Understanding of the Qur'an of the Mu'tezile Sect and Reflections on the Present

Yıl 2022, Sayı: 12, 68 - 93, 15.12.2022

Hüseyin Çelik

https://doi.org/10.54958/iiad.1169178

Cited By: 1

Öz

After the death of the Prophet, some sects began to form in the Islamic world. While these sects arise around religious thought, it is possible to see political influence in some of them. When Religious-Political sects are mentioned, the first ones that come to mind are Hârigiy-ya, al-Shî’a and Mu‘tazila. Although the al-Shî’a sect has continued to exist to the present day, Hârigiyya and Mu‘tazila have continued as an idea. The first thing that comes to mind when it comes to Mu‘tazila is “rationality” and “Five Principles”. The Mu‘tazila sect, which has a religious-Political feature, has always kept the mind at the forefront. Tawhid, Justice, al-Menzile beyne'l-Menzileteyn, Emir-i bi'l-Ma'ruf Nehiy ani'l-Munker and al-Va'd wa'l-Vaid are the five Principles that form the basis of the thought structure of Mu'tazila. The idea of the Mu‘tazila is built on these “Five Principles”. These principles have been accep-ted as the absolute truth and the Qur'an has been explained according to them. They divided the hadiths into two classes as Mutevatir and Ahâd, and they did not accept those who were not Mütevatir as evidence. Due to the difficulty of the conditions imposed, almost all of the hadiths remained Ahâd hadith. Although it does not continue as a Mu‘tazila name, it has continued to exist as an idea and has come to the present day. The source of many issues that are the subject of discussion today is the Mu‘tazila sect. The rejection of compassion, the absence of the punishment of the grave, the absence of faith in fate, the fact that no one who enters hell will ever leave there, the paradise where Adam was placed after creation, the denial of the miracle and the blessing, the lack of evidence of hadiths that are not Mütevatir are some of these issues. For the first time, they began to be discussed with the Mu‘tazila sect and have survived to the present day. Mu‘tazila has evaluated most of these in the context of the “Five Principles”. He did not accept them because they did not comply with one or more of these principles. Although not all people belonging to the Mu‘tazila sect think the same way, different thoughts on these issues have been discussed together with Mu‘tazila for the first time.

Anahtar Kelimeler

Five Principles, Rationality, Mu‘tazila, Intercession, Faith in Fate, Punishment of the Grave

Mu‘tezile Mezhebinin Kur’an Anlayışı ve Günümüze Yansımaları

Öz

Hz. Peygamber’in vefatından bir süre sonra İslâm dünyasında bazı mezhepler oluşmaya başladı. Bu mezheplerin bir kısmı dini düşünce etrafında ortaya çıkarken, bazılarında ise baskın bir şekilde siyasi etkiyi görebilmek mümkündür. Bu bağlamda dinî-siyasî mezhepler denildiğinde ilk akla gelenler Haricîlik, Şîa ve Mu‘tezile olmaktadır. Şîa mezhebi toplum olarak günümüze kadar varlığını sürdürmesine rağmen Harîcîlik ve Mu‘tezile varlığını fikir olarak devam ettirmiştir. Mu‘tezile denildiğinde akla ilk gelen şey “akılcılık” ve “beş esas”tır. Dinî-siyasî bir özelliğe sahip olan Mu‘tezile mezhebi her zaman aklı ön planda tutmuştur. Tevhid, adalet, el-menzile beyne’l-menzileteyn, emir-i bi’l-ma‘ruf nehiy ani’l-münker ve el-vaʻd ve’l-vaîd olarak isimlendirilen beş esas, Mu‘tezile’nin düşünce yapısının temelini oluşturmaktadır. Mu‘tezilenin düşüncesi bu “beş esas” üzerine bina edilmiştir. Bu esaslar mutlak doğru olarak kabul edilmiş ve Kur’an-ı Kerim bunlara göre tefsir edilmiştir. Yine bu mezhep hadisleri mütevatir ve âhâd olarak iki sınıfa ayırmış ve mütevatir olmayanları delil olarak kabul etmemiştir. Getirilen şartların zorluğundan dolayı hadislerin tamamına yakını Ahâd hadis olarak kalmıştır. Mu‘tezile isim olarak devam etmese de fikir olarak varlığını devam ettirmiş ve bu güne kadar gelmiştir. Günümüzde tartışma konusu olan birçok konunun kaynağı Mu‘tezile mezhebidir. Şefâatın reddi, kabir azabının olmadığı, kader inancının yokluğu, cehenneme giren kimsenin bir daha oradan çıkmayacağı, Âdem (as)’ın yaratıldıktan sonra konulduğu cennet, mucizenin ve kerametin inkârı, mütevatir olmayan hadislerin delil olmaması gibi konular bunlardan bazılarıdır. Bunlar ilk kez Mu‘tezile mezhebi ile tartışılmaya başlanmış ve günümüze kadar da gelmiştir. Mu‘tezile bunlardan çoğunu “beş esas” bağlamında değerlendirmiştir. Bu esaslardan birine veya birden fazlasına uymadığı için bunları kabul etmemiştir. Mu‘tezile mezhebine mensup olan kimselerin hepsi aynı şekilde düşünmeseler de bu konulardaki farklı düşünceler ilk kez Mu‘tezile ile birlikte tartışılmaya başlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Beş Esas, Akılcılık, Mu‘tezile, Şefâat, Kader İnancı, Kabir Azabı

