Ibn Hawqal and His Geography Work Entitled Ṣūrat al-arḍ

Year 2024, Volume: 23 Issue: Din ve Coğrafya, 155 - 174, 30.04.2024

Faruk Korkmaz

https://doi.org/10.14395/hid.1411190

Abstract

This article will explore the biography of Ibn Hawqal, an Islamic geographer who lived in the 10th century, a period in which Islamic geography witnessed significant advancements. The discussion will delve into his life, ongoing debates related to him, his scholarly activities, and an analysis of his notable work, Ṣūrat al-arḍ, a geography book depicting the Islamic regions during his time from various angels. Furthermore, another topic to be addressed is the general characteristics of the information presented by the work in various areas such as geographical, socio-cultural, economic, and administrative aspects. In this study, an attempt will be made to determine the method followed by Ibn Hawqal in his book, the sources he utilized, the factors that led him to compose his work, whether he applied the principles and methods of the Balkh geographical school to which he belonged, and whether he introduced a new method to geography writing distinct from previous geographers. Ibn Hawqal was originally from Nasibin (Nisibis) and received a solid education in the prominent centers of knowledge, Baghdad and Mosul, during his time. Although there are some claims regarding the ideologies and beliefs he adhered to, they have not yet been conclusively determined. Not only did he engage in scholarly pursuits, but he also participated in a Byzantine campaign as a member of the state's army. From his childhood years onward, he harbored a great curiosity for geography. He not only earned his living through trade but also leveraged his profession to advantage by gathering information about those places from merchants coming from other regions. Distinguishing himself from other geography scholars, he wrote his book based on the notes he obtained through the extensive travels he undertook. He traversed region by region from Khurāsān and Mā Warāʾ al-nahr to al-Andalus, from Anatolia to the farthest points of Arabia, exploring the Earth. Devoting approximately thirty years of his life to exploring Islamic cities, Ibn Hawqal demonstrated great meticulousness regarding the accuracy and reliability of the narratives included in his work. After personally verifying the information about cities he heard from others through actual journeys, he wrote them in his book. The author not only composed Ṣūrat al-arḍ based on his own observations but also consulted with other geographers of his time, notably al-Istakhri, to benefit from their experiences and knowledge. He also drew from previously written sources, as well as from the Quran and Hadiths. One of the notable features of his book within the scholarly community is his practice of drawing maps of the regions he provides information about and offering detailed explanations. It is stated that this geography book was prepared taking into consideration the writing method of the Balkh geographical school. The work not only contains information about the lives and cultures of Muslims but also writes valuable narratives shedding light on the histories and traditions of foreign nations. In this regard, the corpus conveyed by Ibn Hawqal regarding the Turks holds great significance. One of the points where the author distinguishes himself from other geographers in his field is breaking away from the tradition of explaining the map commissioned by the Abbasid Caliph al-Maʾmūn in geography books. He deviates from this practice by not allocating any space to this map and instead emphasizing his own observations as the primary source. On the other hand, he endeavors to determine not only the current structure of a settlement in his time but also the past political, economic, and cultural history of the region. The author, touching upon various subjects such as commonly used measures, weights, and currencies in cities, local beliefs, and distinctive features specific to the city, aims to portray the region in all its aspects. There are four fundamental characteristics that make Ṣūrat al-arḍ valuable: the enrichment of the book with maps and diagrams, its dual nature as both a geography and a travelogue, the detailed explanation not only of the geographical and physical structure but also of the socio-cultural situation of the region under scrutiny, and the author's aspiration to identify perceived inaccuracies in previous geography books and surpass them by conducting a more advanced study.

