Böbrek Sağlığının Korunması ve Böbrek Hastalıklarının Önlenmesinde Ulusal ve Uluslararası Eylem Planları/ National and International Action Plans in Protecting Kidney Health and Preventing Kidney Diseases

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 1, 45 - 61, 31.01.2023

Seyit Ahmet Korkmaz , Eylem Topbaş

https://doi.org/10.47565/ndthdt.2023.67

Öz

Bulaşıcı olmayan kronik hastalıklar grubunda ön sırada yer alan kronik böbrek hastalığı erken tespit edilip zamanında önlem alınırsa ilerlemesi durdurulabilir ve/veya yavaşlatılabilir. Hastalığın ilerlemesi önlenemediğinde tüm sistemlerin çalışmasını olumsuz etkileyen sosyoekonomik ve sosyopsikolojik sorunlara yol açmaktadır. Aynı zamanda hastalık ve komplikasyonları ülkelerin sağlık sistem giderlerinin artmasına da neden olmaktadır. Böbrek sağlığını etkileyen ve hatta ülkelerin ekonomik gelişmişlik düzeylerine göre çeşitlilik gösteren çok sayıda risk faktörü bulunmaktadır. Bu derlemede böbrek hastalıklarının gelişimine neden olan risk faktörlerinin önlenebilmesi için ulusal ve uluslararası eylem planlarına yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hemşirelik, Kronik Böbrek Hastalığı, Risk Faktörleri

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

National and International Action Plans in Protecting Kidney Health and Preventing Kidney Diseases/ Böbrek Sağlığının Korunması ve Böbrek Hastalıklarının Önlenmesinde Ulusal ve Uluslararası Eylem Planları

Öz

Chronic kidney disease which is at the top of the group of noncommunicable chronic diseases, can be stopped and/or slowed down if it is detected early and timely action is taken. When the progression of the disease cannot be prevented, it causes socioeconomic and sociopsychological problems that negatively affect the functioning of all systems. At the same time, the disease and its complications lead to an increase in health care costs. Many risk factors affect kidney health and even vary according to the level of economic development of countries. This review includes national and international action plans to prevent risk factors that cause the development of kidney disease.

