Arap Şiirinde Hikmet ve Felsefe

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 1, 257 - 286, 25.01.2024

Muhammed Raşid Derşevi

Öz

Hikmet, eskiden olduğu gibi günümüzde de bir bilgenin vaaz ve nasihat verirken ve insanlar arasında iyiliği yayarken istediği hedefe ulaşması için kullandığı kaynaklardandır. İlk asırlardan itibaren şairler, şiiri hikmeti ve öğütleri yaymak için kullanmışlardır. Öyle ki başlı başına Arap şiirinin ilim dallarından biri haline gelmiş, şairler bu konuda uzun kasideler ve hikmetli sözler dizmişlerdir. Asırlar boyunca hikmetleri kasidelerle anlatan şairler meşhur olmuş, bu kasideler faydalı nasihatler halinde gezginlerle dolaşarak toplumların hayatına dokunmuş, topluma fayda getirmiş ve faziletin yayılmasını sağlamıştır. Arapların birçok kelimeye yeni anlamlar yüklenmesinde büyük pay sahibi olan İslam’a girişi ve Arap olmayanların da İslam’a girerek Araplarla kaynaşması hikmetle dolu şiir sanatlarını daha da artırdı. Bu durum, tercüme hareketinin canlanmasına ve İslami ilimlerden beslendikten sonra Arap kültürü ile birleştirilerek kültür ve gelenekleri fark etmeksizin diğer milletlerin hikmetlerinden faydalanılmasıyla şiirin zenginleştirilmesine katkı sağladı. Ayrıca Arap dünyasında insanların doğasında, yaşam tarzlarında ve yaşam tarzlarının gelişiminde meydana gelen köklü değişiklikler; kültürlerin kaynaşmasında, ibret ve hikmetlerin ortaya çıkarılmasında ve böylece bu yeni toplumun çocukları arasında şiir yoluyla onlara güvenlik, refah, hayat güvenliği ve uyum getirecek şekilde yayılmasında büyük rol oynadı. Bu çalışmada, cahiliye döneminden başlayarak modern dönemin sonuna kadar hikmeti konu edinen bazı Arap şiirlerine yer verilmiş, hayatın farklı yönlerini konu edinen şiirlere ve bu şiirlerin toplumun ahlakını kıymetlendirme, insanı faziletlere yükseltme ve çirkin işlerden uzaklaşmasındaki rolüne vurgu yapmıştır. Şairlerin bazen kendi aralarındaki güzel ahlakla övündükleri bazen de kaybolmak üzere olan güzel huylara davet ettikleri görülmüştür. Şair kaybolan bu güzel huylara geri dönmeye davet eden hikmetler ve öğütler sıraladığı şiirler söylemiştir. Bu çalışma da asırlar boyunca Arap şiirinde hikmetin farklı yönleri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Edebiyatı, Şiir, Asır, Şairler, Hikmet

