistics, – М.: Science, № 4, – p. 86-96.
• Hacızade, Naile (2007). "M. Kaşgarlı'nın Divanü Lugat-it-Türk İsimli Eserinde Kelime Dahili Zıtlık (Enantiosemiya) Olayının Yeri", IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, Ankara, Fil/8605-4-1.
• Makhmutova, L. R. (2009). “Basic Types of Russian Enantiosemy”, The auto abstract of the dissertation the candidate of philological sciences, Каsan, 24 p.
• Muharremova, Sevinç (2020). “Enantiosemi Bir Dil ve Konuşma Olayı Gibi”, TURAN; Stratejik Araştırmaları Merkezi, Kars, Vol, ISS 45, Winter, s.47-53, (https://www.proquest.com/openview/3891af158619720663cc5c2039a909cb/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1356373, [Erişim tarihi: 25.10.2022]).
• Niftaliyeva, Elnara (2018). “The process of enantiosemy in Nizami Ganjavi and Gatran Tabrizi's creative Works”, Бюллетень науки и практики @bulletennauki, 8 t. 4, (https://readera.org/the-process-of-enantiosemy-in-nizami-ganjavi-and-gatran-tabrizis-creative-works-14112240 [Erişim tarihi: 20.10.2022]).
• Niftəliyeva Elnarə Gülağa Qızı, Enantiosemiya Hadisəsinin Leksik-Semantik Mahiyyəti, (https://aem.az/index.php?newsid=335 [Erişim tarihi: 04.10.2022]).
• Odilov, Yo (2014). “Enantiosemy of A Phraseological Unit (In the Example of the Uzbek Language)”, Macrothink Institute, International Journal of Linguistics, USA, Vol, 6. 2, p. 30-36.
• Usmonova, Fotima Akramjon qizi, “O`Zbek Tılıda Lısonıy Va Nutqıy Enantıosemıya”, (https://doi.org/,10.5281/zenodo.64762,https://zenodo.org/record/6476217#.YzxGg3ZBzIU, [Erişim tarihi: 23.10.2022]).
• Voznesenskaya, M. M. (2011). “Enantiosemy in Russian Phraseology Available”, (http://new-dialog.abbyy.com/digests/dialog 2011/materials/pdf/66.pdf, [20.05.2022]).
• Ганеев, Б. Т. (2003). “Первоначальная энантиосемия и диффузность в языке”, Вестник Оренбургского государственного университета. No 4. С. 9-14.
• Гельбау, Я. И. (1963). “К вопросу о внутренней антонимии в немецком языке”. Башкирский гос.университет, Ученые записки, вып. 8, Уфа.
• Горелов, В. И. (1986). “Энантиосемия Как Столкновение Противоречивых Тенденций Языкового Развития”, Вопросы Языкознания, №. 4.
• Жумаева, ф. У. “Энантосемия её стилистические особонности”, Филологические науки, (https://cyberleninka.ru/article/n/enantiosemiya-i-eyo-stilisticheskie-osobennosti/viewer [Erişim Tarihi: 08.10.2022]).
• Иванова, В. А. (1982). Антонимия В Системе Языка. Кишинев. Ж.
• Кravtsova V. Yu. (2006). “Enantiosemiya of Lexical and Phraseological Units: (Language and Speech)”, Dissertation of Candidate of Philology, Rostov-on-Don, 186 p.
• Махамбет, Айдана. “Тәуелсіздік Кезеңіндегі Жастар Тіліндегі Энантиосемия: Әдеби Тіл Өміршеңдігіне Әсері”, (https://aqmeshit-zhastary.kz/bilim/taewelsizdik-kezengindegi-zhastar-tilindegi-jenantiosemija-aedebi-til-oemirshengdigine-aeseri-31511/ [Erişim tarihi: 21.10.2022]).
• Новиков, Л. А. (1973). “Антонимия в русском языке”, M.
• Новиков, Л. А. (1973). “Антонимия и ее соотношение с другими лексическими категориями”, РЯНШ., №4.
• Новиков, Л. А. (1979). “Лингвистическое толкование художественного текста”, М., Русский язык.
• Орозалиева, Диляра (2016). “Кыргыз жана түрк тилиндеги эмоционалдык-экспрессивдик энантосемиялар”, Alatoo Academic Studies, No 2, (https://docplayer.biz.tr/57618883-Kyrgyz-zhana-turk-tilindegi-emocionaldyk-ekspressivdik-enantiosem [Erişim tarihi: 08.10.2022]).
• Прохорова, В. Н. (1976). “Энантиосемия в современном русском языке. (О причинах и условиях возникновения и функционирования слов с противоположными значениями)”. Вопросы русского языкознания, М., Вып. 1.
• Скиба, Ю. Г. К. (1958). “вопросу о так называемой антонимической омонимии в славянских языках”. Черновицкий гос. Университет. Вопросы истории и филологии восточнославянских языков, т. 31, серия ФН, вып. 7.
• (https://gungorname.com/2021/04/24/41-soruda-tabu-ortmece-sozler-i/ [Erişim tarihi: 05.10.2022]).
• Derleme Sözlüğü (1993). (2 Baskı). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Mustafayev, E. M; Şerbinin, V. G. (1995). Büyük Rusça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Sarı, Mevlüt (1982). El-Mevarid, Arapça-Türkçe Lugat, İstanbul: Bahar Yayınları.
• Türkçe Sözlük (1998). Ankara: TDK.
• Yudahin, K. K. (1965). Kırgızsko-russkiy slovar. М.: Sov. Entsikl.
• Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү (1969). Фрунзе: «мектеп» басмасы.
• Севортян, Э. В. (1974). Этимологический словарь тюрских языков. Москва: издательстьво «наука».
• قاموس الاضداد2005 , الاسمر راجى , للملايين العلم دار