Et-Teysîr fi’t-Tefsîr’in Dâru’l-Lübâb Neşrindeki Selefî Düşünceyi Yansıtan Ömer en-Nesefî Eleştirileri

Yıl 2024, Sayı: 52, 170 - 189, 15.12.2024

Muhammet Çol , Remzi Kaya

https://doi.org/10.30623/hij.1536376

Öz

Ömer en-Nesefî (öl. 537/1142), Hanefî-Mâtürîdî tefsir geleneğinin önemli simalarındandır. Tarihsel ve dönemsel şartlar bağlamında telif ettiği et-Teysîr fi’t-tefsîr’inde âyetleri yorumlarken erken dönem tefsir nakil geleneğinin unsurlarını kullanarak yaptığı işin mevsukiyetini artırmış, bunun yanında dil, fıkıh, kelam ve tasavvuf gibi ilimlerin verilerine yer vermiştir. Rivayet, dil, tefsir, te’vil ve ulûmu’l-Kur’ân onun tefsir anlayışının merkezinde olmuştur. Erken dönem tefsir mirasını II/VIII-IV/X. asırlarda teşekkülü tamamlanan şer‘î ilimlerle birleştirmiş ve yine farklı kişilerle etkileşime girerek tefsir ve te’vil birlikteliğiyle hareket etmiştir. Bunun bir yansıması olarak Taberî (öl. 310/923), Mâtürîdî (öl. 333/944), Kuşeyrî (öl. 465/1072), Sa‘lebî (öl. 427/1035) ve Vâhidî (öl. 468/1076) gibi müfessirlerin tefsirlerinin yapı ve muhtevasını dikkate almıştır. Bunları sentezci yaklaşımıyla farklı geleneklerin tefsir anlayışını bir araya getirmeye çalışmış ve yine Kur’ân’ın tarihi süreç içerisinde algılanışına dair bir metin ortaya koyarak Hanefî-Mâtürîdî geleneğin tefsir anlayışını farklı bir noktaya taşımayı amaçlamıştır. Bu noktada Nesefî’nin tefsirciliği, şerh-hâşiye ve Memlük-Osmanlı tefsir geleneğinde önem görmekle birlikte gümüzde çeşitli sebeplere binaen göz ardı edilmiştir. Hanefî-Mâtürîdî tefsir geleneğinin bir müfessiri olarak rivayet ve tasavvuf geleneklerini bir araya getirmeyi hedeflediği et-Teysîr’in yakın zaman önce (2019) Dârü’l-Lübâb tarafından neşredilmesi, müfessir kimliğinin tekrardan tanınmasına katkı sağlamıştır. Neşir üzerinden Nesefî’nin müfessir kimliğinin tespiti kolaylaşmış ve bu neşri esas alan çok sayıda çalışma yapılmıştır. Fakat neşirde Nesefî’nin ilmî ve müfessir kimliğine gölge düşürecek bazı eleştiriler mevcuttur. Nesefî’nin et-Teysîr’i yazma amacı dikkate alınmadan ona ve onun üzerinden tefsirin dayandığı genel tefsir anlayışına yönelik tenkitler ortaya konulmuştur.
Neşirdeki Nesefî ve Nesefî üzerinden et-Teysîr’in yazımında esas alınan geleneğe yönelik eleştiriler, neşir tanıtım formatını aşıp daha fazla derinliğe ve kapsama sahip olduğu için makale boyutunda incelenecektir. Bu doğrultuda makalenin temel problematiği, Dâru’l-Lübâb neşrindeki Nesefî’nin ve Nesefî üzerinden geleneğin tefsir anlayışına yönelik eleştirilerin mahiyetinin sorgulanmasıdır. Buradan hareketle makalenin konusu çağdaş Selefî söylemin düşünce yapısını yansıtan Dârü’l-Lübâb neşrinde yer verilen “Nesefî’nin Ehl-i Kitap kültüründen yararlanması, tasavvuf anlayışı, haberî sıfatlara yaklaşımı, fezâil rivayetlerini kullanması ve mütevâtir olmayan (şâz) kıraatlere yer vermesi” gibi noktalardaki tenkitlerin değerlendirilmesidir. Makalede Nesefî’nin et-Teysîr isimli tefsirinin Dârü’l-Lübâb neşrindeki söz konusu tenkitlerin tespit, tahlil ve tenkit edilmesi amaçlanmış ve bunların yanında neşirdeki şekil ve yönteme dayalı eksikliklere araştırmacı gözüyle dikkat çekilmiştir. Söz konusu eleştirilerin mahiyeti, Nesefî’nin tefsirini yazma amacı ve tarihsel konumu dikkate alınarak tarafsız bir şekilde ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Böylelikle makalede Nesefî’nin tefsir sistemi ve Hanefî-Mâtürîdî tefsir geleneği içerisinde yer alması dikkate alınarak neşirdeki eleştiriler inceleme konusu yapılmış, Nesefî’nin tefsir anlayışı dikkate alınarak bir neticeye varılmaya çalışılmıştır. Aynı şekilde Dârü’l-Lübâb neşrindeki eleştirilerin arka planı dikkate alınarak muhakkikleri Nesefî’ye dönük eleştiri yapmaya sevk eden zihin yapısına bakılmıştır. Tarafsız bir şekilde her iki tarafın yaklaşımlarına bakılarak var olan eleştirilerin değerlendirilmesinin daha isabetli ve gerekli olacağı düşünülmüştür. Araştırma sonuçlarına göre farklı geleneklerin tefsir anlayışını bir araya getirmeyi hedefleyen Nesefî’nin et-Teysîr’deki tefsir projesinde başarılı olduğu ve bu doğrultuda eleştirilerin çağdaş Selefî söylemin Hanefî-Mâtürîdî tefsir literatürünü etkileme çabası taşıdığı fark edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Ömer en-Nesefî, et-Teysîr fi’t-tefsîr, Dârü’l-Lübâb, Eleştiri

