ŞAİR TEZKİRELERİNDEN HAREKETLE KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA ÂLİM-ŞAİR PORTRESİ

Yıl 2024, Sayı: VEFATININ 100. YILI MÜNASEBETİYLE ALİ EMÎRÎ ÖZEL SAYISI, 300 - 328, 30.09.2024

Dursun Özyürek

https://doi.org/10.28981/hikmet.1457317

Öz

Klasik Türk edebiyatında şairlerin yetiştiği meslek sınıflarının başında ilmiye sınıfı gelmektedir. Buna göre kadılık ve müderrislik başta olmak üzere ilmiye sınıfının çeşitli kademelerinde görev yapan şairler, bir yandan mesleklerini devam ettirirken diğer taraftan kültür ve şiir faaliyetlerinin içerisinde yer almışlardır. Bu anlamda “âlim” ve “şair” kimliklerini bir arada bulunduran bu şairler, klasik Türk edebiyatının gelişimi açısından önemli bir yere sahiptir. İlmiye sınıfından yetişen şairleri “âlim-şair” kavramı etrafında değerlendirmeyi teklif eden bu yazıda, XVI. yüzyıl şair tezkirelerinden hareketle âlim-şairlerin portresi ortaya çıkarılacaktır. İlk olarak “âlim-şair” kavramı açıklanmaya çalışılacak, ardından âlim-şairlerin portresini ortaya çıkaran üç temel özellik üzerinde durulacaktır. Bu çerçevede “ilim sahibi olma”, “çok yönlü olma” ve “farklı dillerde şiir yazabilme” olarak ele alınan bu özellikler, şuara tezkirelerinden alınan örnekler yardımıyla açıklanacaktır. Bu kapsamda Sehî Bey’in (ö. 1548) Heşt-Bihişt’i, Latîfî’nin (ö. 1582) Tezkiretü’ş-Şu’arâ’sı, Bağdatlı Ahdî’nin (ö. 1593) Gülşen-i Şu’arâ’sı, Âşık Çelebi’nin (ö. 1572) Meşâ’irü’ş-Şu’arâ’sı, Kınalızâde Hasan Çelebi’nin (ö. 1604) Tezkiretü’ş-Şu’arâ’sı, Beyânî’nin (ö. 1597) Tezkiretü’ş-Şu’arâ’sı gibi tezkirelere ve Gelibolulu Mustafa Âlî’nin (ö. 1600) Künhü’l-Ahbâr adlı eserinin tezkire kısmına sıklıkla gönderme yapılacaktır. Bunun yanında tezkirelerde âlim-şairlerle ilgili kullanılan tabir ve ifadeler de değerlendirilecektir. Ayrıca bu yazıda XVI. yüzyıl şair tezkireleriyle ilgili bazı gözlemlere de yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, ilmiye sınıfı, şair tezkiresi, âlim-şair portresi

PORTRAIT OF SCHOLAR-POETS IN CLASSICAL TURKISH LITERATURE BASED ON POET TEZKIRES

Öz

In classical Turkish literature, the scholarly class is a significant professional group that trains poets. In light of this, poets who held positions of authority within the scholarly class—particularly as muderris and kadı—participated in literary and cultural endeavours while still upholding their careers. In this sense, these poets, who combine their identities as scholars and poets, occupy an important place in the development of classical Turkish literature. This article aims to evaluate the poets who grew up in the scholarly class around the concept of 'scholar-poet' that will reveal a portrait of the scholar-poets based on the 16th century poet tezkires. First of all, this text aims to explain the concept of scholar-poet and then highlight three key features that define scholar-poets. In this framework, these characteristics, which are considered to be "knowledgeable", "versatile" and "able to write poetry in different languages", are explained with the help of examples taken from the poet tezkires. Sehî Bey's (d. 1548) Heşt-Bihişt, Latîfî's (d. 1582) Tezkiretü'ş-Şu'arâ, Bağdatlı Ahdî's (d. 1593) Gülşen-i Şu'arâ, Âşık Çelebi's (d. 1572) Meşâ'irü'ş-Şu'arâ, Kınalızâde Hasan Çelebi's (d. 1604) Tezkiretü'ş-Şu'arâ, Beyânî's (d. 1597) Tezkiretü'ş-Şu'arâ, and the tezkire section of Gelibolulu Mustafa Âlî's (d. 1600) Künhü'l-Ahbâr will be mentioned a lot in this context. In addition, the terms and expressions used in the tezkires about scholar-poets will also be evaluated. This article includes observations about the 16th century poet tezkires.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish literature, scholarly class, poet tezkire, the portrait of the scholar-poet