Keywords

Islamic History, Ibn Hawqal, Ṣūrat al-arḍ, Geography, Hamadan, Jibāl Region

İbn Havkal ve Ṣûretü’l-arż Adlı Coğrafya Eseri

Abstract

Bu makalede İslâm coğrafya yazıcılığının büyük bir ilerleme gösterdiği 10. yüzyılda yaşamış olan ve kaleme aldığı eseriyle ilgili sahada önemli izler bırakan bir Müslüman coğrafya bilgini İbn Havkal’in biyografisi, yaşamıyla alakalı süregelen tartışmalar, ilmî etkinlikleri ve Ṣûretü’l-arż isimli coğrafya kitabının kendi zamanındaki İslâm bölgelerini hangi açılardan tasvir ettiği gibi konular üzerinde yoğunlaşılacaktır. Eserin coğrafî, sosyo-kültürel, ekonomik ve idarî gibi alanlara dair sunduğu bilgilerin genel özellikleri ele alınacak diğer bir konudur. Bunlara ilave olarak İbn Havkal’in kitabında nasıl bir yöntem takip ettiği, hangi kaynaklardan faydalandığı, eserini kaleme almaya sevk eden faktörlerin neler olduğu, mensubu olduğu Belh coğrafya okulunun usul ve ilkelerini uygulayıp uygulamadığı, önceki coğrafyacılardan farklı olarak coğrafya yazımına yeni bir metot getirip getiremediği şeklindeki hususlar tespit edilmeye çalışılacaktır. İbn Havkal Nusaybinli olup dönemin ilim merkezleri Bağdat ve Musul’da iyi bir eğitim görmüştür. Takip ettiği fikir ve ideolojileri ile ilgili Fâtımî taraftarı olduğu şeklinde bazı iddialar mevcut olsa da henüz kesin bir şekilde tespit edilememiştir. Sadece ilimle iştigal etmemiş, Abbâsîler’in ordusu arasında Bizans seferine katılmıştır. Çocukluk çağlarından itibaren coğrafyaya büyük bir merak duymuştur. Hem ticaret yaparak geçimini sağlamış hem de mesleğini avantaja dönüştürerek başka memleketlerden gelen tüccarlardan o yerlere dair bilgiler toplamıştır. Diğer coğrafya âlimlerinden ayrılarak kitabını, gerçekleştirdiği uzun seyahatler sonuncunda elde ettiği notlarına dayanarak yazmıştır. Yeryüzünü Horasan ve Mâverâünnehir’den Endülüs’e, Anadolu’dan Arabistan’ın en uzak noktalarına kadar bölge bölge dolaşmıştır. Hayatının yaklaşık otuz yılını İslâm şehirlerini gezmeye ayıran İbn Havkal eserinde yer verdiği rivayetlerin doğruluk ve güvenirliği bakımından büyük bir titizlik göstermiştir. Başkalarından duyduğu şehirler hakkındaki bilgileri bizâtihi yolculuk yaparak teyit ettikten sonra kitabına kaydetmiştir. Müellif yalnızca gözlemlerine göre Ṣûretü’l-arż’ı kaleme almamış, muasırı olan İstahrî başta olmak üzere diğer coğrafya bilginleriyle istişare yaparak onların tecrübe ve bilgilerinden, daha önce yazılmış kaynaklardan ve Kur’ân-ı Kerîm ile hadislerden de istifade etmiştir. Kitabının ilim dünyası arasında öne çıkan özelliklerinden birisi, hakkında mâlûmat verdiği bölgelerin haritalarını çizmesi ve ayrıntılı açıklamasını yapmasıdır. Bu coğrafya kitabının Belh coğrafya okulunun yazım yöntemi dikkate alınarak hazırlandığı ifade edilmektedir. Eserde sadece Müslümanların yaşam ve kültürlerine dair bilgiler bulunmamakta; yabancı milletlerin geçmişlerine ve geleneklerine de ışık tutan kıymetli rivayetler kaydedilmektedir. Bu açıdan İbn Havkal’in Türkler ile ilgili aktardığı müktesebat büyük bir önem arz etmektedir. Müellifin kendi alanında öteki coğrafyacılardan ayrıştığı noktalardan bir diğeri ise coğrafya kitaplarında bizzat Abbâsî Halifesi Me’mûn tarafından yaptırılan haritanın açıklamasını yapma geleneğini bozarak bu haritaya hiç yer ayırmaması ve temel kaynak olarak kendi gözlemlerini ön plana çıkarmasıdır. Diğer taraftan o, bir yerleşim merkezinin kendi zamanındaki mevcut yapısına ek olarak yörenin geçmişteki politik, ekonomik ve kültürel tarihini de tespit etmeye çalışmaktadır. Şehirlerde yaygın olarak kullanılan ölçü, ağırlık ve para birimleri, kente dair varsa halk inanışları ve oraya has olan özellikler gibi pek çok muhtelif konuya temas eden yazar bölgeyi tüm yönleriyle betimleme hedefini taşımaktadır. Ṣûretü’l-arż’ı kıymetli kılan dört temel hususiyet bulunmaktadır: bunlar kitabın harita ve şemalar ile zenginleştirilmesi, hem coğrafya hem de seyahatname türü şeklinde kaleme alınmış olması, incelediği bir bölgenin sadece coğrafî ve fizikî yapısını değil, bilakis sosyo-kültürel durumunu da ayrıntılı olarak açıklaması ve önceki coğrafya kitaplarındaki yanlış olduğunu düşündüğü yerleri fark edip onlardan daha ileri seviyede bir çalışma yapmayı hedeflemesidir.

