From Mug/Mag Esotericism (Gnosticism) To Qizilbash Gnosis

Year 2025, Volume: 18 Issue: Türkistan'dan Anadolu'ya İrfan Geleneği: Abdal Ata Özel Sayısı, 90 - 112, 15.03.2025

Fuzuli Bayat

Abstract

Mughan, one of the esoteric centers of the ancient world, was renowned for its teachings and gnostics, often referred to as “Muğ/Mug/Mag/Magus.” Located in the central Garabagh region of Azerbaijan and encompassing the Beylagan, Saatlı, and Sabirabad areas, as well as the expanse between Ardabil and the Caspian Sea, Mughan was forced to accept Islam during the early Middle Ages. The region experienced significant Nizari-Ismaili migrations and was influenced first by Mazdakism (Khurramism, also called “Reds” due to their red attire), then by the Manichaean doctrine (known as Majusism in Islamic sources), and later by Nizari-Ismaili esotericism. Over time, Mugh esotericism merged with the shamanic traditions of Turkmens in the region, particularly during the 14th and 15th centuries.Unfortunately, written records detailing the secrets and characteristics of Mugh esotericism have not survived. Instead, Qizilbash gnosis was transmitted orally and expressed poetically in the works of Mughan region poets, particularly Hatai, where it was presented within a framework of gnosis. This practical wisdom lived on in the poetry of Hatai and other Qizilbash poets, and to a lesser extent in Shiite writings. It is worth noting that no comprehensive written source explaining Qizilbash wisdom exists. To revive this teaching, a path of comparison and reconstruction was pursued. The development of Qizilbash wisdom was influenced by the attitudes of ulema toward the Qizilbash, especially after Shah Tahmasb and Shah Abbas I, in relation to the Safavid order.Mugh esotericism took on different forms: as Qizilbash gnosis in Azerbaijan and Eastern Anatolia, and as Magism in the West. These two gnostic approaches diverged significantly in ontology and epistemology. However, the scope of this study excludes Western Magism. To better understand Qizilbash creed and gnosis, the concept of “pir-i mugan,” inherited from Mugh esotericism and integrated into Sufi literature, has been emphasized. The term “pir-i mugan” served as a source of inspiration for the Qizilbash and Alevi-Bektashi artistic traditions, as well as for divan poets and Sufi works. Evidence indicates that this term, which permeates divan and tekke poetry, originates from Mugh esotericism and was transmitted through the Mugh caste to Islamic Sufi poets.The lodges established by the Qizilbash evolved into centers of spiritual teaching. The spread of the Baba Samit branch of the Bektashi order in the Arran and Shirvan regions of Azerbaijan further transformed these teachings into a new spiritual system. Historical, descriptive, and theoretical research methods were employed in this study to explore the similarities and differences between Qizilbash spirituality, Safavid teachings, and Mugh esotericism. Comparative data analysis revealed that while cause-and-effect similarities exist, variations in time, place, religious beliefs, and organizational structures influenced the development of Qizilbash gnosis.In conclusion, this research traces the historical, mystical, and gnostic path from the esoteric teachings of the ancient Mughs before Islam to the Qizilbash gnosis of the Turkmens. It examines the contributions of Turkish shamanistic beliefs, Ismaili, Shiite-Batini, and other marginal movements to the formation of Qizilbash spirituality.

