Beşâme b. Gadîr’in Hayatı, Şairliği ve Şiirlerindeki Temalar Üzerine Edebî Bir İnceleme

Year 2025, Volume: 24 Issue: 1, 295 - 318, 30.06.2025

Nurullah Oruç

https://doi.org/10.14395/hid.1613612

Abstract

Bu makale yaşadığı dönemin seçkin şairlerinden olan, günümüzde ise akranlarına nazaran bilimsel çalışmalarda hakkında yeterince çalışma yapılmamış olan Câhiliyye şairi Beşâme b. Ğadîr’in hayatını, şairliğini ve şiirlerinde işlenen ana temaları konu edinmektedir. Birçok kaynak, Gatafân kabilesinin nadide şairlerin başında gelen Beşâme’nin, meşhur muallaka şairi Züheyr b. Ebî Sülmâ’nın dayısı olduğunu kaydeder. Nakledildiğine göre Züheyr, şiir sanatında dayısı Beşâme’den etkilenmiş ve bu ilmi ondan öğrenmiştir. Bu durum Beşâme’nin şiirdeki yerini ve edebi kişiliğini açıkça açıkça ortaya koymaktadır. Züheyr gibi şiirleriyle ün kazanmış önemli bir şahsiyetin etkilendiği bu zatın hayatı ve şiirlerinin muhtevasını müstakil bir şekilde ele alan bir çalışmanın mevcut olmaması, literatürde dikkate değer bir eksiklik olarak göze çarpmaktadır. Adından söz edilen şairin yazdığı manzumeleri konu edinen birtakım çalışmalara rastlanılmışsa da bunlarda daha çok şiirlerin retorik yönünün ele alındığı gözükmektedir. Böyle bir çalışmanın yapılması fikrini oluşturan temel saik de budur. Araştırmanın temel amacı kaynaklarda biyografisi ve şairliği hakkında pek az bilgi verilen mezkûr şairin nazmettiği şiirler ışığında onun hayatı ve şairliğine dair daha geniş çaplı bilgiler elde etmenin yanı sıra edebi kişiliğini ortaya koymaktır. Câhiliyye döneminde nazmedilen şiirler; hamaset, gazel, hikmet, medih, fahr, vasıf gibi birçok konu ihtiva etmektedir. Araştırmanın temel hedeflerinden biri de o dönemde yaşayan Beşâme’nin şiirinde işlenen edebi temaların mahiyetini irdelemek ve ait oldukları dönemin sosyokültürel atmosferine ışık tutmaktır. Nitel araştırma paradigması içerisinde yapılandırılan bu çalışmada, tarihsel analiz ve doküman incelemesi yöntemleri esas alınmıştır. Araştırmanın merkezine câhiliye dönemi şairlerinden Beşâme’nin hayatı ve şiirsel birikimi yerleştirilmiştir. Bu doğrultuda, dönemin şairlerini konu edinen, onların biyografik bilgilerini aktaran ve şiirlerine yer veren klasik kaynaklar, araştırmanın birincil kaynakları olarak kullanılmıştır. İkincil kaynaklar kapsamında ise Arap edebiyatına dair klasik şiir mecmuaları, nesep ve kabile yapılarını inceleyen tarihî kaynaklar ile konuyla ilgili güncel akademik çalışmalar dikkate