İslam Ceza Muhakemesi Hukukunda İspat Yükü

Year 2022, Issue: 39, 93 - 115, 30.06.2022

Ümit Koca

Abstract

Genel olarak ispat yükü, yetkili ve sorumlu mahkemede açılmış olan bir ceza davasında dava konusu suç fiilinin, dava dosyasında belirtilen sanık tarafından işlendiğini gösteren delillerin mahkemeye sunulması sorumluluğu olarak tarif edilebilir. Suçun ispatı, hükmedilecek cezanın tespiti ve bireyselleştirilmesinde doğrudan etkisi olan bu sorumluluğun kime ait olduğunun belirlenmesi son derece önemlidir.
İslam hukukuna göre bireyin suçsuzluğu esastır. Bu nedenle suç işlemekle itham edilen bir kişi hakkında soruşturma başlatılabilmesi, güvenlik tedbiri uygulanabilmesi, dava açılabilmesi ve nihayet aleyhinde mahkûmiyet kararı verilebilmesi için, dava konusu suça göre değişmekle birlikte, belli özellik ve miktardaki delillerin ortaya konulması gerekir. Bu delillerle ilgili kanuna uygun şekilde toplama, muhafaza etme, üzerlerinde gerekli incelemeleri yapma ve mahkemede tartışılmasını sağlama şeklinde genel olarak sıralanabilecek çok yönlü sorumluluk dikkate alındığında ceza muhakemesinde ispat yükünün dava taraflarından hangisine ait olduğunun tespiti daha da önem kazanmaktadır.
Ayrıca ceza hukuku yaptırımlarının caydırıcılık, önleme ve tazmin şeklinde sıralanabilecek konuluş hedeflerinin gerçekleşebilmesi için dava konusu ile ilgili maddi gerçeği ortaya çıkaracak delillerin eksiksiz ve zamanında sunulması gerekir. Ancak siber saldırılar, bazı kimyasal ve biyolojik maddelerin suç aleti olarak kullanılması, ses ve görüntü kayıtlarının silinmesi veya değiştirilmesi gibi yeni suç işleme ve delil karartma yöntemleri, mevcut delillere ulaşılması noktasında adli tıp ve siber suçlarla mücadele uzmanlarının kullandığı türden bireyin gücünü aşan araçların kullanılmasını gerekli kılmaktadır. Yine, bilimsel gelişmelere paralel olarak ortaya çıkan yeni tür delillerin elde edilebilmesi ve yok edilmeye çalışılan delillerin tespiti için geliştirilen değişik yöntemlerin kullanılabilmesi de mağdurun şahsi sorumluluk alanı içinde tanımlanması mümkün görünmeyen ek bir külfet anlamı taşımaktadır. Sayılan hususlar dikkate alındığında İslam ceza muhakemesi hukukunda özellikle toplumun genelini ilgilendiren suçlar için ispat yükünün kime veya hangi tarafa ait olduğunun açıklanması noktasında bireysel sorumluluğu merkeze alan beyanların bugünün meselelerine çözüm üretmedeki yeterliliğinin gözden geçirilmesi gerektiği düşünülmektedir.
Bu maksatla kaynaklar tarandığında ispat yükü ile ilgili olarak bireysel sorumluluğu merkeze alan düşüncenin genel olarak bir ayet ve bir hadis ile temellendirilmeye çalışıldığı görülmektedir. Söz konusu ayet zina ithamının ispatına dairdir. Ayetin devamında, işlendiği iddia edilen suçun ispat edilememesi hâlinde başka bir suçun (kazf) işlenmiş olacağının açıkça ifade edilmesi, bu ayetin ceza muhakemesi hukukunun geneli için temel bir kural belirlenmesi noktasındaki uygunluğunu tartışılır hâle getirmektedir. İslam hukuku kaynaklarının ilgili bölümlerinde meşhur bir rivayet olduğu ifade edilerek yer verilen hadis ise delil sunmanın davacının yemin etmenin ise davalının sorumluluğu olduğunu bildirmesi yönüyle ilk bakışta mevcut düşüncenin sağlam bir delili gibi görünmektedir. Ancak dava türü ve muhakeme usulü ayrımı yapılmadan kullanılan bu hadis ayrıntılı bir şekilde ele alındığında ulaşılan sonuçlar dikkat çekicidir. Yine, davacı ifadesi söz konusu rivayette belirlilik takısı ile yer almasına rağmen kapsamının sadece şahsi davacı ile sınırlıymış gibi kullanılması da konu hakkındaki belirsizliğe neden olan bir başka durum olarak görünmektedir.
Bununla birlikte kaynaklarda ispat vasıtalarından yemin konusu ele alınırken hangi durumlarda yemin teklif edilebileceği ve yeminden kaçınmanın ne tür davalarla ilgili hukuki sonuç doğuracağı hakkında ayrıntılı bilgiler verilmektedir. Bu bölümlerde hukuk davası ile ceza davası ve ceza davaları arasında da şahsi ceza davası ve kamu davası ayrımı yapılmasının İslam ceza muhakemesi hukukunda ispat yükünün ait olduğu tarafın tespiti konusunda ipuçları sunduğu söylenebilir.
Bu çalışmada ilk olarak delil, ispat ve ispat yükü kavramları ele alınacaktır. Ardından konu bağlamında aktarılan ayet ve hadis değerlendirilecektir. Sonrasında ise konu hakkındaki belirsizliğin giderilmesine yardımcı olacak birtakım bağlamlarla İslam ceza muhakemesi hukukunda ispat yükünün kime veya hangi tarafa ait olduğu ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Keywords