Keywords

Mugh esotericism, Qizilbash gnosis, Mag rebellion, Mugh tradition, Pir-i Mughan

Muğ/Mag Ezoterizminden (Gnostisizminden) Kızılbaş İrfanına

Abstract

Kadim dünyanın ezoterik merkezlerinden biri olan Muğan, “Muğ/Mug/Mag/Magus” adıyla bilinen özel statülü kâhinleri ve gnostik öğretileriyle tanınırdı. Azerbaycan’da merkezi Garabağ bölgesinde yerleşen ve Beylegan, Saatlı, Sabirabad bölgelerini kapsayan, Erdebil ile Hazar Denizi arasında geniş bir alana yayılan Muğan ülkesi, Orta Çağ’ın başlarında İslâmiyet’i kabul etmek zorunda kalmış; Orta Çağ’ın ortalarında ise yoğun Nizari-İsmaili göçleri almıştır. Bu süreçte, Mazdekilik ve onun bir türevi olan Hürremilik (kızıl giysilerinden ötürü “Kızıllar” olarak da bilinir), Mani öğretisi (İslam kaynaklarında Mecusilik) ve daha sonra Nizari-İsmaili batıniliği ile yoğrulmuştur. Muğ ezoterizmi, bölgede yaşayan Türkmenlerin Orta Asya’dan getirdiği şaman inançlarıyla sentezlenerek 14. ve 15. yüzyıllarda Kızılbaş irfanının temelini oluşturmuştur. Ancak, Muğ ezoterizminin özelliklerini ve sırlarını içeren yazılı kaynaklar günümüze ulaşmadığı için Kızılbaşlık öğretisi sözlü geleneklerle aktarılmış, Muğan bölgesi şairlerinin şiirlerinde poetik olarak ifade edilmiş ve Hatai’nin eserlerinde gnosis çerçevesinde sunulmuştur. Kızılbaş irfanı daha çok pratik bir yaşam biçimi olarak yaşanmış ve Hatai’nin yanı sıra dönemin diğer Kızılbaş şairlerinin şiirlerinde, bazı Nevruz geleneklerinde ve sınırlı da olsa erken dönem Şii eserlerinde korunmuştur. Bu bağlamda, Kızılbaş irfanını açıklayan doğrudan bir kaynağın bulunmadığı özellikle belirtilmelidir. Bu öğretiyi yeniden canlandırmak amacıyla kıyaslama ve ihya yöntemlerine başvurulmuştur. Kızılbaşlık akidesini şekillendiren irfan çıkarımları, Safevi tarikatı ile kıyaslanmış; Şah Tahmasb ve özellikle I. Şah Abbas dönemi ulemasının Kızılbaşlara yönelik tutumlarına dayanarak yapılmıştır. Muğ ezoterizmi, Azerbaycan ve Doğu Anadolu’da Kızılbaş irfanı olarak, Batı’da ise Magizm ve magi/maji olarak yeniden yapılanmış; ontoloji ve epistemoloji açısından birbirine benzemeyen iki farklı gnostik yaklaşımın doğmasına sebep olmuştur. Ancak, Batı Magizmi ve bu öğreti araştırmanın kapsamı dışında bırakılmıştır. Kızılbaş akidesi ve irfanının daha iyi anlaşılabilmesi için Muğ ezoterizminden tasavvuf edebiyatına geçen “pir-i muğan” terimi üzerinde durulmuştur. Bu kavramın Kızılbaş ve Alevi-Bektaşi sanat dünyasının, divan şairlerinin ve mutasavvıfların şiirlerine ilham kaynağı olduğu vurgulanmış; “pir-i muğan” teriminin yoğun biçimde divan ve tekke şiirine girdiği ve aslında Muğ ezoterizmine işaret ettiği somut verilerle açıklanmıştır. Kızılbaşlar tarafından kurulan tekkeler irfan yuvalarına dönüşmüş ve Bektaşi tarikatının Baba Samit kolunun Azerbaycan’ın Arran bölgesinde ve daha sonra Şirvan’da yayılmasıyla yeni bir öğretim merkezi haline gelmiştir. Bu makalede kullanılan tarihî, betimsel ve kuramsal araştırma yöntemleri, Kızılbaş irfanının Safevi öğretisinden ve her ikisinin selefi olan Muğlardan miras aldığı gnostik öğretilerin benzer ve farklı yönlerini sunmada etkili olmuştur. Ayrıca veri toplama ve kıyaslama yöntemleri, neden-sonuç bağlamındaki temel benzerliklerin yanı sıra, zaman, mekân, inanç ve örgütlenmeye göre farklılıkların varlığını tespit etmede önemli bir rol oynamıştır. Bu çalışmada, İslamiyet öncesi Muğların işleyip hazırladığı ezoterik öğretilerden Türkmen Kızılbaş irfanına kadar uzanan tarihî, mistik ve gnostik yol izlenmiş; Kızılbaşlığın oluşumunda eski Türk inançları, şamanizm, İsmaili, Şii-batınî ve diğer marjinal akımların rolü araştırılmıştır.