Teşekkür

çok teşekkür ederim

الحكمة والفلسفة في الشعر العربي

Öz

كانت الحكمة وما تزال مصدراً مهماً يهدف منها الحكماء النصح والإرشاد، والدعوة إلى نشر الفضيلة بين الناس، وقد استخدم الشعراء منذ العصور الأولى الشعر طريقاً لنشر الحكم والوعظ حتى أصبحت الحكمة فناً مستقلاً من فنون الشعر العربي؛ ينظم فيها الشعراء القصائد الطوال وفصول الحكم، فاشتهر على مر العصور شعراء نظموا الحكم في قصائد تناقلتها الركبان في شكل عظات نافعة تمس حياة أبناء المجتمع، فتدرّ عليه بالنفع والفائدة، وتشيع فيه الفضيلة، وزاد من فنون الشعر المشبعة بالحكم دخول العرب في الإسلام الذي كان له عظيم الأثر في إضافة معانٍ جديدة إلى الكثير من الكلمات، واختلاط الأعاجم بالعرب عند دخولهم الإسلام، الأمر الذي ساهم في تنشيط حركة الترجمة والاستفادة من حكم الأمم الأخرى في إثراء الشعر بها بعد ارتشافها من العلوم الإسلامية ودمجها بثقافاتهم وعاداتهم على اختلاف مشاربها، أضف إلى هذا ما طرأ على البيئة العربية من تغييرات جذرية في طبيعة ناسها وطريقة معيشتها، وتطوّر أساليب حياتها، فكان لها الدور الكبير في الدمج بين الثقافات واستخلاص العبر والحكم، ومن ثمّ نشرها عن طريق الشعر بين أبناء هذا المجتمع الجديد، بما يحقق لهم الأمن والرخاء وسلامة العيش والوئام. وقد سعى الباحث في هذه المقالة إلى عرض نماذج من الشعر العربي ابتداء من العصر الجاهلي وانتهاء بالعصر الحديث، ذاكراً الشعر الذي تناول جوانب الحياة المختلفة، ودوره في تقييم أخلاق المجتمع، والرقيّ بالإنسان نحو الفضيلة، والترفع به عن سفاسف الأمور، ومواطن الرذيلة، فتجدهم تارة يتفاخرون بأخلاق ومحامد كانت منتشرة بينهم، وتارة أخرى يدعون إلى التمسك بأخلاق أوشكت على زوالها، فيهب الشاعر يلقي حكماً ومواعظ في أشعار يدعو إلى الرجوع إليها والتمسك بها، وهو ما سيظهر لنا في هذه الوريقات التي تناولت جوانب من الحكم في الشعر العربي على مر العصور.

Anahtar Kelimeler

الأدب العربي, الشعر, العصر, الشعراء, الحكمة

Wisdom and Philosophy in Arabic Poetry

Öz

Wisdom is one of the resources that a sage uses to reach his desired goal while preaching and giving advice and spreading goodness among people. Since the first centuries, poets have used poetry to spread wisdom and preaching. So much so that it became one of the branches of ‎Arabic poetries. Poets wrote long ‎qasidas and wise words on this subject. Throughout the ages, poets became famous who composed poems that were transmitted by the travelers in the form of useful sermons that touched the lives of the people of society bringing benefit to it and spreading virtue in it. The art of poetry imbued with wisdom was increased by the entry of the Arabs into Islam, which had a great impact in adding new meanings to many words, as well as mixing of non-Arabs with Arabs when they entered Islam. Consequently, it contributed to revitalizing the translation movement and benefiting from the wisdom of other nations in enriching poetry with them after being nourished by Islamic sciences and integrating them with their cultures and customs regardless of their ways of living. In addition to this, the radical changes that occurred in the Arab environment in the nature of its people, its way of living, and the development of its ways of life, played a major role in integrating cultures, extracting lessons and wisdom, and then spreading it through poetry among the people of this new society, in a way that ascertains them security, prosperity, safe living, and harmony. In this study, some samples of Arabic poetry from the period of jahiliyya to the end of the modern period are presented, mentioning poems about different aspects of life and its place in adding value to the ethics of the society, raising the person to the virtue and recover him from low deeds and disgraceful states. The poets are seen sometimes proud of ethics and virtue spread beyond them, and sometimes inviting to virtues about to disappear. So, the poets composed poets with wisdom and sermon that calls to these disappearing virtues and embracing them which are the topic of this article as well as the different aspects of wisdom in the Arabic poetry throughout the centuries.