Anahtar Kelimeler

Nursing, Chronic Kidney Disease, Risk Factors

Proje Numarası

-

Kaynakça

• 1. Şahin T, Ocak S. Türkiye genelinde renal replasman tedavisine ihtiyaç duyacak olan hasta sayısının GM (1,1) ve OGM (1,1) ile tahmin edilmesi. Mersin Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi. 2021;14(1):35 - 43. https://doi.org/10.26559/mersinsbd.765329.
• 2. Chen TK, Knicely DH, Grams ME. Chronic kidney disease diagnosis and management: a review. JAMA. 2019;322(13):1294- 1304. doi:10.1001/jama.2019.14745.
• 3. Choi M, Montgomery E, Saffer T, Vassalotti J. Chronic Kidney Disease Change Packkage, Population Health Strategies for Cardiovascular and Kidney Disease Risk Reduction [Internet]. 2018. Erişim Adresi: https://www.kidney.org/sites/ default/files/02-11-8036_jbl_ckd_change-pack-v17.pdf Erişim Tarihi: 15.08.2022.
• 4. Süleymanlar G, Utaş C, Arinsoy T, Ateş K, Altun B, Altiparmak R, et al. A population-based survey of Chronic REnal Disease In Turkey-the CREDIT study. Nephrol Dial Transpl. 2011;26(6):1862-1871. doi:10.1093/ndt/gfq656.
• 5. T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü. Türkiye Böbrek Hastalıkları Önleme ve Kontrol Programı 2018-2023 [Internet]. 2018. Erişim Adresi: https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/kronik-hastaliklar-engelli-db/hastaliklar/bobrek_ hastaliklari/kitap_ve_makaleler/Turkiye_Bobrek_Hastaliklari_Onleme_ve_Kontrol_Programi_2018-2023.pdf Erişim Tarihi: 20.03.2022.
• 6. Plantinga LC, Boulware LE, Coresh J, Stevens LA, Miller ER, Saran R, et al. Patient awareness of chronic kidney disease: trends and predictors. Arch Intern Med. 2008;168(20):2268-2275. doi:10.1001/archinte.168.20.2268.
• 7. Süleymanlar G, Ateş K, Seyahi N, Koçyiğit İ. Türkiye’de Nefroloji, Diyaliz ve Transplantasyon 2020 Kayıtları - T.C. Sağlık Bakanlığı ve Türk Nefroloji Derneği Ortak Raporu [Internet]. 2021. Erişim Adresi: https://nefroloji.org.tr/uploads/ folders/file/REGISTRY_2020.pdf Erişim Tarihi: 09.03.2022.
• 8. Bağdat A, Can İ, Doğan B, Durmuş Z, Gezer M, Karaman M, ve ark. Kronik böbrek hastalığı sürecinde alışkanlıklar ve hayat tarzı değişiklikleri ne derece önemli? Turk Neph Dial Transpl. 2016;25(1):41-45. doi: 10.5262/tndt.2016.1001.03.
• 9. Topbaş E. Kronik böbrek hastalığının önemi, evreleri ve evrelere özgü bakımı. Nefroloji Hemşireliği Dergisi. 2015; 10(1): 53- 59.
• 10. Vaidya SR, Aeddula NR, Doerr C. Chronic Renal Failure (Nursing) [Updated 2021 Oct 29]. In: StatPearls [Internet]. Erişim Adresi: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK568778/ Erişim Tarihi: 15.08.2022.
• 11. Charles C, Ferris AH. Chronic kidney disease. Prim Care. 2020;47(4):585-595. doi:10.1016/j.pop.2020.08.001.
• 12. Johnson RJ, Nakagawa T, Jalal D, Sánchez-Lozada LG, Kang DH, Ritz E. Uric acid and chronic kidney disease: which is chasing which?. Nephrol Dial Transplant. 2013;28(9):2221-2228. doi:10.1093/ndt/gft029.
• 13. Luyckx VA, Cherney DZI, Bello AK. Preventing CKD in developed countries. Kidney Int Rep. 2019;5(3):263-277. doi: 10.1016/j.ekir.2019.12.003.
• 14. Luyckx VA, Tuttle KR, Garcia-Garcia G, Gharbi MB, Heerspink HJL, Johnson DW, et al. Reducing major risk factors for chronic kidney disease. Kidney Int Suppl (2011). 2017;7(2):71-87. doi:10.1016/j.kisu.2017.07.003.
• 15. Ameh OL, Ekrikpo UE, Kengne AP. Preventing CKD in low- and middle-income countries: a call for urgent action. Kidney Int Rep. 2019;5(3):255-262. doi: 10.1016/j.ekir.2019.12.013.