Keywords

Muğ ezoterizmi, Kızılbaş irfanı, Mag isyanı, Muğ geleneği, Pir-i muğan

References

• Azarnouche , S. (2013). Le clergé dans l “Iran Ancien”. Le clergé dans les sociétés antiques. statut et recrutement. Sous la direction de laurent coulon et Pierre-Louis Gatier. 3, (13), 113-138.
• Baharlu, I. (2021).Safevîler döneminde sema (semah) (kronikler, seyahatnâmeler ve minyatürlerde). Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 97, 11-28. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/tkhcbva/issue/71933/1157219
• Bayat. F. (2022). Azerbaycan’da Baba Samit Tekkesi ve Safevî-Bektaşi ilişkileri bağlamında diğer Bektaşiler. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 101, 95-116. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/tkhcbva/issue/69523/1107298#article_cite
• Butler, E. M. (1948). The myth of the magus. Cambridge: Cambridge University Press.Cebecioğlu, E. (2005). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. (3. Baskı). Ankara: Anka Yayınları.
• Churchward, J. (1959). The lost continent of mu. Great Britain: Neville Spearman Ltd.
• Dalkıran, S. (2002). İran Safevi Devletinin kuruluşuna Şii inançlarının etkisi ve Osmanlının İran’a bakışı. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18, 49-96.
• Dierl, A. J. (1991). Anadolu Aleviliği. (F. Yiğit, Çev.). İstanbul: ANT Yayınları.
• Evkuran, M. (2012, Mayıs, 25-27). Gelenekselci Öğretide Gnostik ve Okült Etkileşimler-René Guénon Düşüncesi Bağlamında Bir Tartışma. H. Arslan, M. Bozkurt. (Ed.). Gnostik
• Akımlar ve Okültizm Sempozyumu içinde (s.247-280). Malatya.Floor, W. & Javadi, H. (2013). The role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran. Iranian Studies 46(4), 1-13.
• Forsyth, P.Y. (1980). Atlantis: the making of myth. Montreal: McGill-Queen's University Press.
• Fortune, D. (1928). Esoteric orders and their work. London: Rider & Co.
• Gölpınarlı, A. (1953). Şeyh Galip Hayatı Sanatı Eserleri. Ankara: Varlık Yayınları.
• Gündüz, T. (2021). Kızılbaşlar Osmanlılar Safevîler (2.Baskı). İstanbul: Yeditepe Yayın Evi.
• Herodot (1972 a). İstoriya v Devyati Knigah. Kniga I. Klio. Perevod G. A. Stratanovskiy.Leningrad: Nauka.
• Herodot (1972 b). İstoriya v Devyati Knigah. Kniga III. Taliya. Perevod G. A. Stratanovskiy. Leningrad: Nauka.
• Hutin, S. (1978). Des Mondes Souterrains au Roi du Monde. Paris: le Livre de Poche.Jackson, P.& Lockhart, J. (Ed.). (1986). The Cambridge History of Iran, Vol. 6. Cambridge: Cambridge University Press.
• Kara, M. (1985). Tasavvuf ve tarikatlar tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Karadağ Çınar, G. (2017). Safevî Devleti’nde Dini Otoritenin Temsilcisi Şahlar ve Şiî Ulemayla İlişkileri.İran Çalışmaları Dergı̇si, I(I), 11-51. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article
• Karadeniz, Y. (2014). Safevi Devleti’nin kuruluşu meselesi: Kızılbaşların ortaya çıkışı. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3, 53-67. https://doi.org/10.18498/amauifd.
• Kılınç, A. (Haz.). (2021). Fuzûlî Dîvânı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1996). Türk- Moğol Şamanizminin tasavvufi İslâm tarikatları üzerinde tesiri. (F. Tamir, Çev.). Bilig Dergisi, 1,1-8. Erişim adresi: https://bilig.yesevi.edu.tr/yonetim/icerik/makaleler/3720-published.pdf
• Kütükoğlu, B. (1993). Osmanlı-İran siyasi münâsebetleri. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Maden, F. (2013). Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesinde Bektaşi Tekke Ve Türbeleri. Türk Kültürü ve Haci Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 68, 89-128. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/tkhcbva/issue/71958/1157654
• Mazzaoui, M. M. (2008). The origins of the Safawids, Si’ism, Sûfism, and the Gulât. Cambridge: Cambridge University Press.
• Melikoff, İ. (2011). Kırklar`ın Cemi`nde. (T. Alptekin, Çev.). İstanbul: Demos Yayınları.
