Pamukkale Üniversitesi İslâmî İlimler Enstitüsü Kütüphanesi’nde Bulunan Tefsirle İlgili Yazma Eserlerin Tavsif ve Tanıtımı

Yıl 2024, Sayı: 52, 249 - 274, 15.12.2024

M. Cihad Bakkal

https://doi.org/10.30623/hij.1550713

Öz

Osmanlı Devleti’nde medreseler yüksek seviyede din eğitimin verildiği kurumlardır. Osmanlı döneminde Kur’ân ve sünnete dayalı sahih din inancının tesis edilebilmesi için çok sayıda medrese kurulmuştur. Bunlardan biri de Denizli Yatağan’da yaklaşık 200 sene boyunca hizmet veren Yatağan Medresesi’dir. Medreselerde eğitim-öğretim faaliyetinin gerçekleşebilmesi için hoca ve talebenin yanı sıra en önemli unsurlardan biri de kitaplardır. Bu nedenle Yazma eserlerin en çok bulunduğu yerlerin başında medrese kütüphaneleri gelmektedir. Denizli Yatağan’daki medreseden günümüze miras kalan çok sayıda yazma eser bulunmaktadır. Bu eserler şu an Türkiye’nin ilk İslâmî İlimler Enstitüsü olma özelliğine sahip Pamukkale Üniversitesi İslâmî İlimler Enstitüsü Kütüphanesinde muhafaza edilmektedir. Kütüphanede kelam, fıkıh, hadis, Arap dili ve edebiyatı, mantık vb. İslâmî ilimlerin çeşitli alanlarına dair yazılmış eserlerin yanı sıra tespitlerimize göre tefsir ile alakalı 32 yazma mevcuttur.
Bu makalede öncelikle söz konusu eserlerin tavsifi yapılmış, ardından medrese ve yazma eserler bağlamında eserler kısaca tanıtılıp Yatağan Medresesi’ndeki tefsir eğitimine dair bazı değerlendirmelere yer verilmiştir. Yapılan çalışmanın sonucunda medrese kütüphanesinde Beyzâvî tefsirine ait 14 farklı nüshanın yanı sıra bu tefsir üzerine hazırlanan Şihâbüddîn el-Hafâcî’nin İnâyetü’l-Kâdî ve kifâyetü’r-râdî (Hâşiyetü’ş-Şihâb) ile İsferâyînî’nin Hâşiye alâ envâri’t-tenzil ve esrâri’t-tevîl adlı hâşiyelerin bulunduğu tespit edilmiştir. Bu durum, medresede Beyzâvî tefsirinin çokça okunduğu ve detaylı bir şekilde tahlil edildiği izlenimi vermektedir. Tespitlerimize göre kütüphanede Zemahşerî tefsirinin 3 farklı nüshası bulunmaktadır. Bunun dışında bir de Cürcânî’nin Hâşiye ale’l-Keşşâf (el-Hâşiyetü’l-fâika zâdi’l-meâni’l-bâhira) adlı eseri mevcuttur. Buradan hareketle istifade edilen önemli tefsir kaynaklarından birinin de Zemahşerî’nin el-Keşşâf adlı eseri olduğu söylenebilir. Bu iki tefsirin dışında Yatağan Medresesi’nden miras kalan eserler arasında Hâzin’in Lübâbü’t-te’vîl, Fîruzâbâdî’nin Tenvîrü’l-mikbâs, Ebussuûd’un İrşâdü’l-akli’s-selîm, Ümmî Sinânzâde’nin Mecâlisü’s-Sinâniyye adlı tefsirleri de bulunmaktadır. Buradan, medresede yapılan tefsir derslerinde farklı eserlerden de istifade edildiği sonucuna ulaşılabilir. Kur’ân kelimeleri hakkında yazılan ve bu alanda en önemli referans kaynaklarından biri olan Râgıb’ın Müfredât’ı ile Ebû Saîd el-Hâdimî’nin ayet tefsirine örnek olarak gösterilebilecek Risâletü’l-besmele adlı eseri yine kütüphanede yer alan tefsir ile ilgili eserler arasındadır. Yatağan Medresesi Kütüphanesi’ndeki tefsir ile ilgili eserlerin burada isimleri zikredilenlerle sınırlı olduğunu söylemek doğru olmaz. Zira özellikle bazı nüshaların kenarına düşülen notlarda -şu an kütüphanede mevcut olmamasına rağmen- Semerkandî, Begavî, Âlûsî gibi müfessirlerin tefsirlerinden istifade edilmiş olması, bu eserlerin aslında medrese kütüphanesinde bulunduğu fakat çeşitli sebeplerle günümüze ulaşmadığına dair önemli bir delildir.
Medreselerde bir tefsir kitabını baştan sona kadar okuyup bitirmek zor olduğu için genelde örnek metin olarak belli başlı tefsirlerden kısa surelerin tefsirleri veya bazı surelerin belli ayetleri seçilip okutulması bir gelenektir. Bu geleneğin Yatağan Medresesi’nde de devam ettirildiği görülmektedir. Nitekim yazma eserler arasında Rahmân ve Duhâ sureleri ile genellikle Kehf suresinin ilk on ayetine ilişkin tefsir metinlerine rastlanması bu durumu destekler mahiyettedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Yazma, Kütüphane, Pamukkale Üniversitesi, Yatağan Medresesi

