Fıkıh Eğitiminde Kullanılan Yöntemler ve Ahkâm Hadislerine Dayalı Fıkıh Eğitimi

Year 2024, Issue: 44, 59 - 95, 30.12.2024

Mehmet Naim Çapras , Muhammed Tayyib Kılıç

https://doi.org/10.59777/ihad.1454035

Abstract

Tüm ilim dallarında, ilim dalının kendisi kadar onun öğretim yöntemleri de büyük öneme haizdir. İlimlerin öğretilmesinde ortak eğitim yöntemleri olabileceği gibi her ilmin kendi koşullarına özgü eğitim yöntemleri de olabilmektedir. Bütün İslamî ilimlerde olduğu gibi fıkıh ilminin tarihsel süreçteki eğitim-öğretiminde de hoca merkezli takrir ve sema metodu ile şerh veya muhtasar eserlerin takriri ya da takibi gibi yöntemler kullanılmıştır. Bunlara ek olarak ahkâm hadislerine dayalı fıkıh konularının öğretildiği eğitim-öğretim metodundan da faydalanılmıştır.
Bu çalışma, fıkıh eğitiminde öteden beri kullanılan hocaya (menhecu’s-semâ‘), muhtasar eserlere (menhecü’l-muhtasarât) ve şerh eserlere (menhecü’l-fürû‘) dayalı yöntemler ile bu yöntemlerden biri olan ahkâm hadislerine dayalı fıkıh eğitimini kapsamaktadır. Çalışma, ilk olarak fıkıh tarihinde genellikle uygulanan hoca merkezli eğitimde, öğrenim aşamaları ve bu aşamalara uygun ders kitap türü ve mahiyetlerini belirlemeyi, şerh ve muhtasar eserlere dayalı eğitim yöntemlerini ana hatlarıyla incelemeyi hedeflemektedir. Ardından hadis ilminin alt disiplinlerinden biri ve naslara dayalı fıkıh eğitimi yöntemlerinden (el-menhec et-te’sîlî) olan ahkâm hadislerinin de bir eğitim yöntemi olarak fıkıh eğitiminde kullanımını daha detaylı bir şekilde ele almayı amaçlamaktadır.
Bu çerçevede bu tarz bir yöntemin keyfiyetini, diğer eğitim yöntemleri arasındaki konumunu, önemini ve hedeflerini, yöntemin taşıdığı muhtemel riskleri ve bu yöntemde faydalanılabilecek birtakım eserleri belirlemeyi hedeflemektedir.
Çalışmada, ahkâm hadislerine dayalı eğitim-öğretim yönteminin, fıkıh eğitiminde kullanılan en eski yöntemlerden olduğu, tarihsel süreçte başta Osmanlı devleti olmak üzere birçok İslam devletinde bu yöntemin kullanıldığı ve günümüzde de halen kullanılmaya devam edildiği tespitinde bulunulmuştur. Akabinde bir fıkıh talebesinin tüm fıkıh öğrenimi aşamalarında, son derece zengin bir külliyattan oluşan muhtasar ve şerh eserlere dayalı fıkıh eğitimi yöntemleriyle birlikte ahkâm hadislerine dayalı eğitiminden faydalanma oranları ve bununla ilgili birtakım aşamalar önerilmiştir.
Genelde fıkıh eğitimi hakkında, özelde de ahkâm hadislerinin fıkıh eğitiminde kullanılmasına dair literatürde yer alan çeşitli çalışmalar bulunmaktadır. Ancak bu çalışmaların büyük çoğunluğu konuyu tarihsel, mezhepsel, bölgesel vb. alanlarda ele almışlardır. Ayrıca ahkâm hadislerine yönelik çalışmalar daha ziyade hadis ilmi çerçevesinde yapıldığından konu, hadis ilminin kapsam ve sınırlılıkları içinde değerlendirilmiştir. Elinizdeki bu çalışma ise ahkâm hadisleri disiplininin fıkıh ilmi bünyesinde ele alınması ve fıkıh eğitimi yöntemlerinden biri olmasının gerekliliğine değinmesi açısından önem arz etmektedir.
Ahkâm hadislerine dayalı fıkıh eğitimi talebeye, ilim ve yöntem olarak fıkhın zayıflamaya başladığı dönemlerde olduğu gibi fıkhın kalitesinin ezberle ölçülmesi yerine, naslardan şer‘î ahkâmı istinbat etme, istinbat yöntemleri arasındaki farklılık ve ihtilafın sebeplerini bilme ve bu farklı görüşler arasında tercihte bulunabilme olanağını sunmaktadır. Bu yönleriyle fakih yetiştirme konusunda diğer eğitim yöntemlerinden daha verimli olduğunu ifade etmek mümkündür. Çalışmada, klasik kaynaklar kadar modern dönem eserlerinden de istifade edilmeye çalışılmıştır. Zira klasik kaynaklarda ahkâm hadislerinin fıkıh eğitiminde kullanımına dair spesifik bir çalışmayı bulmak neredeyse imkânsızdır. Klasik kaynaklarda konumuzla ilgili dağınık bir şekilde yer alan bilgiler, günümüzde yapılan çalışmalarla analitik bir yöntemle bir araya getirilmiş ve bu suretle makale oluşturulmaya çalışılmıştır.
Mezhep konulu çalışmalardan telif yöntemleri arasındaki farklılıklara varana kadar zengin bir külliyata sahip olan ahkâm hadislerine dayalı fıkıh eğitiminde faydalanılabilecek ahkâm hadisleri kaynaklarının kendi içinde değişik türleri bulunmaktadır. Bu kaynaklar ışığında çağın sağladığı verimli imkânlarla, çağın gerekliliklerine cevap verebilecek yeni ve orijinal kaynaklar oluşturma ihtiyacının bulunduğunu ve bu kaynaklarla, delile dayalı fıkhın eğitim-öğretimine daha sağlam bir zemin hazırlama imkânının doğacağını söylemek mümkündür.