Anahtar Kelimeler

Arabic Literature, Poetry, century, Poets Wisdom

Kaynakça

• Abdurrahman, Yâsir. Mevsûatü’l-ahlâki ve’z-zühdi ve’r-rekâik. Müessesetü-‘ikra, 1.basım, 1428, 2007.
• el-Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. Menâkıbu’ş-Şa‘fiî. thk. Ahmed Sakr. Kâhire: Dârü’t-türâs, 1390/1970.
• el-Buğbîş, Auâtıf. “el-Hikmetü ve Mesâdiruhâ fi’l-asri’l-Abbâsî”. Camietu Azad el- İslamiyye, (Dîvânü’l-Arab, 15.Mayıs 2012), http://www.diwanalarab.com/spip.php?page=article&id_article=32904
• el-Buhârî, Muhammed b. İsmail, Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. Dârü’-taûkû n-Necât, 1.Basım, 1422.
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-edebi’l-Arabi’l-asri’l-câhilî. Kahire: Dârü’l-Meârif. 11.Basım.
• Ebu’l-Hattâb, Ebû Zeyd Muhammed b. el-Kureşî. Cemheratü Eş‘âri’l-‘Arab. thk. Ali Muhammed el-Becâdî, (Nahdatu- mısır).
• Fâ‘ûr, Ali Hasan. Şerhu Dîvâni Züheyr b. Ebî Sulmâ. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1.Basım, 1408, 1988.
• Fârisî, Zeyd b. Ali. Şerhu Hamâseti Ebî Temmâm. thk. Muhammed Ali Osman. Beyrût: Dâru’l-Evrezâî. 1.Basım.
• Ferrûh, Ömer. Târîhu’l-edebi’l-Arabî. Beyrût, Lübnân: Dâru’l-ilmi li’l-melâyîn, 1997.
• Gündüz, Muhammed Recai. Arap Siyasi Şiiri. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2022.
• Hayrî, Sabrî Muhammed Halîl. “el-Hikme İadetü bîna-i mefhûmi’l-felsefe”. Hartum: Merkezu’t-tenviri’l-maarif, 1.Basım, 2004.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî. el-Eğânî. Beyrût: Dâru’l-fikr.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân ed-Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-kalem, Beyrût: Dârü’ş-Şâmiyye, 1.Basım, 1412.
• Tarafe, b. Abd. Divanu Tarafe b. Abd. Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 3.Basım, 1423/2002.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbârin min zeheb. thk. Mahmûd el-Arnavûd. Dımaşk, Beyrût: Dâru İbni Kesîr, 1.Basım, 1986/1406.
• İbnü’l-İflîlî, İbrahîm b. Muhammed. Şerhu Şi‘ri’l-Mütenebbî. thk.Mustafa Ilyân. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1.Basım, 1412/1992.
• İbn Kayyim, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî el-Cevziyye. Medâricü’s-sâlikîn fî menâzili’s-sâirîn. thk. Muhammed Azîz Şems. Riyâd: Dâr ‘Atâât; Beyrût: Dâr İbn Hazm, 2.Basım, 1441/2009.
• İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem b. Alî. Lisânü’l-Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr v. dğr. Dâru’l-Meârif.
• İbnü’ş-Şecerî, Hibetullah b. Alî b. Muhammed b. Hazma. el-Emâlî. thk. Mahmûd et-Tanâhî, Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1.Basım, 1413/1991.
• Kerîm, Ahmed. Şi‘ru’l-hikme inde’ş-Şâfiî. Mevdu sitesi, 28 Nisan, 2022.
• https://mawdoo3.com/%D8%B4%D8%B9%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9
• İbn Kesîr, İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer Ebü’l-Fidâ. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Sâmî Selamet. Dâr Tayyibe.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-müellifîn. Beyrût: Dâr ihyâi’t-türâsi’l-Arabî.