• 16. Freedman BI, Divers J, Palmer ND. Population ancestry and genetic risk for diabetes and kidney, cardiovascular, and bone disease: modifiable environmental factors may produce the cures. Am J Kidney Dis. 2013;62(6):1165-1175. doi:10.1053/j.ajkd.2013.05.024.
• 17. Erdem D, Erdem M, Kayabaşı H, Şit D, Yetmiş M, Yüce E, ve ark. Evre V aşamasına gelen kronik böbrek yetmezlikli hastaların diyaliz başlangıcındaki yaş, etiyoloji ve demografik özelliklerinin değerlendirilmesi. Turk Neph Dial Transpl. 2018;27(2):140- 145. doi: 10.5262/tndt.2018.2405.
• 18. Kalender N, Sütçü Çiçek H. Kronik hastalıkların yönetimindeki engeller. Turkiye Klinikleri J Nurs Sci. 2014; 6(1): 46-53.
• 19. Garcia-Garcia G, Jha V. CKD in disadvantaged populations. Kidney Int. 2015;87(2):251-253. doi:10.1038/ki.2014.369.
• 20. Johnston A, Holt DW. Substandard drugs: a potential crisis for public health. Br J Clin Pharmacol. 2014;78:218–243. https://doi.org/10.1111/bcp.12298.
• 21. Ekrikpo UE, Kengne AP, Bello AK, Effa EE, Noubiap JJ, Salako BL, et al. Chronic kidney disease in the global adult HIVinfected population: a systematic review and meta-analysis. PLoS One. 2018;13:e0195443. doi:10.1371/journal.pone.0195443.
• 22. Low Birth Weight and Nephron Number Working Group. The Impact of Kidney Development on the Life Course: A Consensus Document for Action. Nephron. 2017;136(1):3-49. doi:10.1159/000457967.
• 23. Geelhoed JJ, Fraser A, Tilling K, Benfield L, Smith GD, Sattar N, et al. Preeclampsia and gestational hypertension are associated with childhood blood pressure independently of family adiposity measures: the Avon Longitudinal Study of Parents and Children. Circulation. 2010;122(12):1192-1199. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.110.936674.
• 24. Hsu CW, Yamamoto KT, Henry RK, De Roos AJ, Flynn JT. Prenatal risk factors for childhood CKD. J Am Soc Nephrol. 2014;25(9):2105-2111. doi:10.1681/ASN.2013060582.
• 25. Novick T, Liu Y, Alvanzo A, Zonderman AB, Evans MK, Crews DC. Lifetime cocaine and opiate use and chronic kidney disease. Am J Nephrol. 2016;44(6):447-453. doi:10.1159/000452348.
• 26. Thongprayoon C, Cheungpasitporn W, Vijayvargiya P, Anthanont P, Erickson SB. The risk of kidney stones following bariatric surgery: a systematic review and meta-analysis. Ren Fail. 2016;38(3):424–430. doi:10.3109/0886022X.2015.1137186.
• 27. Khan SR, Pearle MS, Robertson WG, Gambaro G, Canales BK, Doizi S, et al. Kidney stones. Nat Rev Dis Primers. 2016;2:16008. doi:10.1038/nrdp.2016.8
• 28. Luyckx VA, Tonelli M, Stanifer JW. The global burden of kidney disease and the sustainable development goals. Bull World Health Organ. 2018;96(6):414-422D. doi:10.2471/BLT.17.206441.
• 29. United Nations Development Programme Sustainable Development Goals [Internet]. Erişim Adresi: https://www.undp.org/sustainable-development-goals Erişim Tarihi: 22.08.2022.
• 30. Zelmanovitz T, Gerchman F, Balthazar AP, Thomazelli FC, Matos JD, Canani LH. Diabetic nephropathy. Diabetol Metab Syndr. 2009;1(1):10. doi:10.1186/1758-5996-1-10.
• 31. Önmez A. Diabetes Mellitus'ta mikrovasküler komplikasyonların yönetimi. DÜ Sağlık Bil Enst Derg. 2017; 7(2): 117-119.
• 32. Olgun N, Yalın H, Gülyüz Demir H. Diyabetle mücadelede diyabet risklerinin belirlenmesi ve tanılama. The Journal of Turkish Family Physician. 2011; 2(2): 41-49.