Describing and Publicising Manuscripts Related to Tafsīr in the Library of the Institute of Islamic Sciences at Pamukkale University

Öz

In the Ottoman Empire, madrasas were institutions where higher-level religious education was provided. Many madrasas were established to encourage a true religious belief based on the Qurʾān and Sunnah. One of them is Yatağan Madrasa, which served approximately for 200 years in Yatağan, Denizli. Books, along with teachers and students, are one of the most critical elements for providing education in madrasas. Therefore, manuscripts are commonly found madrasa libraries. There are many manuscripts inherited from the madrasa in Yatağan, Denizli. These works are currently preserved in the Library of Institute of Islamic Sciences, Pamukkale University, the first Institute of Islamic Sciences in Türkiye. In addition to the works written on various branches of Islamic sciences such as theology, fiqh, hadīth, Arabic language and literature and logic, according to the findings of the present study, there are 32 manuscripts related to tafsīr.
In this study, first of all, these works are described and briefly introduced from the perspective of madrasas and manuscripts, and some evaluations about the tafsīr education in Yatağan Madrasa are offered. The results of the study indicate that the Madrasa library has 14 different copies of al-Bayzāwī's tafsīr, as well as Shihāb al-Dīn al-Hafājī's ʿInāya al-Qāḍī wa Kifāya al-Rādī (Ḥāshiya al-Shihāb) and ʾIsfarāyīnī's Ḥāshiya alā Anwār al-Tanzīl wa Asrār al-Taʾwīl, which addressed this tafsīr. This gives the impression that al-Bayzāwī's tafsīr was frequently read and analysed in detail in this madrasa. According to the findings of the present study, there are three different copies of al-Zamakhsharī’s tafsīr in the library. Moreover, there is also al-Jurjānī's Ḥāshiya alā al-Kashshāf (al-Ḥāshiya al-Fāiqa Zād al-Meʿānī al-Bāhira). From this point of view, it can be said that a major source of tafsīr is Zamakhsharī's al-Kashshāf. Besides these two tafsīrs, among the works inherited from Yatağan Madrasa are al-Hāzin's Lubāb al-Ta'wīl, al-Fīruzābādī's Tanwīr al-Mikbās, Abū al-Suʿūd’s al-Irshād al-ʻAql al-Salīm, and Ummī Sinānzāde's al-Majālis al-Sināniyya. This indicates that different works were also utilized in the tafsīr lessons held in the madrasa. Also among the works related to tafsīr in the library are Imam Raghib's al-Mufradat, which was written about the words of the Qurʾān and is a major source of reference in this field, and Abū Saīd al-Hādimī's Risalāt al-Basmala, which can be cited as an example of verse exegesis. It would be incorrect to assume that the works on tafsīr in the Library of Yatağan Madrasa are limited to those mentioned above. The notes in the margins of some copies mention that the tafsīrs by such exegetes as al-Samarqandī, al-Baghawī, and Ālūsī were used in the Madrasa. This clearly indicates that these works were in the Madrasa library but failed to survive to the present day due to various reasons.
As it proves difficult to read a book of tafsīr from cover to cover in madrasas, it is a tradition that short verses of surahs or specific verses of some surahs are selected from major works of tafsīr as sample texts. It is seen that this tradition was also followed in Yatağan Madrasa. This is supported by the fact that among the manuscripts, there are tafsīr texts on Surah al-Rahmān and Surah al-Duhā and the first ten verses of Surah al-Kahf.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Manuscripts, Library, Pamukkale University, Yatağan Madrasa