Keywords

Fıkıh, Eğitim Yöntemleri, Fıkıh Eğitimi, Ahkâm Hadisleri, Ahkâm Hadisleriyle Fıkıh Eğitimi

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Yazarlar, bu araştırmayı desteklemek için herhangi bir dış fon almadıklarını kabul ederler

Methods Used in Fiqh Education and Fiqh Education Based on Aḥādīth of al-Aḥkām

Abstract

In all branches of science, teaching methods are as important as the science itself. While there may be common teaching methods in the teaching of sciences, there may also be teaching methods specific to the conditions of each science. As is the case with all Islamic sciences, methods such as the teacher-centered taqrīr and samāʿ, along with the taqrīr or following of s̲h̲arḥ (commentaries), or muk̲h̲taṣar (abridged works) were used in the education of fiqh in the historical process. In addition to these, the method of education in which fiqh subjects based on aḥādīth of al-aḥkām were taught was also utilized.
This study covers the methods that have been used in fiqh education for a long time, such as the methods based on the teacher (manhaj al- samāʿ), the methods based on the concise works (manhaj al-mukhtaṣarāt) and the methods based on the explanatory texts (manhaj al-furūʻ), and one of these methods, fiqh education based on aḥādīth of al-aḥkām. The study firstly aims to determine the stages of learning and the types and nature of textbooks suitable for these stages in the teacher-centered education generally practiced in the history of fiqh, and to examine the methods of education based on s̲h̲arḥ and muk̲h̲taṣar works in outline. Then, it aims to examine in more detail the use of aḥādīth of al-aḥkām, one of the sub-disciplines of the science of hadith and one of the methods of fiqh education (al-manhaj al-taʼṣīlīyya), as an educational method in fiqh education. In this context, it aims to determine the arbitrariness of such a method, its position among other educational methods, its importance and goals, the possible risks of the method, and some works that can be utilized in this method.
This study determines that the method of education based on aḥādīth of al-aḥkām is one of the oldest methods used in fiqh education, and that this method has been used in many Islamic states, especially in the Ottoman Empire and continues to be used in the present day. Subsequently, in all stages of fiqh education of a fiqh student, the rates of benefiting from the education based on the aḥādīth of al-aḥkām together with the methods of fiqh education based on the concise and explanatory works, which consist of an extremely rich corpus, and some stages related to this are proposed.
There are various studies in the literature on fiqh education in general and the use of aḥādīth of al-aḥkām in fiqh education in particular. However, most of these studies have dealt with the subject in historical, sectarian, regional, etc. fields. In addition, since the studies on aḥādīth of al-aḥkām were mostly conducted within the framework of the science of hadith, the subject was evaluated within the scope and limitations of the science of hadith. This study, on the other hand, is important in terms of addressing the necessity of addressing the discipline of aḥādīth of al-aḥkām within the science of fiqh and being one of the methods of fiqh education.
Fiqh education based on aḥādīth of al-aḥkām provides the student with the opportunity to obtain the provisions of the Shari'ah from the evidence, to know the reasons for the differences and disagreements between the methods of deduction, and to make a choice between these different opinions, instead of measuring the quality of fiqh by memorization, as in the periods when fiqh as a science and method began to weaken. In this respect, it is possible to state that it is more efficient than other education methods in raising jurists. In this study, it has been tried to benefit from modern period works as well as classical sources. Because it is almost impossible to find a specific study on the use of aḥādīth of al-aḥkām in fiqh education in classical sources. The information scattered in the classical sources on our subject has been tried to be brought together with the studies carried out today with an analytical method to form an article.
From jurisprudential studies to the differences between writing methods, the aḥkām ḥadīths, which have a rich content, have various types of sources that can be utilized in Islamic jurisprudence education based on aḥkām ḥadīths. Considering these sources and the productive opportunities provided by the era, it is possible to say that there is a need to create new and original sourcess that can respond to the requirements of the time. With these sources, it is possible to prepare a more solid ground for evidence-based fiqh education.