• 33. Silva Junior GB, Bentes AC, Daher EF, Matos SM. Obesity and kidney disease. J Bras Nefrol. 2017;39(1):65-69. doi:10.5935/0101-2800.20170011.
• 34. Kankaya H, Karadakovan A. Obezite ve böbrek hastalıkları. Nefroloji Hemşireliği Dergisi. 2017; 12(2): 91-96.
• 35. Kovesdy CP, Furth SL, Zoccali C; World Kidney Day Steering Committee. Obesity and kidney disease: hidden consequences of the epidemic. J Nephrol. 2017;30(1):1-10. doi:10.1007/s40620-017-0377-y.
• 36. Türkiye Diyabet Vakfı. Diyabet Hakkında Her Şey [Internet]. Erişim Adresi: https://www.turkdiab.org/diyabet-hakkindahersey.asp?lang=TR&id=51 Erişim Tarihi:11.03.2022.
• 37. Centers for Disease Control and Prevention. Chronic Kidney Disease Initiative [Internet]. Son inceleme tarihi: 12 Temmuz 2022. Erişim Adresi: https://www.cdc.gov/kidneydisease/prevention-risk.html Erişim Tarihi: 15.06.2022.
• 38. Tanrıverdi MH, Çelepkolu T, Aslanhan H. Diyabet ve birinci basamak sağlık hizmetleri. Journal of Clinical and Experimental Investigations. 2013;4(4):562-567. https://doi.org/10.5799/ahinjs.01.2013.04.0347.
• 39. Türkiye Diyabet Vakfı. Diyabet Tanı ve Tedavi Rehberi 2019 [Internet]. Erişim Adresi: https://www.turkdiab.org/ admin/PICS/files/Diyabet_Tani_ve_Tedavi_Rehberi_2019.pdf Erişim Tarihi: 26.08.2022.
• 40. T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü. Türkiye Beslenme ve Sağlık Araştırması (TBSA) – 2019 [Internet]. Erişim Adresi: https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/saglikli-beslenme-hareketli-hayat-db/Yayinlar/kitaplar/TBSA_RAPOR_ KITAP_20.08.pdf Erişim Tarihi: 20.03.2022.
• 41. Türkiye Endokrin ve Metabolizma Derneği (TEMD) Diabetes Mellitus ve Komplikasyonlarının Tanı, Tedavi ve İzlem Kılavuzu 2022 [Internet]. Erişim Adresi: https://file.temd.org.tr/Uploads/publications/guides/documents/diabetes-mellitus_2022.pdf Erişim Tarihi: 03.09.2022.
• 42. World Health Organization. World health statistics 2022: monitoring health for the SDGs, sustainable development goals [Internet]. Erişim Adresi: https://www.who.int/publications/i/item/9789240051157 Erişim Tarihi: 27.08.2022.
• 43. Mills KT, Bundy JD, Kelly TN, Reed JE, Kearney PM, Reynolds K, et al. Global disparities of hypertension prevalence and control: a systematic analysis of population-based studies from 90 countries. Circulation. 2016;134(6):441-450. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.115.018912.
• 44. Gençtoy G. Tuz ve böbrek yetmezliği. Türkiye Klinikleri J Nephrol-Special Topics. 2017; 10(2): 73-83.
• 45. He FJ, MacGregor GA. Reducing population salt intake worldwide: from evidence to implementation. Prog Cardiovasc Dis. 2010;52(5):363-382. doi:10.1016/j.pcad.2009.12.006.
• 46. Jain N, Reilly RF. Effects of dietary interventions on incidence and progression of CKD. Nat Rev Nephrol. 2014;10(12):712- 724. doi:10.1038/nrneph.2014.192.
• 47. Türk Kardiyoloji Derneği Ulusal Hipertansiyon Tedavi ve Takip Kılavuzu [Internet]. Erişim Adresi: https://tkd.org.tr/ kilavuz/k03.htm Erişim Tarihi: 20.03.2022.
• 48. Unger T, Borghi C, Charchar F, Khan NA, Poulter NR, Prabhakaran D, et al. 2020 International Society of Hypertension Global Hypertension Practice Guidelines. Hypertension. 2020;75(6):1334-1357. doi:10.1161/HYPERTENSIONAHA.120.15026.
• 49. National High Blood Pressure Education Program. The Seventh Report of the Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Pressure [Internet]. Erişim Adresi: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/ books/NBK9630/ Erişim Tarihi: 23.08.2022.