Destekleyen Kurum

Bursa Uludağ Üniversitesi Proje Birimi (BAP-ADEP)

Proje Numarası

SGA-2023-1237

Teşekkür

Bu çalışma, Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Prof. Dr. Remzi KAYA danışmanlığında tarafımızdan hazırlanan “Ömer en-Nesefî ve et-Teysîr fi’t-Tefsîr’i” isimli tezden üretilmiş ve “SGA-2023-1237” numarasıyla Bursa Uludağ Üniversitesi proje birimi (BAP-ADEP) tarafından desteklenmiştir. Desteklerinden dolayı proje birimine teşekkür ediyoruz.

Criticisms of ʿUmar al-Nasafī Reflecting Salafist Thought in al-Taysīr fī al-Tafsīr Published by Dār al-Lubāb

Öz

ʿUmar al-Nasafī (d. 537/1142) is one of the leading figures of the Hanafī-Māturīdīte exegetical tradition. In his al-Taysīr fī al-Tafsīr, which he compiled in the context of historical and periodic conditions, he increased the authenticity of his work by using the elements of the early tradition of tafsīr narration while interpreting the verses and he also included data from such sciences as language, fiqh, theology and mysticism. Narration, language, tafsīr, ta'wil and ulūm al-Qur'ān were at the centre of his understanding of tafsīr. Al-Nasafī combined the legacy of early tafsīr with shar'i sciences that became well-established in the 2nd/8th-4th/10th centuries, and he unified tafsīr and ta'wil by interacting with different people. As a reflection of this, he considered the structure and content of the exegesis of commentators such as al-Tabari (d. 310/923), al-Māturīdī (d. 333/944), al-Qushayrī (d. 465/1072), Sa'labbī (d. 427/1035) and al-Wahidī (d. 468/1076). It is understood that he tried to bring together the exegetical understanding of different traditions through his synthesizing approach and aimed to carry the exegetical understanding of the Hanafī-Māturīdīte tradition to a different point by presenting a text on the perception of the Qur'ān throughout its history. On the other hand, al-Nasafī's commentary, which was important in the commentary-hāshiya and Mamluk-Ottoman tafsīr tradition, is ignored today for various reasons. As a commentator of the Hanafī-Māturīdīte tafsīr tradition, the recent publication of his al-Taysīr fī al-Tafsīr in 2019, which aims to bring together the traditions of narration and Sufism, contributed to the further recognition of his identity as a commentator. The publication facilitated the identification of al-Nasafī's identity as a commentator and many studies have been conducted based on this publication. However, there are some criticisms that cast a shadow on al-Nasafī's scholarly and exegetical identity. Without considering al-Nasafī's purpose in writing al-Taysīr, criticisms have been made both against him and against the general understanding of tafsīr on which the tafsīr is based.
The criticisms of al-Nasafī in the edition and of the tradition through al-Nasafī as the basis for the writing of al-Taysīr are analysed in the format of an article since it is deeper and has wider scope than the format of an introduction to the edition. Accordingly, the main focus of the article is to question the nature of the criticisms against al-Nasafī and the tradition's understanding of tafsīr through al-Nasafī in the edition published by Dāru al-Lubāb. From this point of view, the subject of the article is the evaluation of the criticisms in this edition, which reflects the mindset of the contemporary Salafist discourse, such as “al-Nasafī's using the culture of Ahl al-Bayt, his understanding of Sufism, his approach to the attributes of news, his use of the narrations of fezāil, and his inclusion of non-mutawātir (shāz) qirāʾāt”. This article aims to identify, analyse, and criticize these perspectives in the Dār al-Lubāb edition of al-Nasafī's tafsīr al-Taysīr and to draw attention to the deficiencies in the structure and methodology of the edition. The nature of these criticisms are described in an unbiased manner, taking into account al-Nasafī's purpose of writing his tafsīr and his historical position. Thus, the article analyses the criticisms in the edition by considering al-Nasafī's tafsīr system and his place in the Hanafī-Māturīdīte tafsīr tradition and reaches a conclusion by considering al-Nasafī's understanding of tafsīr. Likewise, by considering the background of the criticisms in the Dār al-Lubāb edition, the mindset that prompted commentators to criticize al-Nasafī was examined. It was thought that it would be more accurate and necessary to evaluate the existing criticisms by objectively examining the approaches of both sides. According to the results of the research, it was found that al-Nasafī, who aimed to bring together the exegetical understanding of different traditions, was successful in his exegetical project in al-Taysīr and that such criticisms are an attempt by the contemporary Salafist discourse to influence the Hanafī-Māturīdīte exegetical literature.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Omer Al-Nasafi, Al-Tayseer fi Al-Tafsir, Dar Al-Lubab, Criticism.