İslam Hukuku, Dava, Ceza Muhakemesi, Delil, İspat Yükü

The Burden of Proof in Islamic Criminal Procedure Law

Abstract

The burden of proof can be defined as the responsibility of presenting evidence to court showing that the criminal act in question was committed by the accused specified in the case file, in a criminal case brought before the competent and responsible court. It is extremely important to determine who bears this responsibility, which has a direct effect on the proof of the crime, the determination of the punishment to be imposed, and its individualization.
According to Islamic law, the presumption of innocence is essential. Therefore, in order to initiate an investigation against a person accused of committing a crime, certain characteristics and amounts of evidence must be presented to apply security measures, file a lawsuit, and finally be sentenced, depending on the crime in question. Considering the multi-faceted responsibility that can be listed as collecting and preserving these evidences in accordance with the relevant law, making the necessary examinations on them, and ensuring that they are discussed in the court, it becomes more important to determine which party of the lawsuit has the burden of proof (onus probandi) in criminal procedures.
Furthermore, the evidences which elicit material fact related to the subject must be presented on time and completely in order to realize the aims of criminal law’s sanctions which can be listed as deterrence, prevention, and restitution. However, sometimes, some forensic and cyber security specialists may be required to get pieces of evidence of committed crimes counter forensics ways like cyber-attack, using some chemical and biological materials as an offensive weapon, deletion or alteration of voice and imagery records. Additionally, acquiring new kinds of evidence that emerged in parallel with scientific developments and using different methods developed for the detection of evidence that is tried to be destroyed also mean an additional burden that does not seem possible to be defined within the personal responsibility area of the victim. Considering the above-mentioned issues, the adequacy of the statements that center on individual responsibility in determining who or which party bears the burden of proof in Islamic criminal procedure law, especially for crimes that concern the general public, in finding solutions to today’s issues should be reviewed.
When the sources are scanned for this purpose, it will be seen that the idea that centers on individual responsibility regarding the burden of proof is generally based on a verse from the Qurʾan and a hadith. This verse is about the proof of the accusation of adultery. Since it is clearly stated in the continuation of the verse that if the alleged crime cannot be proven, another crime (qazf) will be committed, it is debatable that this verse is a basic rule for the general criminal procedure law. The hadith, which is a famous narration in the relevant parts of Islamic law sources, seems to be a solid evidence of the current thought at first glance since it states that it is the responsibility of the plaintiff to present evidence and the responsibility of the defendant to take an oath. However, when this hadith, which is used without making any distinction between the type of case and the procedure of judgment, is examined in detail, the results are remarkable. In addition, while the claimant’s expression is included in the narration with the definitive article, the use of its scope as if it is limited to the personal claimant is another point that causes uncertainty on the subject.
In addition, while the subject of the oath, which is one of the means of proof, is discussed in the sources, detailed information is presented about the situations in which the oath can be offered and the legal consequences for what kind of cases to avoid taking the oath. It can be said that the distinction between civil and criminal cases, personal criminal cases, and public cases in these sections provide clues in determining the party to which the burden of proof belongs in Islamic criminal procedure law.
In this study, firstly, the concepts of evidence, proof, and burden of proof will be discussed. Then, the verse and hadith mentioned on this subject will be evaluated. Afterward, it will be determined who or which party has the burden of proof in Islamic criminal procedure law, with some contexts that will help to eliminate the uncertainty about the subject.

