HURUFİLİKTE ZAMAN VE KLASİK TÜRK ŞİİRİNE YANSIMALARI

Year 2024, Issue: 12, 139 - 157, 30.12.2024

Murat Aslan

https://doi.org/10.51540/ijof.1560109

Abstract

Doğumdan ölüme doğru ilerleyen yaşam, insanları zaman konusunda düşünmek zorunda bırakmıştır. Bundan dolayı ilkel dönemlerden günümüze dek zamana dair çeşitli görüşler ortaya atılmıştır. Bu görüşler özellikle din ve felsefe disiplinlerine ait olmuştur. Zamanın var olup olmadığı en temel sorundur. Zamanın varlığı kabul edildiğinde bunun nesnel mi öznel mi olduğu veya zamanın dairesel mi yoksa doğrusal olarak mı ilerlerdiği şeklindeki sorular dikkat çekmektedir. Antik Yunan’dan başlayarak çoğunlukla felsefe alanında tartışılan bu problemler dinî alanda sorgulanamaz bir dogma olarak kabul edilirler. İslamiyet’e göre Allah kâinatı belirli bir zamanda yaratmıştır ve belirli bir zamanda yok edecektir. Bu nedenle İslam’a göre zaman doğrusal bir şekilde ilerler. 14. asırda ortaya çıkan bir İslam yorumu olan Hurufilik, Arap ve Fars alfabesindeki harflerden oluşan bir evren tasavvur etmiştir. Bu düşünceye göre Allah’ın bizzat kendisi harflerin tamamıdır ve her şey harflerle yaratılmıştır. Yalnızca insanı harflerin tamamını kullanarak yaratan Allah, onu kendisine halife seçmiştir. Bundan ötürü her şey insanın bir parçasıdır. Zaman da yaratılan bir unsurdur. Demek ki zaman insanın ve Allah’ın bir parçasıdır. Zamana dair bu düşünceler, Hurufi Türk şairleri tarafından şiirlere konu edinilmiştir. Bu çalışmada Nesîmî, Refî‘î, Muhîtî, Misâlî ve Arşî’nin eserleri örneğinde Hurufiliğin zaman anlayışının klasik Türk şiirine nasıl yansıdığı araştırılacaktır.

Keywords

Hurufilik, Fazlullah Esterabadi, zaman felsefesi, Hurufi Türk şairleri, klasik Türk edebiyatı

Time in Hurufism and Its Reflections on Classical Turkish Poetry

Abstract

Life progressing from birth to death has forced people to think about time. For this reason, various views on time have been put forward from primitive times to the present day. The most fundamental question is whether time exists or not. When it is accepted that time exists, secondary problems arise as to whether it is objective or subjective, or whether time progresses circularly or linearly. According to Islam, Allah created the universe at a certain time and will destroy it at a certain time. Therefore, according to Islam, time progresses linearly. Hurufism envisioned a universe consisting of letters in the Arabic and Persian alphabets. According to this idea, God Himself is all letters and everything created was created with letters. Only God, who created man using all letters, chose him as his caliph. Therefore, everything is a part of man. Time is also a created element. So, time is a part of man and God. These thoughts about time were used as the subject of poems by Hurufi Turkish poets. In this study, it will be investigated how Hurufism's understanding of time is reflected in classical Turkish poetry, in the example of Nesîmî, Muhîtî and Arşî divans.

Keywords

Hurufism, Fazlullah Esterabadi, philosophy of time, Hurufi Turkish poets, classical Turkish literature