Kaynakça

• Abdullaev, Abullazhon. “Mâtürîdî Kelamcısı Olarak Siracüddin Ali bin Osman el-Ûşî’nin İtikadi Konularda Mu’tezile Mezhebine Karşı Görüşleri”. Uluslararası Ali b. Osman el-Ûşî Sempozyumu Bildirileri. 335-353. Bişkek: Türkiye Diyanet Vakfı Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• Aktepe, Orhan. Kelam Araştırmaları. “Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet’e Göre Va‘d ve Va‘îd İlkesi” 9/1 (2011), 157-178.
• Ardoğan, Recep. “Mu’tezile’ye Göre Allah’a İman Konunda Aklın Gücü ve Sorumluluğu”. Marife 3 (2003), 293-314.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Timaş Yayınları, 1987.
• Aydınlı, Osman. “Bağdat Mu‘tezilesi’nin İslâm Bilim ve Düşüncesine Katkıları”. İslâm Medeniyetinde Bağdat Sempozyumu. İstanbul, 2008.
• Aydınlı, Osman. “İlk Mu‘tezile’nin Özgür İrade Söylemi: Amr B. Ubeyd ve Kader Anlayışı”. Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2002), 127-146.
• Aydınlı, Osman. “Mu’tezile Ekolü Teşekkülü, İlkeleri ve İslâm Düşüncesine Katkıları”. Marife 3/3 (2003), 27-54.
• Aydınlı, Osman. “Mutezile Ekolünün Tarihsel Serüveni”. İslamî İlimler Dergisi 12/2 (2017), 9-41.
• Bağcı, H. Musa. “Kader İnancının Siyasetle İlişkisi ve Bu İlişkinin Hadis Uydurmadaki Rolü”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2000), 105-133.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b İsmâîl b İbrâhîm Cu’fî. Sahih-i Buhari = Camiü’s-sahih. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1992.
• Çubukçu, İbrahim Agah. “Mutezile ve Akıl Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 51-61.
• Demir, Osman. “Bağdat Mutezilesi Kelamcıları ve Dönemin Fikri ve Siyasî Yapılanmasına Olan Etkileri”. İslâm Medeniyetinde Bağdat Sempozyumu. İstanbul, 2008.
• Ebu Davud, Süleyman b. el-Eşâs. Sünen-ü Ebî Davud. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1992.
• Ertürk, Mustafa. “Haber-i Vâhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/349-352. İstanbul, 1996.
• Günel, Mehmet Emin. “Mu‘tezile Ekolünün İhbât ve Tekfîr Görüşlerine Eleştirel Bir Yaklaşım”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 17/2 (2017), 271-285.
• Haccac, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisaburi Müslim b el-. Sahih-i Müslim. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1992.
• Hulusi, Hacı Ahmed - Derviş, Hacı Mustafa. Ehter-i Kebîr. İstanbul: Matbâ-i Âmire, 1310.
• Işık, Kemal. “Mu‘tezile’nin İlk Kurucusu Vâsıl b. Atâ ve Büyük Günah Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (1981), 337-357.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed bin Yezîd. Sünen-u İbn Mâce. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1992.
• İsmail Çalışkan. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2012.
• Kahraman, Hüseyin. “Kelamdaki Bilgi Teorisinin Hadis İlmi Üzerindeki Etkileri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (ts.), 89-110.
• Karahüseyin, Samet. “Klasik Düşünceden Modern Düşünceye, Mu‘tezile ve Yeni Mu‘tezile Söylemi”. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 9/2 (2009), 347-363.
• Karataş, Ali. “Ehl-i Sünnetin Kur’ân Yorumunda Mutezile Etkisi Ebu Bekir el-Esamm Örneği”. Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi (UKSAD) 2 (Aralık 2016), 178-187.
• Koçyiğit, Talat. “Cehmiyye (Mutezile)’de Akılcılık”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (1968), 103-122.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Usulü. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1. Basım, 1967.
• Köktaş, Yavuz. Günümüz Hadis Problemleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Nesâî, Ebu Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1992.
• Özervarlı, M. Sait. “Mu‘tezile Akılcılığı”. II. Uluslararası İslâm Düşüncesi Konferansı, İstanbul 25-27 Nisan 1997. 101-107. İstanbul, 1997.
• Pak, Süleyman. “Ayetler Arası Anlam Bütünlüğü Bağlamında Her Ferdin Cehenneme Uğrayacağı Meselesine Dair Bir Değerlendirme (Meryem 71. Ayet Örnekliğinde)”. Tefsir Dergisi 2/1 (2022), 105-123.
• Razî, Ebu Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b Ömer b Hüseyn Fahred-din. et-Tefsirü’l-Kebir = Mefatihü’l-gayb. 29 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2005.
• Taşdelen, Mehmet. “Mu‘tezile’de Şefaat Anlayışı”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi 5/10 (2015), 81-101.
• Tirmizi, Ebû İsa Muhammed b İsa b Serve es-Sülemi. Sünenü’t-Tirmizi. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “Kerâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 25. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Uysal, Ekrem. “Ehl-İ Sünnet ve Mu‘tezile’ye Göre Kabir Azabı”. Batman İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1/2 (2017), 68-79.
• Zemahşeri, Ebü’l-Kasım Carullah Mahmûd b Ömer b Muhammed. el-Keşşâf an Hakâikı Gavâmîzi’t-Tenzil ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl. Lübnan: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2009.