İSLAM MİMARİSİNİN SEMBOLİK ANLATILARI ÜZERİNE BİR DENEME

Year 2020, Volume: 5 Issue: 10, 251 - 279, 31.07.2020

Temel Sağlam

Abstract

Yapı sanatı olarak genellenen mimari, özünde biçimin işlevi takip etmesi ile şekillenmektedir. Mimari biçimin ortaya çıkışı ve yüklendiği gizil anlam, her medeniyette farklı sembolik anlatılar taşımaktadır. Sanatkâr, içinde yaşadığı toplumun kültürünün bir parçası olduğu için mimaride ortaya koyduğu her bir oyluma; kendi inancı, geleneği, sosyal yapısı ve tecrübelerinden içsel bir anlam yüklemektedir. Birleme ve bütünlemeyi ifade eden merkez sembolizmi, İslami, yapı sanatının en belirleyici anlatısını oluşturmaktadır. Şehrin oluşturulmasından başlayan bu sembolik anlatı, yapıtların en ayrıntılı elemanlarına kadar devam ettirilmektedir. İslam şehri, dinin en belirleyici sembolü olan cami mimarisi etrafında şekillenmekte ve dünyanın biçimine uydurularak küresel hatlardan oluşturulmaktadır. Cami merkezinden dağılan bu ışınsal düzenleme, Allah’ın sonsuz nurunu, dairesel yapı da yaşam döngüsünü hatırlatmaktadır. Cami, kütle kompozisyonu olarak temsil ettiği “Allah’ın Evi” adlandırmasına binaen arzın merkezi olarak tasarlanmaktadır. Minare, elif harfine yüklenen anlamı ile tevhidi inancın vahdet-i vücut anlatısını, kubbe, arşın bir yansıması ve İslam’ın sembolü olan hilâli, revaklı düzen aleniliği sembolize etmektedir. Mimari yapıtın tasarım aşamasında devreye giren bu sembolik anlatı; yapı elamanları, oylumlar ve süsleme ile kütle kompozisyonunda nihayete eren değişik amillerle desteklenmektedir. Mimarinin bu anlatı dili, bazen çizgisel hatlarda, bazen panoramik bakışta, bazen basit bakı ile bazen derinlemesine ve ayrıntılara gizlenmiş olarak görülebilmektedir. Mimari yapıtın sembolik anlatısının görülerek açıklanması, bir yandan onun eşyadan farklılığını ortaya koyarken, diğer yandan da eserin beğenilirliğini artırmaktadır.

Keywords

İslam mimarisi, sembolik anlatı, sembolizm, remz, timsal

AN ESSAY ON SYMBOLIC NARRATIVES OF ISLAMIC ARCHITECTURE

Abstract

Architecture, which is generalized as building art, is shaped by the fact that form follows function. The emergence of the architectural form and the secret meaning is it has different symbolic narratives in every civilization. Since the artist is a part of the culture of the society in which he lives, every volume he presents in architecture; it has an internal meaning from its own belief, tradition, social structure and experience. Central symbolism, expressing unification and integration, is the most decisive narrative of Islamic art of construction. This symbolic narrative, starts from the creation of the city, continues until the most detailed elements of the works. The Islamic city is shaped around the mosque architecture, which is the most decisive symbol of religion, and is formed from global lines by adapting to the shape of the world. The radial arrangement which scattered from the center of the mosque reminds us of God's eternal light. The mosque is designed according to the function of “God's House”, which represents as a mass composition. The minaret symbolizes the wahdet-i body narrative of monotheism, the dome, a reflection of the throne, and the crescent, portico order publicity, which is the symbol of Islam. This symbolic narrative that came into play at the design stage of the architectural work; the structural elements are supported by sizes and different agents that ultimately end up in decoration and mass composition. This narrative language of architecture can be seen sometimes in linear lines, sometimes in a panoramic view, sometimes with a simple look, sometimes hidden in depth and in details. While the symbolic narrative of the architectural work is seen and explained, it demonstrates its difference from the goods on the one hand and increases its appreciation on the other.