• 50. Cicero AFG, Grassi D, Tocci G, Galletti F, Borghi C, Ferri C. Nutrients and nutraceuticals for the management of high normal blood pressure: an evidence-based consensus document. High Blood Press Cardiovasc Prev. 2019;26(1):9-25. doi:10.1007/s40292-018-0296-6.
• 51. World Health Organization. The Global Health Observatory, İndicator Metadata Registry List, Salt İntake [Internet]. Erişim Adresi: https://www.who.int/data/gho/indicator-metadata-registry/imr-details/3082 Erişim Tarihi: 27.08.2022.
• 52. T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü. Gıda ve İçecek Sektörü İçin Tuz Azaltma ve Protokolü Uygulama Rehberi, Ankara 2021 [Internet]. Erişim Adresi: https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/saglikli-beslenme-hareketli-hayatdb/Baskanligimiz/tuz_azaltma_rehberi_20_10_2021.pdf Erişim Tarihi: 26.08.2022.
• 53. T.C Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Obezite ,Diyabet ve Metabolik Hastalıklar Daire Başkanlığı. Türkiye Aşırı Tuz Tüketiminin Azaltılması Programı 2017-2021 [Internet]. Erişim Adresi: https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/sagliklibeslenme-hareketli-hayat-db/tuz-ve-saglik/turkiyede-tuz-tuketiminin-azaltilmasi-programi-2017-2021.pdf Erişim Tarihi: 27.08.2022.
• 54. World Health Organization. Tobacco [Internet]. Erişim Adresi: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/tobacco Erişim Tarihi: 27.08.2022.
• 55. World Health Organization. The Global Health Observatory, Tobacco Control, Monitor tobacco use and prevention policies [Internet]. Erişim Adresi: https://www.who.int/data/gho/data/themes/topics/sdg-target-3_a-tobacco-control Erişim Tarih: 27.08.2022.
• 56. Orth SR, Hallan SI. Smoking: a risk factor for progression of chronic kidney disease and for cardiovascular morbidity and mortality in renal patients--absence of evidence or evidence of absence?. Clin J Am Soc Nephrol. 2008;3(1):226-236. doi:10.2215/CJN.03740907.
• 57. Balahoroğlu R, Dönder A, Dülger H, Şekeroğlu MR. Sigara ve böbrek fonksiyonları. Eur J Basic Med Sci. 2014;4(1):16-21. doi: 10.15197/sabad.2.4.04.
• 58. Noborisaka Y, Ishizaki M, Yamada Y, Honda R, Yokoyama H, Miyao M, et al. The efects of continuing and discontinuing smoking on the development of chronic kidney disease(CKD) in the healthy middle-aged working population in Japan. Environ Health Prev Med. 2013;18(1):24–322. https://doi.org/10.1007/s12199-012-0285-7.
• 59. Ito K, Maeda T, Tada K, Takahashi K, Yasuno T, Masutani K, et al. The role of cigarette smoking on new-onset of chronic kidney disease in a Japanese population without prior chronic kidney disease: Iki epidemiological study of atherosclerosis and chronic kidney disease (ISSA-CKD). Clin Exp Nephrol. 2020;24(10):919-926. doi:10.1007/s10157-020-01914-8.
• 60. World Health Organization. Initiatives, MPOWER [Internet]. Erişim Adresi: https://www.who.int/initiatives/mpower Erişim Tarihi: 27.08.2022.
• 61. Yeşilay. Sigarayı Bırakma Günü: 5 Adım [Internet]. Erişim Adresi: http://birakabilirsin.org/sigarayi-birakma-gunu-5-adim/ Erişim Tarihi: 27.08.2022.
• 62. World Health Organization. WHO report on the global tobacco epidemic 2021: addressing new and emerging products [Internet] Erişim Adresi: https://www.who.int/publications/i/item/9789240032095 Erişim Tarihi: 27.08.2022.