Keywords

Fiqh, Education Methods, Fiqh Education, Aḥādīth of al-Aḥkām, Fiqh Education with Aḥādīth of al-Aḥkām

References

• Apaydın, H. Yunus. “İbn Hazm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/41-42. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Aşvâ, Mustafâ. Kadâyâ’l-menheciyye fî’l-ulûmi’l-İslâmiyye ve’l-ictimâi‘yye. Kahire: el-Ma‘hedü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 1996.
• Avvâme, Muhammed. Eserü’l-hadîsi’ş-şerîf fî ihtilâfi’l-eimmeti’l-fukahâ. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1998.
• Aydınlı, Abdullah. “Ehl-i Hadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/507-508. İstanbul: TDV Yayınları, 1994,
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî. Kitâbü’l-Müntekâ şerhu Muvattai Mâlik b. Enes. Mısır: Matba‘atü’s-Sa‘âde, 1332.
• Bin Brâhîm Ümmü’l-Ceylâlî. el-fukahâu ve’s-sultatu fî’l-Mağribi’l-İslâmî “Kâdı İyâz nemûzecen”. Cezayir–Sa‘îde: Câmi‘atü Dr. Mevlâye et-Tâhir, Yüksek Lisans Tezi. 2017.
• Bozkurt, Nebi “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/323. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Ceydî, Ömer. Mebâhisu fî’l-Mezhebi’l-Mâlikî bi’l-Magrib. b.y.: y.y., 1993.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed b. Alî. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. thk. İbrâhîm el-Ebyârî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1996.
• Cüveynî, Ebü’l-Ma‘âlî Abdülmelik b. Abdillah. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülazîm ed-Dîb. Katar: Külliyetü’ş-Şerî‘ah. Câmia‘tu Katar, 2. Basım, 1399.
• Çelebi, Kâtib. Keşfü'z-zunûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî. ts.
• Dîb, Abdülazîm. Fıkhu İmâmi’l-Harameyn. Kahire: Dârü’l-Vefâ, 2. Basım, 1988.
• Dîb el-Bugâ, Mustafâ. “el-Mukaddime”. et-Tezhîb fî edilleti metni’l-Gâyeti ve’t-Takrîb el-meşhûr bî Metni Ebî Şucâ‘ fî’l-fıkhi’ş-Şâfiî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 4. Basım, 1989.
• DMU, Câmia‘tu Damanhur. “İstrâtîciyâtu’d-Tedrîs”. Erişim 09 Ocak 2020.
• http://www. damanhour. edu. eg/pdf/edufac/%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%20%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D9%8A%D8%AC%D9%8A%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D8%B1%D9%8A%D8%B3. pdf
• Dûrî, Kahtân Abdurrahmân. Safvetü’l-ahkâm min Neyli’l-Evtâr ve Sübüli’s-Selâm. Beyrut: Kitâb Nâşirûn, 8. Basım, 2017.
• Ebû Zahu, Muhammed. el-Hadîs ve’l-muhaddisûn. Riyad: er-Riâsetü’l-Âmme li İsdârâti’l-Bühûsi’l-İlmiyye, 1984.
• Ebü’l-Velîd, Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. thk. Alî Muhammed Muavvid - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 5 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kutubi'l-İlmiyye, 2007.
• Eşkar, Süleymân Ömer. el-Medhalu ilâ dirâseti’l-medâris ve’l-mezâhibi’l-fikhiyye. Amman-Ürdün: Dâru’-Nefâis, 2. Basım, 1998.
• Fevâri‘a, Âlâ Saîd Nassâr. Ahâdîsü’l-ahkâm dirâsetün te‘sîliyye. Ürdün: el-Câmi‘atü’l-Ürdünniye, Külliyetu Dirâsâti’l-Ulyâ, Doktora Tezi, 2015.
• Fierro, İsabel. “Hadis’in Endülüs’e Girişi (2./8. – 3./9. Yüzyıllar)”. çev. Murat Gökalp. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47/2 (2006), 237-258.