Keywords

Islamic architecture, symbolic narrative, symbolism, remz, exemplary

References

• Ağaç, S. ve Sakarya, M. (2015). “Hayat Ağacı Sembolizmi”, International Journal of Cultural and Social Studies (IntJCSS), V. 1, 1-14.
• Akın, G. (1990). Asya Merkezi Mekân Geleneği, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Akkach, S. (1995). “ İn the İmage of the Cosmos Order and Symbolism in Traditional İslamic Architecture Part 1” The İslamic Quarterly, Vol. 39, London, 5-17.
• Akyürek, E. (1994). Ortaçağ’dan Yeniçağ’a Felsefe ve Sanat (Philosophy and Art from Middle Ages to New Age). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Alodalı, A. N. (2015). Mimarlıkta Sembolizm, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Altun, A. (1988). Ortaçağ Türk Mimarisi’nin Anahatları İçin Bir Özet, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Arınç, C. (2006). “İslam Estetiğini Yeniden Düşünmek”, Divân İlmi Araştırmalar Dergisi 21/2, 127- 168.
• Arpacıoğlu, B. (2006). “Camii Sembolizmi Üzerine Bir Deneme”. Yeni Yüksektepe Dergisi 53, 36- 50.
• Arpacıoğlu, Ü. (2013). “İslam ve Cami Mimarisi’nde Malzeme, Teknoloji ve Sanat Kullanımının Değerlendirilmesi”. 1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozyumu: Gelenekten Geleceğe Cami Mimarisinde Çağdaş Tasarım ve Teknolojileri. (Ed. Hale Tokay vd.) Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 401-409.
• Arseven, C.E. (1956). Türk Sanatı Tarihi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Arslan, M. (2019) “Türk Mezar Taşlarında “Kılıç” Sembolizmi”, Tarihe Yön Veren Silah: Kılıç (Ed. Tolga Akay; Süleyman Tekir), İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Atasoy, N. (1985). 17. ve 18. Yüzyıllarda Avrupa Sanatı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Aydeniz, H. (2015). “Din-Sanat İlişkisine Gelenekselci Bir Yaklaşım (Seyyit Hüseyin Nasr Örneği)”, İslam ve Sanat (Kor. Ahmet Ögke), İstanbul: Ensar Neşriyat, 181-204.
• Aytaç, Ç. (1981). Sanat ve Uygarlık, Ankara: Bizim Büro Yayınları.
• Bayburtluoğlu, Z. (1976). “Anadolu Selçuklu Devri Büyük Programlı Yapılarında Önyüz Düzeni”, Vakıflar Dergisi XI, 67-106.
• Broadbent, G. (1996). “A Plain Man’s Guide to the Theory of Signs in Architecture”, Theorizing A New Agenda for Architecture: An Anthology of Architectural Theory 1965-1995. (Ed. K. Nesbitt), New York: Priceton Architectural Press, 124-142.
• Burckhardth, T. (1994). Aklın Aynası, Geleneksel Bilim ve Kutsal Sanat Üzerine Denemeler (Çev. Volkan Ersoy), İstanbul: İnsan Yayınları.
• Burckhardth, T. (2005). İslam Sanatı Dil ve Anlam (Çev. Turan Koç). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Cansever, T. (1996). “İslam Mimarisi Üzerine Düşünceler”, Dîvan, s:119-146.
• Cansever, T. (2012). İslamda Şehir ve Mimari, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Cündioğlu, D. (2013). Sanat ve Felsefe, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Çaycı, A, (2012). “Mitoloji ve Din” (Ed. Remzi Duran), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Web-Ofset.
• Çaycı, A. (2016). «İslam Mimarisinde Anlam Meselesi», Sosyoloji Divanı, Sayı: 7, s.189-202.
• Çaycı, A. (2017). İslam Mimarisinde Anlam ve Sembol, Konya: Palet Yayınları.
• Çınar, B. (2009). “Seyh Gâlıb‟ın Hüsn ü Ask Mesnevısinde Felekler”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 39, Erzurum: Prof. Dr. Hüseyin AYAN Özel Sayısı.
• Çoruhlu, Y. (1995). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi, İstanbul: Seyran Yayınları
• Duman, M. A. (2014) “Şans Tanrıçası Fortuna’nın Tekerlegi ile “Kader” İnancının Bir Unsuru Olarak “Çark-ı Felek” Metaforu Arasındaki Münasebet”, Özne, 21. Kitap, Felsefi Bir Sorun Olarak İnanma, s.163-192.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm (Çev. İsmet Birkan). Ankara: İmge Kitabevi.