Destekleyen Kurum

The Project Unit of Bursa Uludağ University (BAP-ADEP)

Proje Numarası

SGA-2023-1237

Teşekkür

This article was produced from the thesis titled ʿUmar al-Nasafī and al-Taysīr fī al-Tafsīr, which was prepared under the supervision of Prof. Dr. Remzi Kaya at the Institute of Social Sciences, Bursa Uludağ University. It was supported by the Project Unit of Bursa Uludağ University (BAP-ADEP) under the project number “SGA-2023-1237.” We extend our gratitude to the Project Unit for their support.

Kaynakça

• Akıncı, Şeyma. Ömer en-Nesefî’nin et-Teysîr Adlı Tefsirinde İmam Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ının Etkisi. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Akpınar, Ömer Faruk. “İlk Fezâilü’l-Kur’ân Eserlerinden Bir Örnek: İbnü’d-Durays’in Fezâilü’l-Kur’ân’ı”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 2 (2010), 171-190.
• Âlûsî, Ebü’l-Meâlî Mahmud Şükrî. Rûhu’l-meânî. thk. Mâhir Edîb Habbûş. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2010.
• Aslantürk, Ayşe Hümeyra. Ömer en-Nesefî ve Tefsirdeki Metodu. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2007.
• Aydemir, Abdullah. “Fezâilü’l-Kur’ân”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/532-534. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakâtü’l-Müfessirîn. sad. Abdülaziz Hatip. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2014.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Şerhu alâ tefsîri cüz’i’l-ahîr li’l-Kâdî Beyzâvî. Bursa: Bursa İnebey Yazma Eser Kütüphanesi, Genel, 28-30.
• Coşkun, Muhammed. Modern Dünyada Kur’ân Yorumu Tefsir Disiplininde Çağdaş Tartışmalar. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Çol, Muhammet. Ömer en-Nesefî ve et-Teysîr fi’t-Tefsîr’i. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Dağ, Mehmet. “İbn Mücahid’in Kıraat Ekollerini Yedi ile Sınırlaması: Eleştirel Bir Yaklaşım”. EKEV Akademi Dergisi 10/27 (2006), 81-104.
• Dağ, Mehmet. “Kıraat İlminin Akademik Serencamı-Araştırma Mantığı ve Biçimi Üzerine”. EKEV Akademi Dergisi 56 (2013), 311-324.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Yayınevi, 1999.
• Ebû Hayyân el-Endelûsî. el-Bahru’l-muhîd. thk. Mâhir Edîb Habbûş. Dımeşk: Dâru’r-Risâletü’l-Âlemiyye, 2015.
• Efe, Seyfullah. Klâsik Dönemde Sünnî-Şiî Tefsîr Algısı (Nesefî-Râzî Örneği). Ankara: Akademisyen Yayınları, 2021.
• Ergün, Mehmet. Son Dönem Tefsirlerinde Tenkit. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Doktora Tezi, 2016.
• Gengil, Veysel. “el-Keşşâf Tefsiri Özelinde Zemahşerî’nin Eleştirileri”. Mütefekkir 8/16 (2021), 135-164. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1034491
• Gömbeyaz, Kadir. “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2005), 147-160.
• Gülşen, Hacer. “Tenkit ve Edebi Tenkit”. İstanbul Kültür Üniversitesi Güncesi (Sosyal Bilimler ve Sanat) 1/4 (2003), 77-80.
• Halil b. Ahmed. Kitâbu’l-ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî, İbrahim es-Samerraî. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, ts.
• Hanay, Necattin. “Şâz Kıraat Olgusuna Taberî Vechesinden Bir Bakış”. Mütefekkir 4/8 (2017), 291-296. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.375192
• Heyet. Kur’ân Yolu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. Baskı., 2012.
• İbn Kemâl Paşa. Mecmu‘u resâili’l-allâme İbn Kemâl Paşa. thk. Mâhir Edîb Habbûş. İstanbul: Dârü’l-Lübâb, 2018.