• Güngör, Mevlüt. “Begavî, Ferrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 5/340-341. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Hacvî, Muhammed b. el-Hasen b. el-Arabî es-Seâlibî el-Mâlikî. el-Fikrü’s-sâmî fî târîhi’l-fıkhi’l-İslâmî. Ribât-Fas: Matba‘atu İdâreti’l-Ma‘ârif-Matba‘atü’l-Belediyye, 1340.
• Hâkim en-Nisâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. Ma‘rifetü ulûmi’l-hadîs ve kemmiyeti ecnâsih. thk. Ahmed b. Fâris es-Selûm. Beyrut: Dâru İbni Hazm, 2003.
• Herves, Mustafâ. el-Medresetü’l-Mâlikiyyetü’l-Endelüsiyye ilâ nihâyeti’l-karni’s-sâlisi’l-hicrî. Fas: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1997.
• Humeydî, Muhammed b. Fütûh b. Abdillah. Cezvetü’l-müktebis fî târîhi ulemâi’l-Endelüs. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf - Muhammed Beşşâr Avvâd. Tunus: Dârü’l-Arabi’l-İslâmî, 2008.
• Huşenî, Muhammed b. Hâris. Ahbârü’l-fukahâ ve’l-muhaddisîn bi’l-Endelüs. thk. Mariya Luveysâ Âbîlâ-Luveys Mûlînâ. Madrîd: el-Meclisü’l-E‘lâ li’l-Ebhâsi’l-İlmiyye, 1991.
• Hüdarî Beg, Muhammed. Târîḫu’t-teşrîʿi’l-İslâmî. Şam: Dârü’l-Fikr, 1967.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. Eleyse’s-subhu bi karîb et-ta‘lîmü’l-arabiyyü’l-İslâmî. Kahire: Dâru’s-Selâm-Dâru Sahnûn, 2006.
• İbn Bedrân, Abdulkâdir ed-Dımaşkî. el-Medhal ilâ Mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. nşr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2. Basım, 1981.
• İbn Haldûn, Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed et-Tûnisî. Mukaddimetu İbn Haldûn. thk. Dervîş el-Cuveydî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1995.
• İbn Kinâne, Eşref Mahmûd. “Tedrîsü’l-fıkhi fî’l-âlemi’l-İslâmî beyne’l-vâki‘ ve’l-me’mûl.” Mecelletu Câmi‘ati’l-Ezher. Kulliyetu’ş-şerî‘ah ve’l-kânûn bi Asyût 35/2 (2023), 1868-1952.
• İbn Teymiyye, Ahmed b. Abulhalîm. Ref‘ü’l-melâm ani’l-eimmeti’l-a‘lâm. Riyad: er-Riâsetül’l-Âmmetü li İdâreti’l-Buhûs, 1413.
• İbn Tûmert, Muhammed. Ea‘zzü mâ yütleb. thk. Ammâr Tâlibî. Cezayir: Vizâretü’s-Sekâfe, 2007.
• İbrahîm, Alî Muhammed. Istılâhü’l-mezheb inde’l-Mâlikiyye. Dubai: Dârü’l-Buhûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İhyâü’t-Türâs, 2000.
• İpek, Fatih. “İslâm Eğitim Geleneğinde Bilginin Üretim. Paylaşım ve Dolaşım Kültürü Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 21/2 (2021), 749-775.
• İpşirli, Mehmet. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/327-333. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kaddûmî, Mervân. “Türüku tedrîsi’l-fıkhi’l-İslâmî”. Mecelletü Câmia‘ti’n-Necâh li’l-ebhâs 15 (2001), 59-88.
• Kâdı İyâz. Ebü’l-Fadl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Endelüsî. İkmâlü’l-mü’lim bi fevâidi Müslim. thk. Yahyâ İsmâ‘îl. Mısır: Dârü’l-Vefâ, 1998.
• Karadağ, Bekir. “Memlûkler Dönemi Hanefî Fıkıh Düşüncesinin İlk Dönem Osmanlı Fıkıh Çalışmalarına Etkisi”. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Dergisi 23/2 (Aralık 2019), 813-829.
