Some Thoughts on the Claims about al-Nasāʾī’s Adherence to Madhabs

Yıl 2023, Sayı: 50, 141 - 160, 15.12.2023

Veli Tatar , Nurullah Agitoğlu

https://doi.org/10.30623/hij.1288857

Öz

Human beings are influenced by the political, social and cultural structure of the society in which they live, as well as its madhab and intellectual structure. Moreover, they directly or indirectly reflect such influence in their lives. That is, this influence manifests itself in the ideological views of politicians, behaviour of people, and works of authors. One could possibly find the traces of the doctrines of the society or those of the madhab to which they belong in the works of authors who write books in a particular field. Apparently, Islamic scholars directly or indirectly reflect, in their works, the doctrines of the madhabs they belong to and ideological ideas they hold.
In Islamic history, both political/theological and jurisprudential factions were formed in line with the views of scholars on certain issues. Following the division between ʿAlī and Muʿāwiya in the earlier period, the first madhab divisions emerged (i.e., Sunnism, Shīʿism and Khārijism). Later, these madhabs were followed by others, such as al-Murj̲iʾa, Jabriya, Qadariya and Muʿtazila, and each of them gathered masses of followers over time. Likewise, the schools of Ahl al-Ḥadīth and Ahl al-Raʾy became systematised as of the early third century, and their followers gradually increased. However, these schools were soon replaced by Shāfiʿism and Ḥanafism. The Ḥanafī madhab became widespread in the regions where raʾy was predominant, and the Shāfiʿī madhab became famous in the regions where nass (the Qu’ān and ḥadīths) was predominant. Therefore, an individual who was born and grew up in a society where the Ḥanafī madhab was predominant felt attached to this madhab because his family and society were affiliated with it. The same was true for Shāfiʿī madhab as well as others. This is because the sense of belonging to a school or madhab adopted by the society inevitably permeates every phenomenon in life.
Among the scholars who areclaimed to have belonged to theological and jurisprudential madhabs are also scholars called muḥaddith. One particular muḥaddith is Imām al-Nasāʾī, who brought many valuable works to the world of science with his Sunan. Al-Nasāʾī was typically influenced by the intellectual and socio-cultural structure of the society he lived in. Therefore, he partially reflected the scholarly, intellectual and socio-cultural structure of his environment in his works. Al-Nasāʾī lived in a politically and ideologically intense and turbulent period in which the content of his works caused him to be accused of being a member some madhabs in terms of theology and jurisprudence. Although it is claimed that al-Nasā'i politically/theologically belonged to Shīʿism and jurisprudentially to Shāfiʿism, these claims are not based on solid evidence. Especially the Sunan he compiled shows that these accusations are not true. The purpose of the present study is to examine the validity of the claims that al-Nasāʾī belonged to Shīʿa theologically and Shafiʾism jurisprudentially. The roots of this claim are compared with information from the ḥadīths in al-Nasāʾī's al-Sunan. Thus, based on the ḥadīths in his Sunan, the present study elaborates on the degree of accuracy of the claim that al-Nasāʾī belonged to these madhabs.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Sunan, Shīʿism, Shāfiʿism, al-Nasāʾī