alınmıştır. Böylelikle hem tarihsel hem de çağdaş perspektifleri bir araya getiren bütüncül bir yöntem izlenmiştir. Yapılan tetkikler neticesinde sözü edilen şairin, yaşadığı dönemde hem siyasal hem de sanatsal bakımdan otoriter bir kişiliğe büründüğü, yazdıkları şiirlerin gazel, vasıf, itap, hikmet ve hamaset temalarını ihtiva ettiği ve bunların içeriğinden güzel ahlakıyla örnek bir şahsiyete ve liderlik vasfına sahip olduğu anlaşılmaktadır. Beşâme’den bahseden kaynakların çoğu onu Câhiliyye dönemi şairleri arasında zikrederken bazısı onu muhadram şairlerden saymaktadır. Kabul edilen yaygın görüşe göre ise Câhiliye şairidir. Câhiliyye dönemi dendiğinde çoğu zaman kabilecilik, asabiyet ve bu anlayışın sebebiyet verdiği kızgın savaşlar, birtakım olumsuz olaylar, meydana gelen adaletsizlikler ve batıl inançlar akla gelmektedir. Yapılan araştırma sonucunda ise söz konusu anlayışa sahip insanlardan istisna edilebilecek ender şahsiyetlerin olduğu kanaati hasıl olmaktadır. Bu şahsiyetler arasında yer alanlardan biri de çalışmamıza konu teşkil eden Beşâme’dir. Kaleme aldığı şiirlerde onun bütün yaşantısının son derece vefa, diğergâmlık, barışseverlik gibi ahlaki örneklerle dolu olduğuna tanıklık ederiz. Bu durum hem kendisinin hem de temsil ettiği halkın yaşam anlayışını ortaya koyma açısından dikkate değerdir. Edinilen bilgilere göre zikri geçen şairin kaleminden çıktığı söylenen şiirlerin çoğunun aidiyetinde şüphe yok iken bazısının nispeti konusunda kuşku duyulmaktadır. Devam et nispet edilen şiirin aidiyet sorunu, filolojik, biyografik, edebî ve metinler arası analizlerin bir arada kullanıldığı bütüncül bir araştırma modeliyle ele alınarak çözümlenmeye çalışılmıştır. Kendisine ait olduğu düşünülen ve günümüze kadar ulaşan şiirlerin sayısı ise hayli az olduğu müşahede edilmektedir. Ancak Arap edebiyatı tarihinde önemli bir isim olarak karşımıza çıkan muallaka şairi Züheyr b. Ebî Sülmâ gibi bir şahsiyetin onun eğitim süzgecinden geçmiş olması, Beşâme’nin, şiiri Züheyr’e miras olarak bıraktığını söylemesi ve pek çok şairin yetiştiği bir aileye mensubiyeti, kaynaklarda tespit edilen şiirlerden daha fazla şiirinin olduğuna işaret etmektedir. Sonuç itibariyle Arap ediplerinin öncü şahsiyetlerinden biri olan mezkûr şairin edebi yönünü keşfetmeyi hedefleyen bu araştırmanın yukarıda bahsi geçen hususlar açısından alana katkı sağlaması temenni edilmektedir. Bu bakımdan çalışmanın yapılacak benzer araştırmalara bir basamak oluşturması beklenmektedir.