• İbn Kemâl Paşa. Tefsîru İbn Kemâl Paşa. thk. Mâhir Edîb Habbûş. İstanbul: el-Mektebetü’l-İrşâd, 2018.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Baskı., 1414.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Kitâbü’l-Mevzûʿât. nşr. Muhammed Abdülmuhsin. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1966.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. ed. Abdulkadir Coşkun. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• İşcan, Mehmet Zeki. Selefilik İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
• Kâdı Beyzâvî. Tefsîru’l-Kâdî el-Beyzâvî el-Müsemmâ Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl ve maahü Hâşiyetü eş-Şihâb el-Hafâcî el-Müsemmâ İnâyetü’l-Kâdî ve Kifâyetü’r-Râzî. thk. Mâhir Edîb Habbûş. İstanbul: Dârü’l-Lübâb, 2023.
• Kâdı Beyzâvî. Tefsîru’l-Kâdî el-Beyzâvî el-Müsemmâ Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl ve maahü Hâşiyetü’l-allâme es-Süyûtî el-müsemmâ Nevâhidü’l-efkâr ve şevâhidü’l-ebkâr. thk. Mâhir Edîb Habbûş. İstanbul: Dârü’l-Lübâb - Mektebetü’l-İrşâd, 2022.
• Karataş, Ali - Gengil, Veysel. “Ayrımların Eşiğinde Hanefî-Mâtürîdî Tefsir Geleneği: İmkânı ve Özgünlüğü”. Mütefekkir 11/21 (2024), 55-82.
• Kaya, Ali. “Besmelenin Sûre Muhtevasıyla Yorumu: Ömer Nesefî ve Bikâî Örneği”. Eskiyeni 46 (2022), 337-363. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1015907
• Kaya, Mesut. Çağdaş Tefsirlerde İsrâiliyat Eleştirisi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Kaya, Münir Yaşar. “Besmelenin Ayet Olması ile İlgili Tartışmalar ve Fıkhî Hükümlere Etkisi”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 5/2 (2022), 295-317.
• Kiraz, Celil. “Envâru’t-Tenzîl Eleştirileri ve Tahlili”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kâdî Beyzâvî. ed. Mustakim Arıcı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Koç, Mehmet Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri: İbn Ebî Hâtim (327/939) Tefsiri Örneğinde Bir Literatür İncelemesi. Ankara: Kitabiyat, 2003.
• Nair, Ahmet. “Ömer Nesefî’nin et-Teysîr fi’t-Tefsîr’inde Kuşeyrî’ye Yapılan Atıflar”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 14/1 (2023), 21-41. https://doi.org/10.51605/mesned.1285887
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş vd. Beyrut: Dâru’l-Lübâb, 2019.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. et-Teysîr fi’t-tefsîr. ed. Muhammed Coşkun. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Nesefî, Ömer. et-Teysîr fi’t-tefsîr. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, 45 HK 66/4.
• Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Muhammed İbn Âşur. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2002.
• Seymen, Sadık. “Selefî Tefsir Ekolü”. Çağdaş Tefsir Ekolleri. ed. Aykut Kaya. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Sezen, Melikşah. İmâm Mâturîdî’nin Tefsir Literatürüne Tesiri. İstanbul: Kökler Yayınları, 2018.
• Şengül, İdris. Kur’an Kıssalarının Tarihî Değeri. Ankara: Otto Yayınları, 2019.
• Tahhân, Mahmud. Teysîru müstalahi’l-hadîs. Riyad: el-Mektebetü’l-Meârif, 11. Basım., 1431.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Türcan, Saliha. Rivayet Tefsiri Geleneğinin Dönüşümü. Ankara: TDV Yayınları, 2021.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf ve Tenkit. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed. el-Vesît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Yılmaz, Okan Kadir. İSAM Tahkikli Neşir Kılavuzu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Zemahşerî, Cârullah. el-Keşşâf an hakâiki’t-tenzîl. thk. Mâhir Edîb Habbûş. İstanbul: Dârü’l-Lübâb-el-Mektebetü’l-İrşâd, 2021.