Keywords

Islamic Law, Lawsuit, Criminal Procedure, Evidence, Burden of Proof

References

• Ali Haydar. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Atar, Fahrettin. İslâm Adliye Teşkilâtı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1979.
• Atar, Fahrettin. İslâm Yargılama Hukukunun Esasları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay. (İFAV), 2013.
• Behnesî, Ahmed Fethî. Nazariyyetü’l-isbât fi’l-fıkhi’l-cinâi’l-İslâmî. Kâhire: Dâru’ş-Şurûk, 5. Baskı, 1989.
• Berekât, Mahmûd Muhammed Nâsır. es-Sultatü’t-takdîriyye li’l-kâdî fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 2007.
• Beroje, Sahip. Ceza Muhâkemesi Açısından İslâm İspat Hukuku. Ankara: Fecr Yayınları, 2007.
• Beyhâkî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali. es-Sünenü’l-kübrâ, thk. Abdullah b. Ab-dülmuhsin et-Türkî. 22 Cilt. b.y. Merkezü Hecr li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 2011.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuki İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Enes Sarmaşık Yay. ts.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. 4 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, h. 1400.
• Cündî, Hüsnî. Usûlü’l-icraâti’l-cinâiyye fi’l-İslâm. 2. Cilt. b.y.: y.y., 1991.
• Dârekutnî, Ali b. Ömer. Sünenü Dârekutnî. thk. Şuayb Arnaût vd., 5 Cilt. Beyrut: Müesse-setü’r-Risâle, 2004.
• Dukaylân, Adnân b. Muhammed b. Atîk. ed-Dava’l-kazâiyye fi’l-fıkhi’l-İslâmiyye. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, h. 1429.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eşʿas b. İshak b. Beşîr el-Ezdî es-Sicistânî. Süneni Ebî Dâvud. thk. Şuayb el-Arnaût ve Muhammed Kâmil. 7 Cilt, byy. Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Hasen, Semîh Avvâd. Nazariyyetü’l-hükmi’l-kadâî. Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 2014.
• Hilâlî Abdullah Ahmed. en-Nazariyyetü’l-âmme li’l-isbât fî’l-mevâddi’l-cinâiyye. Beyrut: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1987.
• İbn Âbidîn. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr ve maahû takrîrâti’r-Râfiî. thk. Abdulceb-bar Taʿme Halebî. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 5. Baskı, 2018.
• İbn Ferhûn, Burhânüddîn İbrahim b. Muhammed. Tebsıratü’l-hükkâm fî usûli’l-akziye ve menâhici’l-ahkâm. thk. Osman b. Cuma Dumeyriyye. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2016.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. el-Muhallâ. thk. Muhammed Munîr ed-Dımaşkî. 11 Cilt. Kahire: İdâretü’t-Tıbâati’l-Münîriyye, h. 1352.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. et-Turuku’l-hükmiyye fi’s-siyâseti’ş-şerʿiyye, thk. Hammûd b. Muhammed el-Vâilî. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2014.
• İbn Kudâme el-Makdîsî, Muvaffakuddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Mu-hammed. el-Muğnî. thk. Muhammed Şerefüddîn Hattâb ve es-Seyyid Muhammed es-Seyyid. 16 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2004.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbni Mâce, thk. Mu-hammed Fuâd Abdulbâkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 1985.
• İbnü’l-Hümâm, Kemalüddin Muhammed b. Abdulvâhid es-Sivasî el-İskenderî. Şerhu fethi’l-Kadîr (Kâdî Zâde’nin Netâicü’l-efkâr fî keşfi’r-rumûz ve’l-efkâr’ı ile birlikte). 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebî Bekr b. Mesûd. Bedâiu’s-sanâi fî tertîbi’ş-şerâi, thk. Ali Muhammed Mauvvad ve Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 4. Baskı, 2019.
• Maverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. el-Ahkâmu’s-sultâniyye ve’l-vilâyetü’d-dîniyye, thk. Ahmed Abdusselâm. Beyrut: Dâru’l-Küttübi’l-İlmiyye, 5. Baskı, 2015.