• İbn Kuteybe, Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. eş-Şi‘r ve’ş-şu‘arâ. Kâhire: Dârü’l-hadîs, 1.Basım,1423.
• Muhammedî, Vesîm. “el-Mütenebbî Mâliü’d-dünyâ ve şâğilü’n-nâs”. Mecelletü Savti’l-eimme, el-Câmiatü’s-selefiyye, 4/43, 1432/2011.
• Mehdî, Hüseyin b. Muhammed. Saydu’l-efkâr fi’l-edebi ve’l-ahlâk ve’l-hikemi ve’l-emsâl. thk.Abdülhamîd Muhammed el-Mehdî. Vizâretü’s-sekâfeti’l-Yemeniyye, 2009.
• Mennâ, Haşim Salih. “el- hikmeh ve Tatavvuruha fii ş‘iri Ebî Temmam”. Mecelletu’t-turasi’l- Arabi, 2006, sayı, 101.
• Merzübânî, Muhammed b. İmrân b. Mûsâ b. Saîd. Mu‘cemü’ş-şu‘arâ. thk. Fritz Krenkow, Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2.Basım, 1402/1982.
• Mustafa, İbrahim. v. dğr.. el-Mu‘cemü’l-vasît. thk. Mecmeu’l-lügati’l-Arabiyye. Dârü’d-da‘ve.
• Münâvî, Muhammed Abdürraûf. et-Tevkîf alâ mühimmâti’t-teârîf. thk. Muhammed Rıdvan ed-Dâye, Beyrût: Dâru’l-fikr, 1.Basım, 1410.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir. Muhtâru’s-Sıhâh. Kâhire: Dârü’l-hadîsü’l-Kâhire, 1.Basım,1412.
• Rızâyî, Ebu’l-Fadl – Dağîmî, Ali. “el-Hikmeh fî muallakati Züheyr b. Ebî Sulmâ”. Mecelletü’l-lügati’l-Arabiyye ve âdâbihâ, 2/4, 2004.
• Semail, Abdurrahman b. İsmail. “el-Hikmetü fî şi‘ri Şevkî et-Türâbit beyne kavli ve’z-zarf”. Mecelletü Câmiati’l-imâm, 20, 1418.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Hüsnü’s-semt fi’samt. thk. Ahmed Süleyman. Mısır: Dârü’l-ilm ve’l-îmân, 2010.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-hasaisu’l-kübra. Beyrut: Dârü’l-Kutubil ilmiyye.
• Sülemî, Abdürrahîm b. Samâyil el-Ilyânî. “Şerhu Risâleti’l-Abûdiyye li’bni’t-Teymiyye”.
• Şâfi‘î, Muhammed b. İdris. Dîvânü’ş-Şâfi‘î. thk. Muhammed b. Abdülmünim Hafâcî. Kâhire: Mektebetü külliyyâti’l-Ezheriyye, 2.Basım,1405/1985.
• Şâhî, Müctebî Muhammedî Mezrââ. “el-Hikmetü fî şi‘ri Züheyr b. Ebî Sulmâ”, 06.Eylül.2010, https://www.diwanalarab.com/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D8%B2%D9%87%D9%8A%D8%B1
• Şentemerî, Yûsuf b. Süleymân b. Îsâ el-A‘lem. Eş‘ârü’ş-şuarâi’s-sitte el-câhiliyyîn, İsdarâtu’l-mektebeti’ş-şâmile, 1431.
• Şevkî, Ahmet. Divan Ahmet Şevkî. Beyrût: Dâr Sadır.
• Şeybânî, Ebû Amr. Şerhu’l-Muallakâtü’t-tis‘a. thk. Abdülmecîd b. Hemv, Beyrût: Müessesetü’l-A‘lemî, 1.Basım, 1422/2001.
• Tahrânî, Nâdir Nizâm. “Adî b. Zeyd Şâiru’l-hikmeti fi’l-câhiliyye”. Mecelletü’t-türâsü’l-edebî, sayı 5, 10.1388.
• Tebrîzî, Yahya b. Ali b. Muhammed eş-Şeybânî Ebû Zekeriyya. Şerhu Kasâidi’-l-Aşr. İdâretü’t-tabâa‘ti’l-münîriyye, 1352.
• ebu-Temmam, Habib b. Evs. Divanu ebi Temmam. (1905).
• Uralgiray, Yusuf. Ahmed Şevki. Doğu Dilleri Dergisi, 1/3 (1969).
• Vâhidî, Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Neysâbûrî. Şerhu Dîvâni’l-Mütenebbî. 1431
• Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Yakub. Târîhu’l-Ya‘kûbî. Beyrût: Dârü Sâdır.
• Yüsrî, Abdülğanî Abdullah. “Züheyr b. Ebî Sulmâ Şâiru’l-hikme ve’s-selâm”. Mecelletü Avdi’l-Hind, Sayı 95, (05.2014).
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd. el-A‘lâm. Beyrût: Dârü’l-ilm li’l-mellâyîn, 15.Basım.