Translation and Original Works about Rhetoric Produced by Ali Nazif from Miftah Al-Bedayi

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 23, 21 - 40, 14.03.2024

Ahmet Akdağ

https://doi.org/10.20304/humanitas.1389712

Öz

The tradition of writing works on literary arts and some poetic terms in Persian literature has began with Raduyani’s Tercüman al-Balaga and reached an important stage with Rashid al-Din Vatvat’s Hadaik al-Sihr fi Dakaik al-Sihr. Vahid al-Tabriz’'s Miftah al-Badayi is one of the works on literary arts and some poetic terms written under the influence of Vatvat’s work. This work was translated into Turkish by Ali Nazif, with the title Tercüme-i Miftah al-Badayi in 1300/1882-83. Six years after writing his translation, Ali Nazif wrote Zinet al-Kalam based on this work. In Zinet al-Kalam, the author made some additions to his previous translation and omitted some parts of the translation. When both works are analysed in detail, it is understood that Zinet al-Kalam is not an independent work, but rather a work produced from the translation of an earlier work. In the Ottoman copyright tradition, it is a common practice to add to, subtract from or summarise the source text when translating a work from another language into Turkish. Since it is not sufficient to consider these works as translations, the term original-translation has been proposed by researchers to express these works. Ali Nazif’s Zinet al-Kalam is also a work close to original-translation. However, this work is a original work based on the author’s previous translation of Miftah al-Badayi. In the first part of this study, the time period in which Vahid al-Tabrizi lived, whose century of life and date of death are suggested to be different from each other in the sources, was tried to be determined based on various clues and information about his works was given. In the second part, that the method applied in the translation of Miftah al-Badayi is analysed, and Zinet al-Kalam as an original work produced from this translation is emphasised.

Anahtar Kelimeler

Ali Nazif, Miftah al-Badayi, Rhetoric, Translation, Original-Translation

Alî Nazîf’in Miftâhu’l-Bedâyi’den Tercüme ve Telif Yoluyla Ürettiği Belâgate Dair Eserler

Öz

Fars edebiyatında edebî sanatlar ve bazı şiir terimlerini ele alan eser yazma geleneği Râdûyânî (öl. 507/1114’ten sonra)’nin Tercümânü’l-Belâga’sı ile başlayıp Reşîdüddîn Vatvât (öl. 573/1177)’ın Hadâiku’s-Sihr fî Dekâiki’ş-Şi‘r adlı eseri ile önemli bir merhaleye ulaşmıştır. Vatvât’ın eseri konuyla ilgili kendisinden sonra yazılan eserlerin temel başvuru kaynakları arasında yerini almıştır. Vahîd-i Tebrîzî’nin Miftâhu’l-Bedâyi isimli eseri de Vatvât’ın eserinin tesiriyle edebî sanatlar ve bazı şiir terimleri üzerine kaleme alınan eserlerdendir. Bu eser, 19. yüzyılın ikinci yarısı ile 20. yüzyılın ilk yarısında yaşamış müelliflerden Alî Nazîf tarafından Tercüme-i Miftâhu’l-Bedâyi adıyla 1300/1882-83 yılında Türkçeye tercüme edilmiştir. Alî Nazîf, altı sene sonra bu tercümesini esas alarak Zînetü’l-Kelâm adlı eserini yazmıştır. Zînetü’l-Kelâm’da daha önce yazdığı tercümesine bazı eklemelerde bulunmuş ve tercümenin bazı kısımlarını eksiltmiştir. Her iki eser detaylı olarak analiz edildiğinde Zînetü’l-Kelâm’ın müstakil bir telif olmaktan ziyade daha önce yazılan tercümeden üretilen bir telif olduğu görülmektedir. Osmanlı telif geleneğinde başka dilden bir eserin Türkçeye aktarılması esnasında kaynak metne ilaveler yapma ve kaynak metinden eksiltme veya özetlemelerde bulunma geleneği çokça başvurulan bir usuldür. Söz konusu eserlerin tercüme addedilmesi yeterli olmadığından araştırmacılar tarafından bu eserleri ifade etmek için telif-tercüme terimi önerilmiştir. Alî Nazîf’in Zînetü’l-Kelâm’ı da telif-tercüme görünümüne sahip bir eserdir. Ancak bu eser, doğrudan kaynak bir metin yerine müellifin daha önce Miftâhu’l-Bedâyi üzerine yazdığı tercümesinden üretilmesi yönüyle tercümeden telif mahiyetindedir. Temelde bu hususları ele alan çalışmamız, iki bölümden müteşekkildir. Çalışmanın birinci bölümünde yaşadığı yüzyıl ve vefat tarihi konusunda kaynaklarda birbirinden farklı tarihler öne sürülen Vahîd-i Tebrîzî’nin yaşadığı zaman dilimi çeşitli karinelerden hareketle tespit edilmeye çalışılmış ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir. Yine bu bölümde Alî Nazîf’in de hayatı ve eserlerine de kısaca değinilmiştir. İkinci bölümde ise Miftâhu’l-Bedâyi tercümesinde uygulanan yöntem ve bu tercümeden üretilen telif bir eser olması yönüyle Zînetü’l-Kelâm üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Alî Nazîf, Miftâhu’l-Bedâyi, Belâgat, Tercüme, Telif-Tercüme