Keywords

Arap Dili ve Belagati, Arap Edebiyatı, Câhiliyye Dönemi, Beşâme b. Gadîr, Şiir.

Ethical Statement

Etik raporu gerektirecek bir çalışma değildir.

The Literary World of Bashāma b. Ghadīr: Poetry, Themes, and Authorship in the Jahiliyya Period

Abstract

This article focuses on the Jahiliyya-era poet Bashāma b. Ghadir, who was one of the distinguished poets of his time, but remains underrepresented in contemporary academic scholarship compared to his peers. The study examines his life, poetry, and the main themes of his poems. According to many sources, Bashāma, one of the few known poets of the Ghaṭafān tribe, was the uncle of the famous muʿallaqa poet Zuhayr ibn Abī Sūlmā. It is also recorded that Zuhayr was influenced by his uncle Bashāma, and learned the art of poetry from him. This situation clearly highlights Bashāma’s significance in the poetic tradition and reflects his strong literary identity.
The lack of a comprehensive study addressing the life and poetic content of Bashāma, who influenced and was closely connected to a major figüre like Zuhayr, constitutes a significant gap in the literature. Although a few studies have addressed poems attributed to Bashāma, they tend to concentrate primarily on the rhetorical analysis. This gap forms the main motivation for conducting this study. The main purpose of this research is to obtain more comprehensive information on the life and poetry of Bashāma, and to reveal his literary character. Poems composed during the Jahiliyya period frequently addressed themes such as heroism, ghazal, wisdom, praise, honor, and tribal virtue. One of the main objectives of the research is to examine the literary themes found in the poetry of Bashāma, who lived during this era, and to shed light on the sociocultural atmosphere reflected in his work.
This study, designed within the qualitative research paradigm, employs historical analysis and document review methods. Accordingly, classical sources that document poets of the era, providing both biographical details and samples of their poetry, served as the primary materials for this study. As secondary sources, the study draws on classical anthologies of Arabic poetry, historical texts examining lineage and tribal structures, and current academic studies on the subject. This approach allows for a holistic analysis that integrates both historical and contemporary perspectives.
The findings suggest that Bashāma exhibited an authoritarian presence both politically and artistically during his lifetime. His poetry addresses the themes such as ghazal, moral virtue, etiquette, wisdom, and bravery, reflecting character and leadership qualities rooted in strong ethical values. While most of the sources classify Bashāma as a poet of the Jahiliyya period, some consider him among the muhadram poets, those who lived during both the pre-Islamic and early Islamic eras. The widely accepted view, however, is that he belongs to the Jahiliyya period. The Jahiliyya period is typically associated with tribalism, impulsive conflict, social injustices, and widespread superstitions. However, the research concludes that a few individuals defied this dominant worldview. One such figure is Bashāma, the subject of this study. His poetry reveals a life marked by moral values such as loyalty, altruism, and pacifism. This is noteworthy, as it reflects not only his personal worldview but the community he represents.
According to the findings, while the authorship of most poems attributed to Bashāma is undisputed, there remains uncertainty regarding the authenticity of a portion of them. To address this issue, the study adopts a holistic research model that combines philological, biographical, literary and intertextual analyzes. The number of poems believed to be authored by him and preserved to the present day appears to be quite limited. However, the fact that the muʿallaqa poet Zuhayr ibn Abī Sūlmā—a major figure in Arabic literary history—was educated by Bashāma is particularly noteworthy. Bashāma’s mentorship of Zuhayr, his own statement that he left poetry as a legacy to his nephew, and his belonging to a family of poets all suggest that the number of his poems recorded in available sources may not reflect the actual extent of his poetic output. Therefore, it is hoped that this research will contribute meaningfully to the field. In this respect, the study is expected to serve as a foundation for further research in the field.

Keywords

Arabic Linguistics and Rhetoric, Classical Arabic Literature, Jahiliyya Period, Bashāma b. Ghadīr, Arabic Poetry.