Kaynakça

• Açıkgöz, Namık. “Tezkirelere Göre 16. Asrın Sonuna Kadar Türk Edebî Kültür Hayatı”. V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğler. 157-172. Ankara: TTK Yayınları, 1990.
• Ahdî. Gülşen-i Şu‘arâ. haz. Süleyman Solmaz. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2009. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-201251/ahdigulsen-i-suara.html
• Aksoy, Hasan. “Kınalızâde Ali Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 25/416-417. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• Âşık Çelebi. Meşâirü’ş-Şu‘arâ: İnceleme-Metin. haz. Filiz Kılıç. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2018.
• Atçıl, Abdurrahman. Erken Modern Osmanlı İmparatorluğu’nda Âlimler ve Sultanlar. çev. Gürzat Kami. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Beyânî. Tezkiretü’ş-Şu‘arâ. haz. Aysun Sungurhan Eyduran. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2008. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194495/beyani- tezkiresi-tezkiretus-suara.html
• Beyazıt, Yasemin. Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl). Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Bilkan, Ali Fuat - Çetindağ, Yusuf. Şeyhülislâm Şairler. Ankara: Hece Yayınları, 2006.
• Can, Betül. “Osmanlı Medrese Müfredat Programlarında Arapça’nın Yeri (XVII.- XVIII. Yüzyıl).” Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans. ed. Fuat Aydın vd. 143-174. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019.
• Can, Betül. “Tanzimat Öncesi Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretim Yöntemleri”. Ekev Akademi Dergisi 14/44 (2010), 305-320.
• Çelebi, İlyas. “Kemalpaşazâde [Eserleri]”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 25/245- 247. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• Demir, Özlem. Ebu’l-Fazl Mehmed b. İdrîs el-Bitlisî’nin Serîde-i Âsâr ve Harîde-i Ahbâr’ı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Kevâkib-i Seb'a'ya Göre Osmanlı Medreselerinde Arap Dili ve Belagati Öğretimi.” Osmanlı’da Dil ve Edebiyat. ed. Bayram Ali Kaya - Feyza Betül Aydın. 153-166. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2018.
• Gelibolulu Mustafa Ali. Künhü'l-Ahbâr'ın Tezkire Kısmı. haz. Mustafa İsen. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1994.
• Güleç, İsmail. “Âşık Çelebi’nin (ö. 1572) Meşâirü’ş-Şuârâ’sında Kurmacanın Yeri ve İşlevi. VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiri Kitabı. ed. Mustafa Özkan vd. 201-224. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2014.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Osmanlı Bilim Mirası: Birinci Cilt Mirasın Oluşumu, Gelişimi ve Meseleleri. İstanbul: YKY, 2017.
• İnalcık, Halil. Has-Bağçede ‘Ayş u Tarab: Nedîmler Şâirler Mutribler. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2018.
• İpşirli, Mehmet - Demir, Ziya. “Sâdî Çelebi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 35/404- 405. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• İpşirli, Mehmet. Osmanlı İlmiyesi. İstanbul: Kronik Kitap, 2021.
• İsen, Mustafa. Tezkireden Biyografiye. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010.
• Kınalızâde Hasan Çelebi. Tezkiretü'ş-Şuarâ. haz. Aysun Sungurhan Eyduran. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2009. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR- 194494/kinalizade-hasan-celebi-tezkiretus-suara.html
• Kocatürk, Olcay. Şairin İlimle İmtihanı: Nev’î’nin Şiiri Üzerine Metinlerarası Bir İnceleme. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2020.
• Kortantamer, Tunca. “Nev'î Efendi'nin Sadrazam Sinan Paşa'ya Ders Veren Bir Mektubu.” Osmanlı Araştırmaları Dergisi 11/11 (1991), 215-228.
• Kut, Günay. “Lâmi’î Çelebi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 27/96-97. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Latifî. Tezkiretü’ş-Şuarâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. haz. Rıdvan Canım. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2000.
• Niyazioğlu, Aslı. 17. Yüzyıl İstanbul’unda Rüyalar ve Hayatlar. çev. Ayşen Anadol. Doğan Kitap, 2020.
• Özcan, Abdülkadir. “Ebülfazl Mehmed Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 10/356-357. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özyürek, Dursun. “Klasik Türk Edebiyatında Âlim-Şairler (XV ve XVI. Yüzyıl). İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Sehî Beg. Heşt Bihişt. haz. Haluk İpekten vd. PDF: Kültür Bakanlığı, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78460/tezkireler.html
• Solmaz, Süleyman. Onaltıncı Yüzyıl Tezkirelerinde (Ahdî – Gelibolulu Âlî- Kınalızâde Beyânî) Şairin Dünyası. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
• Şükrî-i Bitlisî. Selîm-nâme. haz. Mustafa Argunşah. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1997.
• Tolasa, Harun. Sehî, Latîfî ve Âşık Çelebî Tezkirelerine Göre 16. Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
• Tökel, Dursun Ali. Divan Şairi de Okur’du. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2023. Tökel, Dursun Ali. Divan Şairi Diyor ki. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.