Kaynakça

• Abay, Muhammet. “Osmanlı Dönemi Dirayet Tefsirleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi IX/18 (2011), 67-137.
• Akgündüz, Ahmet. “Ebüssuûd Efendi̇”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 10/365-371. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Arpa, Enver. “Şeyhülislam Kemal Paşazade ve Tefsir Anlayışı”. Kur’an Sempozyumu (Fecr Yayınları), 195-214.
• Ata, Mehmet Mahfuz. “İbn Kemal’in Dirayet Tefsir Yönteminin Özgünlüğü”. Asya Studies VIII/27 (2024), 159-168.
• Ateş, Süleyman. “İrşâdü’l-Akli̇’s-Selîm”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 22/456-458. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aykota, Ali Vehbi. Acıpayam. Ankara: Çankaya Matbaası, 1951.
• Babai, Aliekber. “Sahabi Bir Müfessir Olarak İbn Abbas ve Onun Tefsirdeki Konumu”. Misbah: İslamî Düşünce ve Araştırma Dergisi 2/6 (2014), 169-190.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, ts.
• Bahçeci, Rabia Hacer. İbn Kemal Tefsirinin el-Keşşâf Geleneğindeki Yeri: Dil ve Belâgat İlimleri Çerçevesinde Mukayeseli Bir İnceleme. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi)
• Baş, Erdoğan. “Şeyhzâde”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 39/97-98. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Baykara, Tarık. 800 Yıllık Türk Kasabası: Yatağan. Denizli: Denizli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• Baykara, Tuncer. Yatağan: Her Şeyi ile ‘Tarihi Yaşatma Denemesi’ (Studia Culturae Islamicae, 21.). Tokyo: Institute for the Study of Languages and Cultures of Asia and Africa, 1984.
• Boyalık, M. Taha. el-Keşşaf Literatürü: Zemahşeri’nin Tefsir Klasiğinin Etki Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2019.
• Can, Ali. “Ebû Saîd el-Hâdimî’nin Risâletü’l-Besmele Adlı Eserinde On Sekiz İlim Dalına Göre Besmele Yorumu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2012), 1-73.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Abdullah İbn Abbas ve Tefsir İlmindeki Yeri”. Diyanet İlmi Dergi 11/2 (1972), 74-83.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 11/260-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Çakan, İsmail L. - Eroğlu, Muhammed. “Abdullah b. Abbas”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul, 1988.
• Çalışkan, Muhammed Selim. Lübâbü’t-Te’vil fî Me’âni’t-Tenzîl Adlı Tefsirde Müşkilü’l-Kur’ân. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Çelebi, İlyas. “Kemalpaşazâde (Eserleri)”. C. 25. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Çetin, Mustafa. “Abdullah İbn Abbas (r.a.) ve Tefsiri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1983), 227-238.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Ali. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983.
• Demircioğlu, İbrahim. İsâmüddîn İsferâyînî’nin (Ö. 943/1536) Hayatı ve ‘Amme Cüzü Tefsirindeki Metodu. Karabük: Karabük Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Divlekci, Celalettin. Dilbilim ve Kur’an ilimleri açısından el-Fîruzâbâdî’nin Besâir’i. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Durmuş, İsmail. “İsferâyînî, İsâmüddin”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 516-517. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ednevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’l-müfessirîn. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1997.
• Ergin, Ali Şakir. “Hafâcî, Şehâbeddîn”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 15/72-73. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Eroğlu, Ali. “Hâzi̇n, Ali b. Muhammed”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 17. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Gümüş, Sadrettin. “Cürcânî, Seyyid Şerîf”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 8/134-136. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Gümüş, Sadrettin. “Cürcânî ve Hâşiye ale’l-Keşşâf’ı -Keşşâf Tefsiri Üzerine Hâşiyesi-”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (14 Ocak 2014).
• Gür, Süleyman. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Besmele Risaleleri Literatürü”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 12 (2018), 405-477.
• Habeşî, Nûr. Hâşiyetü’l-İsâm el-İsferâyînî alâ tefsîri’l-Beydâvî min âyi 39 ilâ âyi 176 sûreti’n-nisâ. Dımaşk: Câmiatü Dımaşk, Külliyetü’ş-Şerîa, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Işık, Mustafa Ali. Hâzin Tefsirinde Esbâb-ı Nüzûl. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1993.
• Kara, Ömer. “el-Müfredât”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Kara, Ömer. “Râgıb el-İsfahânî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 34. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Kara, Ömer. “Râğıb el-Isfahânî’nin İlmî Mîrası”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi 44 (2015), 9-66.
• Kâtib Çelebî, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, ts.
• Kattân, Mennâ’. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Kaya, Mesut. Tefsir Geleneğinde el-Keşşâf Şerh ve Hâşiyeleri Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İFAV Yayınları, 2019.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifîn. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Kemalpaşazâde, İbn Kemal Ahmed Şemseddîn. Mecmûu resâili’l-allâme İbn Kemalpaşa. İstanbul: Darü’l-Lübâb, 2018.