References

• Abbûd, Mârûn. Edebü’l-Arab. Kahire: Müessesetü Hindâvî li’t-Ta’lîm ve’s-Sekâfe, 2012.
• Âmidî, Ebu’l-Kāsım el-Hasen b. Bişr. el-Mü’telif ve’l-muhtelif. thk. Abdüssettar Ahmed Ferâc. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1961.
• Askerî, Ebû Hilâl Hasen b. Abdillâh. Cemheretü’l-emsâl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Bâbestî, Azîze Fevvâl. Mu’cemu’ş-şu’arâi’l-Câhiliyyîn. Beyrut: Dâru Sâdır, 1998.
• Bayırkan, Nihat. Müzeyne Kabilesi. Kahramanmaraş: Samer Yayınları, 2019.
• Baytar, Yaşar Seracettin. “Züheyr b. Ebî Sülmâ’nın Muallakası ve İhtiva Ettiği Hikmetli Sözler”. İlahiyat Akademi Dergisi 15 (2022), 1-37. https://doi.org/10.52886/ilak.1103503
• Bustânî, Butrus b. Bûlus. Dâiretü’l-ma’ârif. 6 Cilt. Tahran: Müessesetü Matbûâti İsmâiliyyân Tahran Nâsir Husrev Bâsir Mecdî, 1876.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr el-Kinânî. el-Beyân ve’t-tebyîn. thk. Muvaffak Şihâbüddîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr el-Kinânî. el-Beyân ve’t-tebyîn. thk. Hasan es-Sendûbî. Birleşik Krallık: Müessesetü Hindâvî, 2022.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr el-Kinânî. Kitâbü’l-Hayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh fi’l-luğa. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Cubûrî, Yahya. eş-Şi’ru’l-Câhilî Hasâisuhu ve Fünûnuhû. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Dayf, Ahmet Şevkî Abdusselâm. Târîhu’l-edebi’l-Arabîyi’l-Asri’l-Câhilî. Kahire: Dârü’l-Maârif, ts.
• Durmuş, İsmail. “Şiir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/144-154. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ebû Temmâm, Habîb b. Evs et-Tâî. Dîvânü’l-hamâse. thk. Abdülmunim Ahmed es-Sâlih. Bağdat: Dâru’r-Reşîd li’n-Neşr, ts.
• Ebû Ubeyd, Abdullāh b. Abdilazîz el-Bekrî el-Endelüsî. Simtü’l-le’âlî fî şerhi Emâli’l-Kālî. thk. Abdülazîz el-Meymenî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1936.
• Ebû Yâsîn, Hasan Īsa. Şi’rü Müzeyne ve ahbâruhâ fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm. Riyad: Dâru Câmiatü’l-Melik Suûd, 994.
• Ekşi, Feyzettin. “Câhiliyye Döneminde Barışsever Bir Arap Şairi: Zuheyr b. Ebî Sulmâ”. II. Uluslararası Dini Araştırmalar ve Küresel Barış Sempozyumu. ed. Muhiddin Okumuşlar. 1/454-464. Konya: Türkiye İmam Hatipliler Vakfı Yayınları, 2016.
• Elmalı, Hüseyin. “Kaside”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 24/562-564. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Evs b. Hacer, Ebû Şüreyh et-Temîmî. Dîvânu Evs b. Hacer. thk. Muhammed Yusuf Necm. Beyrut: Daru Sâdır, 1979.
• Fîrûzâbâdî, Ya’kûb. Mu’cemu’l-kâmus’il-muhît. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2011.
• Hâlidî, Ebû Bekir Muhammed b. Hâşim–Hâlidî, Ebû Osman Saîd b. Hâşim. el-Eşbâh ve’n-nezâir min eş’âri’l-mütekaddimîn ve’l-Câhiliyye ve’l-muhadramîn. thk. Seyyid Muhammed Yusuf. 2 Cilt. Kahire: Licnetü’t-Telîf ve’t- Terceme ve’n-Neşr, ts.
• Hatîb et-Tebrîzî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Alî. Şerhu Dîvâni’l-hamâse. thk. Ğırrîd eş-Şeyh-Ahmed Şemsuddîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Hatîb et-Tebrîzî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Alî. Şerhu İhtiyârâti’l-Mufaddal. thk. Fahruddîn Kabâve. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Muhammed en-Nemerî. Behcetü’l-mecâlis ve ünsü’l-mücâlis. thk. Muhammed Mursî el-Hûlî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Dâvûd ez-Zâhirî, Ebû Bekr Muhammed. Kitâbü’z-Zehre. thk. İbrahim es-Sâmürrâî. Zerka: Mektebetü’l-Menâr, 1985.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasen el-Ezdî. el-Cemhere. thk. Remzi Münîr Balebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Habîb, Muhammed. Men nüsibe ilâ ümmihi mine’ş-şu’arâ. thk. Abdüsselam Harun. Kahire: Şirketü Mektebeti ve Matbbati Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdüh, 1972.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. eş-Şi’r ve’ş-şu’arâ. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2002.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem b. Alî. Lisânu’l-’Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İbn Meymûn, Ebû Gālib Muhammed b. Mübârek el-Bağdâdî. Müntehe’t-taleb min eş’âri’l-’Arab. thk. Muhammed Nebîl Tarîfî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1999.