• Karaman, Hayrettin. "Fıkıh". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/1-14. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kardâvî, Yûsuf. Keyfe nete‘âmelu ma‘a’s-sünneti’n-nebeviyye. Virginia–ABD: el-Ma‘hadü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmi, 5. Basım, 1992.
• Kassârî, Sekûra – Sûdânî, Naîma. Abdülmü’min b. Âlî ve devruhu fî’d-Devleti’l-Muvahhidiyye min: 524 H. ilâ: 558 H. Cezayir: Câmiatu Akli Mohand Oulhadj-Bouira, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Kaya, Eyüp Said. “Şerh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/560-564. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kayapınar, Hasan - Korkmaz, Ömer. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Medreselerinde Fıkıh Eğitimi (Sahn-ı Seman ve Süleymaniye Örneği)”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/54 (2017), 1010-1021.
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ. el-Külliyât. thk. Adnân Dervîş - Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1998.
• Medkûr, Abdülhamîd. el-Menheciyyetu fî ilmi usûli’l-fıkh kadâyâ’l-menheciyye fî’l-ulûmi’l-İslâmiyye ve’l-ictimâi‘yye. Kahire: el-Ma‘hedü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 1996.
• Merâkişî, Abdülvâhid. el-Mü‘cip fî telhîsi ahbâri’l-Mağrib. thk. Muhammed Saîd el-Üryân - Muhammed el-Arabî el-Almî. Kahire: Matba‘atü’l-İstikâme, 1949.
• Mes‘ûd, Muhammed Hâlid. “Endülüs İslam Hukuk Tarihi: Genel Bir Bakış”. çev. Muhammed Tayyib Kılıç. İSTEM Dergisi 14/403-433, 2009.
• Mu’nis, Hüseyin. Nusûs siyâsiyye ‘an fetrati’l-intikâl mine’l- Murâbıtîn ile’l-Muvahhidîn min: 520 H. ilâ: 540 H. Mısır: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2000.
• Mütayrî, Hâkim Übeysân. Târîhu tedvîni’s-sünne ve şübuhâtü’l-müsteşrikîn. Kuveyt: Câmi‘atü’l-Kuveyt, Lecnetü’t-Te’lîf ve’t-Ta‘rîb ve’n-Neşr, 2002.
• Neccâr, Abdülmecîd. el-Mehdî İbn Tûmert. Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah el-Mağribî es-Sûsî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1983.
• Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/188-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özkan, Hasan Hüseyin. “Öğrenme Öğretme Modelleri Açısından Modüler Eğitim”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6/2 (2005), 117-128.
• Özpınar, Ömer. “Teşekkül Sürecinde Hadis-Fıkıh İlişkisi Üzerine”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (Güz 2005), 129-150.
• Öztoprak, Mustafa. “Endülüs Hadisçiliğinde Kadıların Yeri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (2013), 105-122.
• Rahmânî, Âişe- Rahmânî, Meryem. el-Haraketü’l-ilmiyye fî’d-Devleti’l-Hafsiyye 1227-1574. Cezayir- Guelma: Câmi‘atu 08 May 1945, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Râmhürmüzî, Hasan b. Abdurrahmân. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâ‘î. thk. Muhammed Accâc el-Hatîb. Şam: Dârü’l-Fikr, 1984.
• Saçaklızâde, Muhammed b. Ebî Bekir el-Mar‘aşî. Tertîbü’l-ulûm. Beyrut: Dâru’n-Neşr el-İslâmiyye, 1988.
• Sâdıkî, Mustafâ. Minhâcü tedrîsi’l-fıkh: dirâsetün târîhîyyetün terbeviyye. Virginia-ABD: el-Ma‘hadü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmi, 2012.
• Sibâ‘î, Mustafâ. es-Sünnetu ve mekânetuhâ fî’t-teşrî‘i’l-İslâmî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, ts.