• Eliade, M. (2004). Mistik Hint Erotizmi (Çev. Renan Akman), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eraslan, A. (2014). “Mimaride Anlam; Yapıdaki Sembolik Dil Üzerine Bir Değerlendirme”. Tasarım-Kuram Dergisi. Sayı 18. 18-35.
• Erbek, G. (1986). “ Hayat Ağacı Motifi I-II” Antika Dergisi, Sayı: 15-16.
• Ergun, P. (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.
• Esin, E. ( 2006). Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, İstanbul: Kabalcı Yayınları
• Eyice, S. (1993). “Ayasofya”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi 1, s. 446-457.
• Friedman, A. T. (2007). Women and the Making of the Modern House, Yale University Press.
• Germaner, S. (1997). “Barok Üslup”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi 1, s. 194-197.
• Karaköse, S. (2012). “Kozmık Âlemde Nef‟î‟nın Seyrı”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 12, s. 29-48.
• Kartal, H. B. (2014). “İslam Mimarisinin Düşünsel Arka Planına Dair Bir yaklaşım Denemesi” Muhafazakar Düşünce Yıl 10. S. 39. 179-210.
• Kaya. M. (2009). “Sudûr”, TDV İslam Ansiklopedisi 37, 467-468.
• Keyani, M. (2013). Hankahlar Tarihi (Çev. A. Ertuğrul- S. Gökbulut), İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• Kılıç, S. (1987). “Kabe’deki Sembolizm Üzerine Bir Deneme”. İslami Araştırmalar Dergisi S.5. 62- 69.
• King, J. K. (2008). “Cosmic Semiophysics in Ancient Architectual Vision: The Mountain Temples at Deir el Bahari, the Dead Sea Temple Scroll, and the Hagia Sophia”. The Internatıonal Journal of The Humanities 6, 17-26.
• Koç, T. (2008). İslam Estetiği, Ankara: İsam Yayınları.
• Kuban, D. (1995). Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Kuban, D. (1996). İstanbul Bir Kent Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kuçuradi, İ. (1997). Sanata Felsefeyle Bakmak. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları.
• Kurnaz, C. (1993). “Çarh (Çark)” maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi 8, 229.
• Kurnaz, C. (1995). “Felek” maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi 12, 306-307.
• Kurtişoğlu, G. A. (2014). “Dini Mekânlarda Fonksiyonel Estetik Ögeler”, VI. Dini Yayınlar Kongresi, İslam Sanat Ve Estetik, Ankara, 397-416.
• Kutluer, İlhan (1992). “Mekân” maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi 28, 550-552.
• Lekesiz, Ö. (1997). Sevgilinin Evi, İstanbul: Yedigece Kitapları.
• Mango, C. (1972). The Art of the Byzantine Empire 312- 1453, Sources&Documents in the History of Art Series, New Jersey.
• McKechnie, J. L. (1952). Webster’s New Twentieth Century Dictionary of the English Language, Newyork: Collins World.
• Mcvey, K. (1983). “Domed Church as Microcosm: Literary Roots of An Architectural Symbol”, Dumbarton Oaks Papers 37, 91-121.
• Miranda, B. M. (2004). The Ilustrated Book of Signs and Symbols, London: Dorling Kindersley Limited.
• Mumford, L. (1961). The City in History: its Origins, its Transformations and its Prospects, New York: Harcourt, Brace & World.
• Mülayim, S. (1994). Sanat Tarihi Metodu, İstanbul: Bilim Teknik Yayınevi.
• Mülayim, S. (1994). Sanata Giriş, İstanbul: Bilim Teknik yayınevi.
• Mülayim, S. (2005). “Mimari” maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi 30, 91-95.
• Nasr, S. H. (1985). İslam Kozmoloji Öğretilerine Giriş (Çev. Nazife Şişman), İstanbul: İnsan Yayınları. Nasr, S. H. (2019). İslam Sanatı ve Maneviyatı (Çev. Ahmet Demirhan), İstanbul: İnsan Yayınları.
• Necipoğlu, G. (1992). “The Life of an Imperial Monument: Hagia Sophia after Byzantium”, Hagia Sophia: From the Age of Justinian to the Present, (Ed. Mark, R et al) London: Cambridge University Press, 195–225.