Nesâî’nin Mezheplere Bağlı Kaldığı İddiaları Üzerine Bazı Değerlendirmeler

Öz

İnsan, içinde yaşadığı toplumun siyasi, sosyal ve kültürel yapısından etkilendiği gibi fikrî ve mezhebi yapısından da etkilenir ve bunu hayatına ya tamamen ya da kısmen yansıtır. Bu etkilenme siyasiler için ideolojik görüşlerinde, halk için davranışlarında kitap müellifleri için de eserlerinde kendini gösterir. Herhangi bir alanda kitap telif eden müelliflerin eserlerinde, içinde yaşadığı toplumun veya kendisinin mensubu olduğu mezhebin doktrinlerinin izlerine rastlamak mümkündür. İslam âlimlerinin bir kısmının da mensubu olduğu mehzep ve ideolojik fikirlerin doktrinlerini telif ettikleri eserlerinde doğrudan ya da dolaylı olarak yansıttıkları anlaşılmaktadır.
İslam tarihinde bazı âlimlerin birtakım meseleler hakkındaki görüşleri doğrultusunda hem siyasî/itikadî hem de fıkhi gruplaşmalar oluşmuştur. İlk dönemde Hz. Ali ile Muaviye arasında meydana gelen bölünme sonrası itikadî olarak Sünnilik, Şiîlik ve Haricîlik şeklinde ilk mezhepsel ayrışmalar ortaya çıkmıştır. Daha sonra bu mezhepleri Mürcie, Cebriye, Kaderiye ve Mutezile gibi mezhepler takip etmiş ve zamanla her biri belli bir kitleye ulaşmıştır. Aynı şekilde Ehl-i Hadis ve Ehl-i Rey olarak teşekkül eden ekoller Hicrî III. asrın başlarından itibaren sistematik hale gelmiş ve bu mezheplerin müntesipleri giderek çoğalmıştır. Hemen ardından bu ekoller yerini Şâfiîlik ve Hanefîliğe bırakmıştır. Rey ağırlıklı bölgelerde Hanefî mezhebi, nassa ağırlık veren bölgelerde de Şafii mezhebi yaygınlaşmıştır. Dolayısıyla Hanefi mezhebinin ağırlıkta olduğu bir toplum içerisinde doğan ve büyüyen bir birey ailesinin ve toplumunun Hanefi olması sebebiyle kendisini bu mezhebe bağlı hissetmiştir. Aynı husus Şafii ve diğer mezhepler için de geçerli olmaktadır. İnsanın içinde yaşadığı toplumun benimsemiş olduğu ekol veya mezhebe olan aidiyet duygusu, kişinin hayatında yer verdiği her olguya ister istemez sirayet etmiştir.
itikadî ve fıkhî mezheplere mensup olduğu iddia edilen alimler arasında muhaddisler de yer almaktadır. Bu muhaddislerden birisi de Sünen’i ile beraber ilim dünyasına birçok değerli eser kazandıran İmam Nesâî’dir. Nesâî de her birey gibi içinde yaşadığı toplumun fikrî ve sosyo-kültürel yapısından etkilenmiştir. Dolayısıyla telif ettiği eserlerine yaşadığı çevrenin ilmî, fikrî ve sosyo-kültürel yapısını kısmen yansıtmıştır. Gerek Nesâî’nin siyasî ve ideolojik olarak yoğun ve çalkantılı bir dönemde yaşamış olması gerekse de telif etmiş oldukları eserlerin muhtevaları itikadî ve fıkhî olarak bazı mezheplere mensup olmakla itham edilmesine sebep olmuştur. Kaynaklarda Nesâî’nin siyasî/itikadî olarak Şiîliğe fıkhî olarak da Şâfiî mezhebine mensup olduğu iddia edilmişse de bunlar sağlam delillere dayanmamaktadır. Özellikle telif ettiği Sünen’i bu ithamların doğru olmadığını gösterir mahiyettedir. Bu çalışmada amaç, Nesâî’nin itîkadî olarak Şîa’ya fıkhî olarak da Şafiî mezhebine bağlı olduğu yönünde kaynaklarda geçen iddiaların geçerlilik durumunu incelemektir. Yöntem olarak da söz konusu iddiaların dayandırıldığı bilgiler Nesâî’nin Sünen’indeki hadisler ile mukayese edilecektir. Böylece Sünen’indeki hadisler bağlamında Nesâî’nin bu mezheplere mensup olduğu hususunun doğruluk derecesi ortaya konmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sünen, Şiîlik, Şâfiîlik, Nesâî