Kaynakça

• Abdullâh Salâhaddîn-i Uşşâkî (2020). Tercüme-i hizânetü’l-edeb izahlı ve örnekli belagat terimleri sözlüğü. M. Kaçar, İ. Karslı, A. Akdağ (Haz.), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Âkâ Büzürg-i Tahrânî (tarihsiz). ez-Zerîa ila tesânifi’ş-şîa. Dârü’l-Usûl.
• Alî Nazîf (1300/1882-83). Tercüme-i miftâhu’l-bedâyi. Matbaa-i Mekteb-i Sanâyi.
• Ateş, A. (1949). Kitâb tarcumân al-balâga. İbrahim Horoz Basımevi.
• Atik, A. (2022). Dulkadiroğlu Üyes Bey’e sunulan bir mecmua (Berlin Devlet Kütüphanesi ms. or. oct. 3419). Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (22), 227-257.
• Babacan, İ. (2015). Tarzî-i Efşâr’ın Türkçe şiirleriyle Farsçada oluşturduğu folklorik bir üslup. Bilig, (74), 21-44.
• Demircioğlu, C. (2009). Osmanlı çeviri tarihi araştırmaları açısından “terceme” ve “çeviri” kavramlarını yeniden düşünmek. Journal of Turkish Studies, 33(1), 159-177.
• Doğan Averbek, G. (2020). Bitlisli Şükrî dîvânı. Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Duman, M. A. (2018). Von der rhetorik zum belâgat, vom mecâz zur metapher. Logos Verlag.
• Gövsa, İ. A. (tarihsiz). Türk meşhurları ansiklopedisi. Yedigün Neşriyat.
• Kaçar, M. (2022). 17. Yüzyıl Anadolu sahası Türkçe belagat çalışmalarında yapısal dönüşüm ve Telhîsu’l-Miftâh etkisi. H. Koncu ve N. Seçgin (Ed.), 17. Yüzyıl Işığında Osmanlı içinde (s. 419-427). Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Kavruk, H. (1988). Eski Türk edebiyatında mensur hikâyeler. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kurt, B. (2020). Ali Nazif Süruri. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-nazif-sururi.
• Levend, A. S. (1984). Türk edebiyatı tarihi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Muhammed Alî Tebrîzî (1374/1954). Reyhânetü’l-edeb fî terâcimi’l-ma’rûfîn bi’l-künyeti evi’l-lakab. Kitâbfürûşî-i Hayyâm.
• Muhammed Alî Terbiyet (1314/1896). Dânişmendân-ı Âzerbâycân. Matbaa-i Meclis.
• Paker, S. (2014). Terceme, te’lîf ve özgünlük meselesi. H. Koncu vd. (Haz.), Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları IX: Metnin Hâlleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh içinde (s. 36-71), Klasik Yayınları.
• Polat, K. (2016). Alî Nazîf’in Zînetü’l-Kelâm’ı ve Türk belâgatindeki yeri [Yüksek lisans tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
• Polat, K. (2020). Alî Nazîf ve Zînetü’l-Kelâm’ı üzerine değerlendirmeler. Turkic Linguistics and Philology, (2), 7-16.
• Polat, K. (2020). Tercüme-i miftâhu’l-bedâyi (Ali Nazif Süruri). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tercume-i-miftahu-l-bedayi-ali-nazif-sururi.
• Reşîdüddîn Vatvât. Hadâiku’s-sihr fî dekâiki’ş-şi‘r. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Lala İsmail 407.
• Süruri, G. (2002). Kıldan ince kılıçtan keskince (3. baskı). Doğan Kitap.
• Şimşek, E. (2020). Telif-tercüme kavramı bağlamında Vâhidî’nin Saâdetnâme’si üzerine düşünceler. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 60(1), 97-111. https://doi.org/10.26650/TUDED2020-0034
• Vahîd-i Tebrîzî. Cem‘ü’l-muhtasar. Konya Yazma Eserler Kütüphanesi BY5128/3.
• Vahîd-i Tebrîzî. Miftâhu’l-bedâyi. Staatsbibliothek zu Berlin, Ms. or. oct. 2748.
• Yaman, A. (2016). Nazif Sürûrî’nin Terbiye-i İslâmiyye adlı eserinin değerlendirilmesi (transkripsiyonu, sadeleştirilmesi ve bazı açılardan analizi) [Yüksek Lisans Tezi]. İnönü Üniversitesi.
• Yazar, S. (2011). Anadolu sahası klâsik Türk edebiyatında tercüme ve şerh geleneği [Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Yazar, S. (2018). Bir tercüme metni olarak Cem Sultan’ın Cemşîd ü Hurşîd mesnevisine dair bazı dikkatler. B. Kemikli ve O. Kocatürk (Ed.), Cem Sultan ve Dönemi içinde (s. 139-169). Osmangazi Belediyesi Yayınları.
• Yazar, S. (2020). Bakir bir araştırma sahası olarak Osmanlı tercüme geleneği. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 60(1), 153-178. https://doi.org/10.26650/TUDED2020-0042
• Yazıcı, T. (1992). Belâgat: Fars edebiyatı. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 5, 383-384.