• Necmeddin-i Daye, (2013). Mirsadü’l-İbad, (Çev. Halil Baltacı), İstanbul: İFAV.
• Oral, Z. (1962). “Anadolu’da Sanat Değeri Olan Ahşap Minberler, Kitabeleri ve Tarihçeleri”, Vakıflar Dergisi V, 23-78.
• Ortaylı, İ. (2011). “Fransa’nın Güneş Kralı’na Versailles’da Sergi”. Milliyet Gazetesi, 04 Eylül 2011, Pazar.
• Ögel, B. (1991). Türk Kültür Tarihi (Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre), Ankara: TTK Yayınları.
• Ögel, S. (1986). Anadolu Selçuklu Sanatı Üzerine Görüşler, İstanbul: Matbaa Teknisyenleri Yayınları.
• Özçakı, M. (2018). “Yorumlanan Cami Mimarisi”, Ulakbilge, 6(23), s.459-483.
• Özçelik, H. (2019). “Sembol bitkilerimiz ve Özellikleri”, www.plantdegisi.com (24 Nisan 2019).
• Özkan, H. (2016). Bizans Mimarisi Ders Notları. Erzurum: Eser Ofset.
• Özsayıner, Z.C. (1993). Mimar Sinan’ın İstanbul’daki Camii ve Türbelerindeki Yazı Düzeni ve Anlamı, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Bilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi), 1-2, 258, 279, 285-286.
• Öztürk, A. (2012). Yakındoğu Demirçağ Uygarlıklarında Hayat Ağacı İnancı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Polatkan, A. H. (1997). Justinianus Ayasofyası Üzerine Bir Anlam Araştırması, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Ringgren, H. (1973). Religions of the Ancient Near East, Philadelphia:The Westminster Press. Roth, L. M. (2006). Mimarlığın Öyküsü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Sağlam, T. (2019). Geleneksel Erzurum Evleri, Restorasyonları ve Ev Yaşantısı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sağlam, T. ve Yurttaş, H. (2020). “Geleneksel Erzurum Evlerinin İstatistiki Veri Analizi”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi - Journal of Turkish Researches Institute. 67, 421-458.
• Schiller, F. (1943). İnsanın Estetik Terbiyesi Üzerine Mektuplar (Çev. Nevzat Özgü). Ankara: Maarif Yayınevi.
• Sennett, R. (1996). Ten ve Taş, Batı Uygarlığı’nda Beden ve Şehir, İstanbul: Metis Yayınları.
• Sözen, M. ve Tanyeli, U. (1996). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Şen, Y. (2017). “Türkülerde Felek Kavramı”, Akademik Başarı Dergisi 61, Kırgızistan: İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, 404-422.
• Şenyapılı, Ö. (1994). “Görsel Sanatlarda Üslup Ne İletir?”, Kent Planlama Politika Sanat Tarık Okyay Anısına Yazılar II (Ed. İ. Tekeli), Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayını, 525-548.
• Şimşek, E. (2009). “Yakınma/Yakarışlar Dünyasında Felek ve Türk Halk Edebiyatına Yansımaları”, Millî Folklor Dergisi, Ankara: Yıl. 21, Sayı 84.
• Taşkıran, H. İ. (1997). Yazı ve Mimari, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tatlı, B. (2012). Mimari Hadisleri, Ankara: TDVY.
• Turani, A. (1997). Dünya Sanat Tarihi, İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Vitruvius. (1990). Mimarlık Üzerine On Kitap. İstanbul: Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı.
• Walton, J. H. (1995). “The Mesopotamian Background of the Tower of Babel Account and its Implications”, Bulletin for Biblical Research 5, 155-175.
• Whittle, A. (1997). “Remembered and Imagined Belongings. Stonehenge in Its Traditions and Structures of Meanings”, Proceedings of the British Academy 92, 145-166.
• Yardım, A. (2002). Alanya Kitâbeleri (Tesbît, Tescîl, Tasnîf ve Değerlendirme), İstanbul: Fetih Cemiyeti yayını.
• Yetkin, S. K. (1979). Estetik ve Ana Sorunları, İstanbul: İnkılap ve Aka Yayınevi.
• Yılmaz, M. (2017). “İnanç, Mimarlık ve Algı Üzerine Mülahazalar”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 18(2), 67-92