Kaynakça

• Aba, Veli. “Nesâî’nin Şiilikle İthamı”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18/1, (2018).
• Abdullah b. Es’ad b. Ali b. Süleymân b. Felah el-Yâfiî. Mirʾâtü’l-Cenân ve ʿİbretü’l-Yakzân Fî Maʿrifeti Havâdisi’z-Zamân. Beyrut: Dâru’l Kutubi’l İlmiyye, trs.
• Agitoğlu, Nurullah. “Kültürel Bağlam Çerçevesinde Sözlü Kültürün Hadislere Etkisi”. Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6/23, (2019), 17-28.
• Âmilî, Ebû Muhammed el-Bâkır Muhsin b. Abdilkerîm b. Alî el-Emîn el-Hüseynî el-Âmilî. A’yânu’ş-Şia. thk. Hasan el-Emîn, Beyrut: Dâru’t-Teâruf, 1403/1983.
• Arslan, Hasan. Hadis Literatüründe Fedâilü’s-Sahâbe Türü Kaynaklar ve Nesâî’nin “Fedâilü’s-Sahâbe”si. Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mahmud Muhammed Nassâr, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2009.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhiz el-Kinânî. Kitâbu’l-Heyevân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed ed-Dârekutnî. İlzâmat ale’s-sahîhayn. thk. Ebû Abdurrahman Mukbil b. Hâdî, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1985.
• Ebû Avâne, Ya‘kūb b. İshâk b. İbrâhîm el-İsferâyînî. Müsnedü Ebî ʿAvâne. Beyrut: Dâru’l-Mârife, 1998.
• Ebubekr Ömer Îmân. İmamu’n-Nesâî ve kitâbuhu’l-Müctebâ. Riyad: Mektebetu’l-Meârif, 2003.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünenu Ebû Dâvûd. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd, Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, trs.
• Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1986. İsmail b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bâbânî el-Bağdâdî. Hediyyetü’l-ʿArifîn Esmâʾü’l-Müʾellifîn ve Asârü’l-Musannifîn. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turâsi’l-Arabî, 1951.
• Emîn, Ahmed. Duha’l-İslam. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2010.
• Eryiğit, Adem. “Şiî-Sünnî İmamet Tartışmaları Bağlamında Hz. Âişe (el-Hillî-İbn Teymiyye Örneği)”. Turkish Journal of Shiite Studies, 2/1 (2020).
• Hâdî b. Muhammed Rûşû. el-İmâmu’n-Nesâî ve Menhecuhû fi’s-Sünen. Tûnus: Dâru Sahnûn, 2016.
• Hansârî, Muhammed Bâkır b. Zeynilâbidîn b. Ca‘fer el-Mûsevî el-Hânsârî. Ravzâtü’l-cennât fî ahvâli’l-ʿulemâʾ ve’s-sâdât. t.y.: Mektebetu İsmâîliyyân, 2018.
• Hatiboğlu, Mehmed Said. Hadis Tedkikleri. Ankara: OTTO Yayınları, 2016.
• Hatîb, Muhammed Accac. Sünne kable’t-tedvin. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2009.
• Hodgson, Marsall G. S. İslamın Serüveni – Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih-. çev. Komisyon, İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• İbn Asâkîr, Ebu’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Gurâme, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ, Mustafa Abdulkâdir Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l İlmiyye, trs.
• İbnü’l Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. Câmiʿu’l-Usûl Li-Ehâdîsi’r-Resûl. thk. Abdulkâdir el-Arnaût-Beşîr Uyûn, Dımaşk: Mektebetu Dâru’l-Beyan, 1969.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmîl Fi’t-Târîh. thk. Ömer Abdulselam Tedmîrî, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l Arabî, 1997.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-Bârî Bi-Şerhi Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhibbuddîn el-Hatîb, Beyrut: Dâru’l-Mârife, 1379.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân. Vefeyâtü’l-Aʿyân Ve Enbâʾü Ebnâʾi’z-Zamân Mimmâ Sebete Bi’n-Nakl Evi’s-Semâʿ Ev Esbetehü’l-ʿAyân. thk. İhsan Abbas, Beyrut: Daru’s-Sadr, 1994.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es-Sikât. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1975.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünenu İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî, Beyrut: Dâru İhyâu Kutubi’l-Arabiyye, trs.
• İbn Ta’zî, Yûsuf b. Ta’zî Berdî b. Abdullah ez-Zâhirî el-Hanefî. en-Nucûmu’z-Zâhire fî mulûki’l-Mısr ve’l-Kahire. Mısır: Dâru’l-Kutub, Mısır trs.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Mecmûʿu fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım, Medine 2004.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. Tertîbu’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi mezhebi Mâlik. thk. et-Tancî-Abdulkadir es-Sahrâvî-Muhammed b. Şerîfe-Saîd Ahmed A’râb, Mağrib: Matbaâtu Fudâle, 1983.
• Kahraman, Hüseyin. Hadis İlminde İrca ve Mürcii Raviler. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