• İbn Reşîk, Ebû Alî el-Hasen el-Kayrevânî. el-’Umde fî mehâsini’ş-şi’r ve âdâbih. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1981.
• İbn Sellâm, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ubeydillâh el-Cumahî. Tabakātü fuhûli’ş-şuʿarâ’. thk. Mahmud Muhammed Şakir. 2 Cilt. Cidde: Daru’l-Medenî, ts.
• İbnü’ş-Şecerî, Ebü’s-Saâdât Hibetullah b. Alî el-Hâşimî. Muhtârâtü Şuʿarâ’i’l-ʿArab. thk. Muahmûd Hasan. 3 Cilt. Kahire: Matbaatu’l-İtimâd, 1925.
• İbnü’ş-Şecerî, Ebü’s-Saâdât Hibetullah b. Alî el-Hâşimî. el-Hamâsetü’ş-Şeceriyye. thk. Abdulmuîn el-Mellûhî-Esmâ el-Hımsî. Dimaşk: Vizâretü’s-Sekâfe, 1970.
• İpekten, Halûk. “Gazel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 13/440-442. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn. el-Eğānî. thk. Abdussettâr Ahmed Ferrâc. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1958.
• Kālî, Ebû Alî İsmâîl b. el-Kāsım el-Bağdâdî. Zeylü’l-Emâlî ve’n-nevâdir. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyye el-Âmme li’l-Kitâb, ts.
• Kapar, Mehmet Ali. “Eyyâmü’l-Arab”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/14-16. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kutluer, İlhan. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/503-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Meydâni, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Muhammed. Mecmau’l-emsâl. thk. Muhyiddîn Abdulhamîd, 2 Cilt: Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Mufaddal ed-Dabbî, Ebü’l-Abbâs b. Muhammed el-Kûfî. el-Mufaddaliyyât. thk. Ahmed Muhammed Şâkir-Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd el-Ezdî es-Sümâlî. el-Kâmil fi’l-edeb. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1997.
• Nehhâs, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed el-Murâdî. Meʿâni’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî. 6 Cilt. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1988.
• Okay, M. Orhan. “Hiciv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/447. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Olçun, Muhammed Mahmut. “Cahiliye Döneminin Meşhur Üç Medîh Şairi en-Nâbiğa, Zuheyr ve el-’Aşâ”. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Uluslararası Filoloji ve Çeviribilim Dergisi 4/1 (2022), 1-17. https://doi.org/10.55036/ufced.1091010
• Oruç, Nurullah. Câhiliyye Döneminde Arap Kadın Şairler ve Şiirleri: Tematik ve Retorik bir İnceleme. Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları, 2024.
• Özdemir, Mehmet. “Ebû Ubeyd el-Bekrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/247-248. İstanbul: TDV Yayınları, 1994).
• Râfiî, Mustafa Sâdık. Târîhu âdâbi’l-ʿArab. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Râfiî, Mustafa Sâdık. Târihu’l-edebi’l-Arabi. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2008.
• Reyyâşî, Muhammed b. Yesîr. Dîvân Muhammed b. Yesîr. thk. Muzhır el-Haccî. Humus: Dâru’z-Zâkire, 1996.
• Salihoğlu, Hamit. “Câhiliyye Dönemi Evsiye Şiir Ekolü”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/2 (2019), 441-459. https://doi.org/10.30627/cuilah.631932
• Sevdi, Ali. “Muallakât Şairlerinden Züheyr b. Ebî Sülmâ’da Ahlâk ve İnşâ Temalı Şiirler”. Muhtelif Şahıs ve Düşüncelerde Ahlâk ve İnşâ. ed. Adem Yerinde vd. 95-116. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
• Sezgin, Fuat. Arap-İslâm Bilimleri Tarihi. 13 Cilt. İstanbul: İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı, 2014.
• Şentemerî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Süleymân A’lem. Şerhu Dîvâni Züheyr. thk. Fahreddin Kabâve. Beyrut: Daru’l-Âfâk el-Cedîde, 1980.
• Tayyib, Muhammed Süleyman. Mevsûatü’l-kabâil el-Arabiyye. 12 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabi, 2010.
• Tülücü, Süleyman. “Züheyr b. Ebû Sülmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/540-542. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Varol, Hüseyin. “Evs b. Hacer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/542. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Veşşâ, Ebü’t-Tayyib Muhammed b. Ahmed el-A’râbî. Kitâbü’l-Müveşşâ. thk. Kemâl Mustafa. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1953.
• Zeyno, Abdulkadir. Mevsûatü’l-leâlî min şi’ri’l-hikmeti fi’l-asri’l-câhilî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd. el-A’lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.