• Mollahaliloğlu, F. (2023). XVI. Yüzyıl Dîvânlarında Nasihat. (Yayın No. 802148). (Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Musalı, N. (2010). Anonim bir Safevî kaynağında Bektaşi ve Alevi Tarihine Dair Bilinmeyen Gerçekler. Hacı Bektaş Veli: Güneşte Zerresinden, Deryada Katresinden. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri, (s.373-390.) Ankara: Dipnot Yayınları.
• Nasr, H. (1974). Religion in Safavid Persia. Iranian Studies, 7 (1/2), 271-286.
• Nemet, M. (1992). Azerbaycanda pirler. Bakı: Azerneşr.
• Noyan, B. (1995). Bektaşilik-Alevilik nedir. İstanbul: ANT Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1996). Türk Sufîliğine bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Onat, H. (2003). Kızılbaşlık farklılaşması üzerine. İslâmiyyet Dergisi, 6(3), 111-126. https://doi.org/10.18403/emakalat.940225
• Onay, A. T. (1992). Eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı. Ankara: TDV. Yayınları.Petruşevskiy, İ. P. (1966). İslâm v İrane VII-XV vekah. Leningrad: İzdatelstvo Leningradskogo Universiteta.
• Pigulevskaya, N. V., Yakubovskiy A. Y. & Petruşevskiy, İ. P. (1958). İstoriya İrana s Drevneyşih
• Vremyon do Kontsa XVIII veka. Leningrad: İzd. Leningradskogo Universiteta.
• Roemer, H. (2006). Kızılbaş Türkmenler. Safevi teokratiyasının kurucuları ve kurbanları”. (H. Yıldız, Çev.). Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, 38,1-9. Erşim Adresi: https://hbvdergisi.hacibayram.edu.tr/index.php/TKHBVD/article/view/873
• Sarıkaya, S. M. (2016). Anadolu Alevîliğinin tarihî arka planı. Isparta: Post Yayınevi.
• Sarıkçıoğlu, E. (2002). Başlangıçtan günümüze dinler tarihi. Isparta: Fakülte Kitabevi.
• Savory, R. M. (1970). “Safavid Persia” Cambridge History of Islam, 1, Cambridge: Cambridge University Press.
• Sohrabiabad, H. (2018). Safevî İdaresinde Toplumsal Dönüşüm. (Yayın No. 514289). (Doktora Tezi), Kırklareli Üniversitesi, Kırklareli.
• Strabon (1994). Geografiya v 17 Knigah. Kniga XI. Perevod G. A. Stratanovskiy. Moskova: Ladomir.
• Sümer, F. (1976). Safevi Devletinin kuruluşu ve gelişiminde Anadolu Türklerinin rolü. Ankara: Güven Matbaası.
• Şapolyo, E. B. (1964). Mezhepler ve tarikatlar tarihi. İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Tarlan, A. N. (Haz.). (1998). Fuzûlî Divanı Şerhi.Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tevfik, N.(2014). Azâb-ı Mukaddes. (İ. Ada, Haz.). İstanbul: Kapı.
• Tümer, G.&Küçük, A. (1993). Dinler tarihi. Ankara: Ocak Yayınları.
• Uludağ, E. (2021). Tip ve kişilikler açısından Fuzûlî Dîvânı. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 70, 149-224. https://doi.org/10.14222/Turkiyat4443
• Üzüm, İ. (2002). Kızılbaş. TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 25. (s. 546-557).Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Von, H. J. (1989). Büyük Osmanlı tarihi II. İstanbul: MEB Yayınları.
• Woods, J. (1993). Akkoyunlular aşiret, konfederasyon, imparatorluk 15. yüzyıl Türk İran siyaseti üzerine bir inceleme.(S. Özbudun, Çev.). İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Williams, J. (1829). Two essays on the geography of ancient Asia: Intended partly to illustrate the campaigns of Alexander, and the Anabasis of Xenophon. London: J. Murray.
• İnternet Kaynakları
• Ahmet Şimşek, https://groups.google.com/g/haberposta/c/WWFjDzpPSFs?pli=1 (E.T.20.11.2023).
• "Hermes Trismegistus." Encyclopedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/Hermes-Trismegistos-Egyptian-god (E. T. 1101.2024).
• Gasımlı Aydın. Muğ (Azerdüştlük) Dininin Yaradıcısı Türk Azer Peyğemberdir, https://teref.az/kose/242712-mug-azerdustluk-dininin-yaradicisiturk-azer-peygemberdir.html (E. T. 18.12.2023).
• “Magi”,Wikidata, https://www.wikidata.ru-ru.nina.az/Магия_и_религия.html (E.T. 20.11.2023).
• “Magic”,Wikipedia,https://en.wikipedia.org/wiki/Magic_(supernatural)#CITEREFGreenwood2000 (E.T. 20.11.2023).
• “Magic” Online Ethymology Dictionary, https://www.etymonline.com/word/magic (E. T. 20.11.2023).
• Mevlüt Uyanik. Türk Metafiziğinin Temellerini Yesevîlik ve “Pir-i Muğan” Kavramları Üzerinden Takip Etmek, http://www.dibace.net/din-felsefe/turk-metafiziginin-temellerini-yesevilik-ve-pir-i-mugan-kavramlari-uzerinden-takip-etmek/(E.T. (E.T.18.12.2023).