• Keskin, Mustafa. “Şihâbüddîn el-Hafâcî: Hayatı, İlmi Şahsiyeti ve Eserleri”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi III/2 (2016), 101-130.
• Kılıç, Hulusi. “Fîrûzâbâdî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 13/142-145. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kılıç, Mustafa. “İbn Kemal’in Tefsirdeki Metodu”. Tokat Valiliği Şeyhülislam İbn Kemâl Araştırma Merkezinin Tertip Ettiği Şeyhülislâm İbn Kemal Sempozyumu: Tebliğler ve Tartışmalar, 155-165.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Maden, Şükrü. “Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl Literatürü ve Literatür Değerlendirmesi”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kâdî Beyzâvî. ed. Müstakim Arıcı. 581-657. Ankara: TDV Yayınları, 2017.
• Maden, Şükrü. Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Şeyhzâde’nin Envârü’t-Tenzîl Hâşiyesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Mecmaü’l-Melek li-Buhûsi’l-Hadarâti’l-İslâmiyye. el-Fihrisü’ş-şâmil li’t-türâsi’l-Arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-mahtût: Mahtûtâtü’t-tefsîr ve ulûmih. Amman: Müessesetü Âl-i’l-Beyt, 1987.
• Muhibbî, Muhammed Emîn. Hulâsatü’l-eser fî a’yâni’l-karni’l-hâdî aşer. 4 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Vehbiyye, 1284.
• Nüveyhiz, Âdil. Mu’cemü’l-müfessirîn min sadri’l-İslâm hatta’l-asri’l-hâzır. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nuveyhizi’s-Sekâfiyye, 3. Baskı., 1988.
• Özek, Ali. “el-Keşşâf”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 25/329-330. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Özer, Hasan. “Ebû Saîd Muhammed Hâdimî’nin (v. 1176/1762) Hayatı ve Eserleri”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (İMAD) II/3 (2017), 459-491.
• Öztürk, Mustafa. “Klasik ve Modern Dönem Osmanlı Medrese Geleneğinde Tefsir Tedrisatı”. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler (Uluslararası Sempozyum) II (2013), 259-279.
• Sâlih, Subhî. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’an. Beyrut: Daru’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 2000.
• Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. ed-Dav’ü’l-lâmi’ [li-ehli’l-karni’t-tâsi’]. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. Bugyetü’l-vuât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nühât. 2 Cilt. Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1964.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1974.
• Şenel, Selami. Denizli Medreseleri. Denizli: Denizli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2022.
• Şentürk, Mustafa. “Osmanlı ‘Mecâlis’ Geleneğinden Bir Tefsir Çalışması: Ümmî Sinanzade’nin Mecalisü’s-Sinaniyyeti’l-Kebire Adlı Eseri”. Osmanlı’da Tefsir Dersi Gelenekleri: Saray-Tekke-Medrese. ed. Ömer Kara. 367-404. İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2018.
• Şimşek, Abdullah. “Ümmî Sinanzâde Ced Hasan Efendi ve Kendisine Nisbet Edilen Etvâr-ı Seb’a Risalesi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (Mayıs 2015), 125-130.
• Tahir, Bursalı Mehmed. Osmanlı Müellifleri. haz. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, ts.
• Tanman, M. Baha. “Ümmî Si̇nan Tekkesi̇”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 42/311-314. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Tarhûnî, Muhammed b. Rızk b. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fî garbi İfrîkıya. 2 Cilt. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1426.
• Tarı, Nihat. “İsâmuddîn el-İsferâyînî’nin Hayatı ve Eserleri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (2021), 270-293.
• Turan, Şerafettin. “Kemalpaşazâde”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 25. Ankara: TDV Yayınları, 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/kemalpasazade
• Türk, Nurdoğan. “Klasik Kaynaklarda Menkûl İbn Abbas’a Atfedilen Bazı Tarikler Üzerine Bir Değerlendirme (Tefsir İlmi Bağlamında)”. e-Şarkiyat: İlmî Araştırmalar Dergisi XII/26 (2020), 194-229.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 5. Baskı., 2022.
• Vassaf, Osmanzâde Hüseyin. Sefîne-i evliyâ. 5 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2011.
• Yaldızlı, Hasan. “Râgıb el-İsfahânî’nin el-Müfredât İsimli Eserinin Dilbilimsel Tefsir Açısından Değeri”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2019), 315-345.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Beyzâvî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 6/100-103. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yayla, Mustafa. “Hâdi̇mî, Ebû Saîd”. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yerinde, Âdem. “Ebussuûd Efendi’nin İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâyâ’l-Kitâbi’l-Kerîm’i”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (2011), 337-363.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2005.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʿlâm: Kâmûsü terâcîm li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-müstaʿrabîn ve’l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 15. Baskı., 2002.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 3. Basım, 2005.