• Söğüt, Salim. “Ehl-i Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/ 508-512. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdürrahmân b. Ebî Bekîr el-Hüdayrî. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Beyrut: Müessetü’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1994.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdürrahmân b. Ebî Bekîr el-Hüdayrî. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevâvî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• Şâtibî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed. el-İ‘tisâm. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl-i Selmân. 4 Cilt. Mektebetü’t-Tevhîd, ts.
• Şâtibî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed. el-Muvâfekât fî usûli’ş-şerî‘ah. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Şebîr, Muhammed Osmân. Tekvînü’l-meleketi’l-fıkhiyye. Katar: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1999.
• Şenkîtî, Muhammed Muhtâr. “Menheciyyetu dirâseti’l-fıkh”. Arşiv.org. 2024. Erişim 10.02.2024. https://archive.org/details/How_Study_Fikh.
• Şensoy, Sedat. “Şerh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/555-558. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafâ. Miftâhu’s-saʿâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzûʿâti’l-ʿulûm. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1985.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer. Şerhu’l-Akîdeti’n-Nesefiyye. thk. Mustafâ Merzûkî. Cezayir: Dârü’l-Hüdâ, 2000.
• Telkenaroğlu, M. Rahmi. “Osmanlı’dan Günümüze Anadolu Medreselerinde Fıkıh Tedrisatı ve Sorunları”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 20 (2012), 151-177
• Uveyda, Muhammed Abdullah. “Tedrîsu maddeti ahâdîsi’l-ahkâm fî’l-câmi‘ât”. Mecelletü’z-Zerkâ’i li’l-bühûsi ve’d-dirâsâti 1/2 (1999), 279-324.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiyye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 3. Basım, 1988.
• Venşerîsî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ. el-Mi‘yâr el-mu‘rib ve’l-câmi‘ el-mugrib an fetâvâ ehli İfrîkiyye ve’l-Endelus ve’l-Magrib. 13 Cilt. Ribât. Fas: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye - Beyrut: Dârü’l-Garb el-İslâmî, 1981.
• Yaman, Ahmet. “Kenzü’d-Dekâ’ik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/261-262. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yeşildurak, Efe. “Nizâmiye Medreseleri: Müfredat ve Öğretim Metotları”. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 8 (2022), 499-512.
• Yıldırım, Sefa – Kılıç, Ümit. “Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Öğretim”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22 (2018), 603-627.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Kaymâz. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Alî Ebû Zeyd. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1982.
• Zernûcî, Burhânü’l-İslâm. Kitâbu Ta‘lîmi’l-müteallim tarîki’t-ta‘allum. thk. Kâmil el-Harrât. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1982
• Zuhaylî, Vehbe. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1986.