• 63. Thornton SN. Thirst and hydration: physiology and consequences of dysfunction. Physiol Behav. 2010;100(1):15-21. doi:10.1016/j.physbeh.2010.02.026.
• 64. Nerbass FB, Pecoits-Filho R, Calice-Silva V. The environmental role of hydration in kidney health and disease. Contrib Nephrol. 2021;199:252-265. doi:10.1159/000517712.
• 65. Greenleaf JE. Problem: thirst, drinking behavior, and involuntary dehydration. Med Sci Sports Exerc. 1992;24(6):645-656.
• 66. Ertuğ N. Hastaların su ve diğer sıvıları tüketme durumu. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi. 2011; 14(4): 47-53.
• 67. Armstrong LE, Muñoz CX, Armstrong EM. Distinguishing low and high water consumers - a paradigm of disease risk. Nutrients. 2020;12(3):858. doi:10.3390/nu12030858.
• 68. Clark WF, Sontrop JM, Moist L, Huang SH. Increasing water intake in chronic kidney disease: Why? Safe? Possible?. Ann Nutr Metab. 2015;66 Suppl 3:18-21. doi:10.1159/000381241.
• 69. Wang HW, Jiang MY. Higher volume of water intake is associated with lower risk of albuminuria and chronic kidney disease. Medicine (Baltimore). 2021;100(20):e26009. doi:10.1097/MD.0000000000026009.
• 70. Sontrop JM, Dixon SN, Garg AX, Buendia-Jimenez I, Dohein O, Huang SH, et al. Association between water intake, chronic kidney disease, and cardiovascular disease: a cross-sectional analysis of NHANES data. Am J Nephrol. 2013;37(5):434-442. doi:10.1159/000350377.
• 71. Hu J, Mao Y, DesMeules M, Csizmadi I, Friedenreich C, Mery L, et al. Total fluid and specific beverage intake and risk of renal cell carcinoma in Canada. Cancer Epidemiol. 2009;33(5):355-362. doi:10.1016/j.canep.2009.10.004.
• 72. Clark WF, Sontrop JM, Huang SH, Gallo K, Moist L, House AA, et al. Effect of coaching to increase water intake on kidney function decline in adults with chronic kidney disease: the CKD WIT randomized clinical trial. JAMA. 2018;319(18):1870- 1879. doi:10.1001/jama.2018.4930.
• 73. Deligöz Bildacı Y, Kazancıoğlu R. Böbrek için su. Turk Neph Dial Transpl. 2018;27(2):127-132. doi: 10.5262/tndt.2018.3106.
• 74. Wagner S, Merkling T, Metzger M, Bankir L, Laville M, Frimat L, et al. Water intake and progression of chronic kidney disease: the CKD-REIN cohort study. Nephrol Dial Transplant.2022;37(4):730-739. doi:10.1093/ndt/gfab036.
• 75. T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü. Dünya Su Günü: Yeterli Su Tüketimi [Internet]. Erişim Adresi: https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/beslenmehareket-haberler/dunya-su-gunu-yeterli-su-tuketimi.html Erişim Tarihi: 28.08.2022.
• 76. Pfaller W, Gstraunthaler G. Nephrotoxicity testing in vitro--what we know and what we need to know. Environ Health Perspect. 1998;106 Suppl 2(Suppl 2):559-569. doi:10.1289/ehp.98106559.
• 77. Parlakpınar H, Örüm MH, Acet A. İlaca bağlı nefrotoksisitede serbest oksijen radikalleri. Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Tıp Dergisi. 2013; 27(1): 51 - 56.
• 78. Bentley ML, Corwin HL, Dasta J. Drug-induced acute kidney injury in the critically ill adult: recognition and prevention strategies. Crit Care Med. 2010; 38(6 Suppl): S169-S174. doi:10.1097/CCM.0b013e3181de0c60.
• 79. Alhassani RY, Bagadood RM, Balubaid RN, Barno HI, Alahmadi MO, Ayoub NA. Drug therapies affecting renal function: an overview. Cureus. 2021;13(11):e19924. Published 2021 Nov 26. doi:10.7759/cureus.19924.