Keywords

İslâm Tarihi, İbn Havkal, Ṣûretü’l-arż, Coğrafya, Hemedan, Cibâl Bölgesi

References

• Ahmad, Sayyid Maqbul. “Coğrafya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/50-62. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ahmed, Ahmed Ramazan. er-Riḥle ve’r-raḥḥâletü’l-müslimûn. 1 Cilt. Cidde: Dârü’l-beyâni’l-Arabî, ts.
• Arendonk, C. V. “İbn Havkal”. İslam Ansiklopedisi: İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugatı. C. 5/2. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1987.
• Bala, Mirza. “Hemedân”. İslam Ansiklopedisi: İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugatı. C. 5. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1987.
• Barthold, W. An Historical Geography of Iran. 1 Cilt. Princeton: Princeton University Press, 1984.
• Bölükbaşı, Mehmet. “İslam Dünyasında Coğrafya İlminin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi”. Disiplinlerarası Sosyal Bilimler Dergisi 0/3 (2018), 01-26. https://www.sosyalbilimler.com.tr/index.php/disosbilder/article/view/16
• Dîvecî, Saîd. Târîḫu’l-Mevṣıl. 2 Cilt. Bağdat: Matbûatü’l-mecmai’l-ilmiyyi’l-Irâkī, 1982.
• Dozy, Reinhart Pieter Anne. Spanish Islam : a History of the Moslems in Spain. çev. Griffin Stokes. London: Frank Cass, 1913.
• Ebü’l-Fidâ’, el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Alî. Takvîmü’l-büldân. nşr. M. Le Baron Mac Guckin de Slane M. Reinaud. 1 Cilt. Paris: Imprimerie Royale, 1. Basım, 1840.
• Gülersoy, Ali Ekber. “Unutulmuş Bir Coğrafya Ekolü: Belh Coğrafya Okulu”. Journal of Turkish Studies 9/11 (2014), 233-242. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7639
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh. Muʿcemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 2. Basım, 1995.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Alî. 10. Asırda İslâm Coğrafyası. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2014.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Alî. Ṣûretü’l-arż. Leiden: E.J. Brill, 1939.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdusselam et-Tedmûrî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1997.
• İdrîsî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. İdrîs eş-Şerîf. Nüzhetü’l-müştâk fi’htirâkı’l-âfâk. 2 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1989.
• İstahrî, Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed el-Farisi. Mesâlikü’l-memâlik. nşr. M. J. de Goeje. Leiden: E.J. Brill, 1927.
• Kandil, Fuad. Edebü’r-Rıhle fî’t-Türâsi’l-Arabî. Kahire: Mektebetü’d-Dâri’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 2002.
• Kâtib Çelebi, Muṣṭafâ b. ʿAbdullâh Ḫâcî Ḫalîfe. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetu’l-Mus̱ennâ, 1941.
• Kazvînî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd. Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-ʿibâd. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 2011.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn: Terâcimü muṣannifi’l-kütübi’l-ʿArabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• Krackovskij, Ignatij Julianovic. Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî. çev. Selâhaddin Osman Hâşim. 2 Cilt. Kahire: Lecnetü’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1963.
• Kudâme b. Ca‘fer, Ebü’l-Ferec Kudâme b. Ca‘fer b. Kudâme b. Ziyâd el-Kâtib el-Bağdâdî. Kitâbü’l-Harâc ve sınâʿati’l-kitâbe. thk. Muhammed Hüseyin ez-Zebîdî. 1 Cilt. Bağdat: Dârü’r-Reşîd, 1. Basım, 1981.
• Makdisî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekāsîm fî maʿrifeti’l-ekālîm. nşr. M. J. de Goeje. Leiden: E.J. Brill, 2. Basım, 1906.
• Miquel, A. “Ibn Hawkal”. The Encyclopaedia of Islam (New Edition). C. 3. Leiden: E. J. Brill, 1986.
• Opçin, Emine. İbn Havkal’ın Sûretü’l-Ard Adlı Eseri̇ni̇n Tercüme ve Değerlendi̇rmesi̇. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Sezgin, Fuat. İslam’da Bilim ve Teknik. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2008.
• Siddiqi, Akhtar Husain. “Muslim Geographic Thought and the Influence of Greek Philosophy”. GeoJournal 37/1 (1995), 9-15. https://doi.org/10.1007/BF00814880
• Sipâhîzâde Mehmed, Muhammed b. Ali el-Butsevî. Evdahu’l-mesâlik ilâ maʿrifeti’l-büldân ve’l- memâlik. thk. Mehdî Îd er-Ravâdıyye. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 2006.
• Şeşen, Ramazan. “İbn Havkal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/34-35. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Şeşen, Ramazan. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı: Başlangıçtan XIX. yüzyılın Sonuna Kadar. İstanbul: İSAR Vakfı Yayınları, 1998.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebû’l Fadl İbrâhim. 11 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, 2. Basım, 1967.
• Touati, Houari. Ortaçağda İslam ve Seyahat: Bir Alim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi. çev. Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• Ya‘kūbî, İbn Vâzıh Ahmed b. İshak b. Ca’fer. el-Büldân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Yurtalan, Betül. İslam Coğrafyacılarına Göre Mezhepler. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.