• Merğınânî, Burhânüddîn Ebi’l-Hasen b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî, thk. Ahmed Câd. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2008.
• Müslim b. el-Haccâc, Ebu’l-Hasan el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. Sahîhu Müslim, thk. Muham-med fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Baskı, 1986.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali el-Horasânî. Sünenü’n-Nesâî, thk. Abdul-fettâh Ebû Ğudde, 9 Cilt. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 2. Baskı, 1986.
• Ömer, Muhammed Râşid. Usûlü’t-tahkîki’l-cinâî fî’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 2. Baskı, 2011.
• Özavşar, Mehmet Emin. Hadisi Yeniden Düşünmek. Ankara: Otto Yay. 3. Baskı, 2015.
• Pekdemir, Şevket. İslam Ceza Hukukuna Göre Adli Tıp ve Maddi Delil. Ankara: Nobel Bilim-sel Eserler, 2018.
• Semmâkiyye, Mecîd Hamîd Muhammed, Hücciyetü’l-kitâbe fi’l-isbâti’l-kadâî fi’t-teşrîi’l-İslâmî. Bağdat: Merkezü’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 2008.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Sehl. Kitâbu’l-mebsût, thk. Ebû Abdullah Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 4. Baskı, 2017.
• Soylu, Ayşenur – Kahraman, Hüseyin. “Fıkhî Hadislerin Rivayet Değeri Bağlamında “Beyyine ve Yemin Hadisi”nin Tahric ve Tenkidi”. Uludağ Üni. İlahiyat Fak. Dergi-si 17/2 (2008), 709-727.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. el-Ümm. thk. Muhammed İbrahim el-Hıfnâvî. 9 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2008.
• Şâtıbî, Ebû İshâk. Muvâfakât. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 7. Baskı, 2010.
• Şemmût, Hasan Teysîr. el-İsbâtü’l-kazâî ve vesâilühü ve turukuhu fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 2018.
• Şen, Yusuf. İslâm Yargılama Hukûkunda İspat Vasıtası Olarak Karîne. Ankara: İlâhiyât, 2. Basım, 2017.
• Şirâzî, Ebû İshâk. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-imâm’ş-Şâfiî, thk. Muhammed Zuhaylî. 6 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2. Baskı, 2017.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ marifeti meânî elfâzi’l-Minhâc. thk. Muhammed Tâmir ve Şerîf Abdullah. 6 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
• Tarablusî, Alâuddîn Ebi’l-Hasan Ali b. Halîl. Muînü’l-hükkâm fî mâ yeteraddedü beyne’l-hasmeyni mine’l-ahkâm. thk. Osman b. Cuma Dumeyriyye. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2018.
• Terhûnî, Muhammed Ahmed Dav. Hücciyyetü’l-karâin fi’l-isbâti’l-cinâî fi’l-fıkhi’l-İslâmî ve’l-Kânûni’l-Vazʿî. Bingâzî: Câmiatü Kâryûnus, 1993.
• Tirmîzî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre b. Musa. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvad Maruf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Turan, M. Fatih. “İslam Ceza Hukukunda Cinayet Davalarında Zayıf Delil “Levs””. Ata-türk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 31 (2009), 171-192.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 2. Baskı 2018.
• Uleyvî, Süleyman b. Ahmed. ed-Daʿva’l-kadâiyye beyne’ş-şerʿiyye ve’l-enzımeti’l-vadʿiyye, Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 2012.
• Zeydân, Abdulkerîm. Nizâmu’l-kadâ fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 3. Baskı, 2018.
• Zuhaylî, Muhammed. el-İcrââtü’l-cinâiyyetü’ş-şeriyye. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2015.
• Zuhaylî, Muhammed Mustafa. Vesâilü’l-isbât fî’ş-şerîati’l-İslâmiyye fi’l-muâmelâti’l-medeniyye ve’l-ahvâli’ş-şahsiyye. Dımaşk: Mektebetü Dâri’l-Beyân, 1982.
• Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletühü. 10 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2012.