• 80. Patel JB, Sapra A. Nephrotoxic Medications [Updated 2022 Jun 12]. In: StatPearls [Internet]. Erişim Adresi: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK553144/ Erişim Tarihi: 15.08.2022.
• 81. Wagner LA, Tata AL, Fink JC. Patient safety issues in CKD: core curriculum 2015. Am J Kidney Dis. 2015;66(1):159-169. doi:10.1053/j.ajkd.2015.02.343.
• 82. Sarı F, Ersoy FF. Kronik böbrek hastalığında ilaç kullanımı. Turk Neph Dial Transpl. 2016;25 (Ek / Suppl 1):1-10 doi: 10.5262/tndt.2016.01.
• 83. Bülbül E, Çelik S. Kontrast madde nefropatisi ve hemşirelik girişimleri. Nefroloji Hemşireliği Dergisi. 2019;14(3):111-119.
• 84. Tuğlular S, Arıkan H. İlaç nefrotoksisitesi ve önlenmesi. Turkiye Klinikleri J Int Med Sci. 2007;3(38):69-76.
• 85. Marenzi G, Bartorelli AL. Recent advances in the prevention of radiocontrast-induced nephropathy. Curr Opin Crit Care. 2004;10(6):505-509. doi:10.1097/01.ccx.0000145098.13199.e8.
• 86. Venkataraman R. Can we prevent acute kidney injury?. Crit Care Med. 2008;36(4 Suppl):S166-S171. doi:10.1097/ CCM.0b013e318168c74a.
• 87. National Institute for Health and Care Excellence. Chronic kidney disease: assessment and management [NG203] , Published: 25 August 2021 [Internet]. Erişim Adresi: https://www.nice.org.uk/guidance/ng203 Erişim Tarihi: 27.08.2022.
• 88. Hernández DH, Tesouro RB, Castro-Diaz D. Urinary retention. Urologia. 2013;80(4):257-264. doi:10.5301/RU.2013.11688.
• 89. Al-Badr A, Al-Shaikh G. Recurrent urinary tract infections management in women: a review. Sultan Qaboos Univ Med J. 2013;13(3):359-367. doi:10.12816/0003256.
• 90. Jagtap S, Harikumar S, Vinayagamoorthy V, Mukhopadhyay S, Dongre A. Comprehensive assessment of holding urine as a behavioral risk factor for UTI in women and reasons for delayed voiding. BMC Infect Dis. 2022;22(1):521. doi:10.1186/s12879-022-07501-4.
• 91. Çetin N, Kavaz Tufan A. Tekrarlayan idrar yolu enfeksiyonu olan çocuklarda tuvalet alışkanlıklarının değerlendirilmesi ve böbrek hasarı gelişmesinde rol oynayan risk faktörlerinin araştırılması. Abant Tıp Dergisi. 2022;11(2):243-249. https://doi.org/10.47493/abantmedj.1094312.
• 92. Curley T, Forster CS. Recurrent UTIs in girls: what is the role of the microbiome?. Urology. 2021;151:94-97. doi:10.1016/j.urology.2020.04.091.
• 93. Lundblad B, Hellström AL. Perceptions of school toilets as a cause for irregular toilet habits among schoolchildren aged 6 to 16 years. J Sch Health. 2005;75(4):125-128. doi:10.1111/j.1746-1561.2005.tb06656.x.
• 94. Minardi D, d'Anzeo G, Cantoro D, Conti A, Muzzonigro G. Urinary tract infections in women: etiology and treatment options. Int J Gen Med. 2011;4:333-343. doi:10.2147/IJGM.S11767.
• 95. Bozkurt M, Akman S, Gemici A, Çomak E, Koyun M. İdrar Yolu Enfeksiyonu Takipli Hasta ve Ebeveynlerinin Hastalıkları ile İlgili Verilen Sağlık Eğitimi Öncesi ve Sonrası Bilgi, Tutum ve Davranışlarının Karşılaştırılması. Nefroloji Hemşireliği Dergisi. 2017;12(2):49-58.
• 96. The American Society of Nephrology. ASN emphasizes need for early detection of kidney disease, a silent killer [Internet]. Erişim Adresi: https://www.asn-online.org/news/2013/ASN_COMM_ACP_Screening_Response_102213_R12.pdf Erişim Tarihi: 29.08.2022.
• 97. Johnson DW, Atai E, Chan M, Phoon RK, Scott C, Toussaint ND, et al. KHA-CARI guideline: Early chronic kidney disease: detection, prevention and management. Nephrology (Carlton). 2013;18(5):340-350. doi:10.1111/nep.12052.