• Karahan, Abdullah. Hadis Ravilerinde Güvenilirlik- Tespiti, İmkânı Hadisin Sıhhatine Etkisi-. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Karahan, Abdullah. “Şia’nın Dört Muteber Rical Kitabı”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 13/3 (2008).
• Keşmirî, Muhammed Enver Şâh Hüseynî Keşmîrî. Feyzü’l-Bârî ʿAlâ Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Bedr Âlim, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Koçkuzu, Ali Osman. Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1983.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf el-Mizzî. Tehzîbü’l-Kemâl Fî Esmâʾi’r-Ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Mustafa Sabri Küçükaşçı-Cengiz Tomar, “İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 19, İstanbul: TDV Yayınları,1999.
• Müslîm b. Haccâc, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Müsnedu’s-Sahîhu’l-Muhtasar Bi Nakli’l-Adli ‘an Adli ‘an Rasûlillahi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî, Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Mûsa, Yusuf. Târîhu Fıkhi’l-İslâmî. Kahire: Dirâsâtu’l-Kânûniyye, 1954.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî el-Münâvî el-Haddâdî. Feyzü’l-Kadîr Şerhu’l-Câmiʿi’s-Sağîr. Mısır: Mektebetu Ticâriyyetu’l-Kübrâ, 1937.
• Makdisî, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. Muğnî. Kahire: Mektebetu’l-Kâhire, 1968.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-Nesâî. Sünenu’n-Nesâî. thk. Abdulfettah Ebû Gudde, Haleb: Mektebetu’l-Matbûât, 1986.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-Nesâî. Hasâisü Emîru’l-Mü’minîn Ali ibn Ebî Tâlib. thk. Ahmed Mîrin el-Belûşî, Kuveyt: Mektebetu’l-Muallâ, 1986.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünenu’n-Nesâî. Mukaddime, thk. İmâdu’t-Tiyâr-Yâsir Hasan-İzzeddin Dalî, Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 2017.
• Neşşâr, Ali Sami. İslam’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç, İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-Nesâî. Fedâilü’s-Sahabe. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1984.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-Nevevî. el-Mecmûʿ şerhu’l-mühezzeb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, trs.
• Oğur, Necmettin. Şîa’da Ricâl İlminin Gelişimi ve Bu Alanda Yapılan Çalışmalar. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yükseklisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed es-Sehâvî. Buğyetü’r-râğıbi’l-mütemennî fî hatmi’n-Nesâî. thk. Abdulazîz b. Muhammed b. İbrahim, Riyad: Mektebetu’l-Abîkân, 1993.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ. thk. Ahmed Ömer Haşim, Beyrut: Mektebetu’s-Sekâfetu’d-Dîniyye, 1993.
• Şahyar, Ataullah. “Bid’at Ehlinden Hadis Rivayeti Kapsamında Mihne Sürecinin Cerh ve Ta’dile Etkisi”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12/24 (2013).
• Şakar, Mehmet. “Bidat Ehli Ravinin Rivayetinin Kabulündeki İçtihat Farklılığının Hadis Tenkidine Yansımaları: Abdürraûf el-Münâvî ve Ebü’l-Feyz Ahmed el-Gumârî Örneği”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 30/2 (2021).
• Tatar, Veli. Tasnif Dönemi Hadis Edebiyatının Oluşumunda Sosyo-Kültürel Etkenler (Nesâî’nin Sünen’i Örneği) Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 202.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-Tirmizî. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şakir, Mısır: Matbaatu Mustafa el-Halebî, 1975.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. Mu’cemu’s-Sağîr. thk. Muhammed Şakûr Mahmûd el-Hâc, Beyrut: Mektebetu’l-İslâmî, 1985.
• Topgül, Muhammed Enes. “Bir Cerh Sebebi Olarak Teşeyyu (Şiilik Eğilimi) Kavramına Tarihsel Bir Bakış”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/42 (2012).
• Ünal, Vehbi. “Cemel Vakasının Din Sosyolojisi Açısından Değerlendirilmesi”. Mü’minlerin Annesi Hz. Âişe Uluslararası Sempozyum Bildirileri, (2017).
• Vellevî, Muhammed b. Ali b. Âdem el-İtyûbî el-Vellevî. Zahîretü‟l-Ukbâ Fî Şerhi’l-Müctebâ. Riyad: Dâru’l-Meâric, 1996.
• Ya’merî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Abdullah b. Muhammed b. Ebi’l-Kāsım Ferhûn el-Ya‘merî. ed-Dibâcü’l-müzheb fî ma’rifeti a’yâni ulemâi’l-mezheb. thk. Muhammed el-Ahmedî Ebu’n-Nûr, Beyrut: Dâru’t-Turâs, 2011.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnaût, Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-ʿİber Fî Haberi Men Ğaber. thk. Ebû Hâcer Muhammed es-Saîd b. Besyûnî, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, trs.
• Zeyyat, Habîb. çev. Muhammed Mücahid Dündar. “Abbasiler Döneminde Muâviye Taraftarlığı”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2013).