References

• Aksu, H. (1995). Fazlullah-ı Hurûfî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 12, ss. 277-279). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Aksu, H. (1998). Hurufilik. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 18, ss. 408-412). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Aksüt, F. (2020). Zaman metaforu ve zamanın ilgası üzerine bir inceleme: Gülten İmamoğlu resimleri. İdil, 9 (72), 1191-1201. http://dx.doi.org/10.7816/idil-09-72-01
• Alparslan, A. (1967). Câvidân-nâme’nin Nesîmî’ye tesiri. [Yayımlanmamış doçentlik tezi]. İstanbul.
• Aslan, M. (2023). Nesîmî’nin Türkçe Divanı’ının tahlili. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Ayan, H. (2020). Nesîmî, hayatı, edebî kişiliği, eserleri ve Türkçe divanının tenkitli metni. (3. Baskı). TDK Yayınları.
• Ballı, H. H. (2010). Fazlullah Hurûfî ve hurûfîlik. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Bilgin, A. (2007). Nesîmî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 33, ss. 3-5). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Chuang Tzu. (2012). Chuang Tzu’nun kitabı. (1. Baskı). (L. Özşar, Çev.) Biblos Yayınları.
• Çamuroğlu, R. (1992). Sabah rüzgârı, enel-hakk demişti Nesîmî. (1. Baskı). Metis Yayınları.
• Devellioğlu, F. (2016). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Aydın Kitabevi Yayınları.
• Fazlullah Esterâbâdî. (2012). Câvidân-nâme, dürr-i yetîm isimli tercümesi. (1. Baskı). (D.Murazâ Çev.).(F. Usluer Haz.).Kabalcı Yayıncılık.
• Fidan, O. (2018). Dasein’ı hitama götüren kavram: zaman. Düşünbil, (68), 29-31.
• Gölpınarlı, A. (1989). Hurûfîlik metinleri kataloğu. (1. Baskı). TTK Yayınları.
• Güneş, D. (2011). Misâlî divanı (inceleme-metin). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Dumlupınar Üniversitesi.
• Güngör, S. (2024). İslam düşüncesinde zaman kavramı: İbn Arabi ve Muhammed İkbal mukayesesi. [Yüksek lisans tezi]. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi.
• Güngören, Ö. C. (Çev.). (2001) Bhagavad-gita tanrının şarkısı. (1. Baskı). Yol Yayınları.
• Haksever, A. C. (2020). Tasavvufta ilm-i hurûf ve 14. asırda hurûfîlik. M. Demirkol, B. B. Punar ve K. Akbal, (Ed.) Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri II (s.9-24) içinde. Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları.
• Kahraman, B. (1989). Arşi Divanı’nın tenkidli metni I-II. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Selçuk Üniversitesi. Karaköse, Ö. F. (2021). Platon, Aristoteles ve Augustinus’ta zaman kavramı. Trabzon İlahiyat Dergisi, 8(1), 75-104. http://dx.doi.org/10.33718/ tid.866595
• Karaman, H., Çağrıcı, M., Dönmez, İ. K. ve Gümüş, S. (2020). Kur’an yolu, Türkçe meâl ve tefsir. (8. Baskı). C. I-V. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kitabı Mukaddes. (1981). Kitabı Mukaddes Şirketi Yayınları.
• Needham, J. (2000). Zaman ve doğulu insan & beşeri hukuk ve tabiat kanunları. (1. Baskı). (N. Özberk Çev.). İz Yayıncılık.
• Oktav, C., Taslaman, O. C. (2017). Felsefe tarihinde zaman düşünceleri. Kader, 15 (3), 718-742. http://dx.doi.org/10.18317/kaderdergi.357130
• Saraçoğlu, E. (2018). Zamana felsefî gözle bakabilmek. Düşünbil, (68), 12-14.
• Schimmel, A. (2000). Sayıların gizemi. (1. Baskı). (M. Küpüşoğlu Çev.). Kabalcı Yayınevi.
• Şahin, G. (2022). Muhîtî divanı (inceleme-metin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Balıkesir Üniversitesi.
• Tökel, D. A. (2015). Rüyayla gelen kitaplar. Türk Dili, (768), 88-95.
• Tunç, A. (2018). Döngüsel ve lineer zaman algısı üzerine. Düşünbil, (68), 6-8.
• Usluer, F. (2009). Hurufilik. (1. Baskı). Kabalcı Yayınevi.
• Usluer, F. (2010). Hurûfîlikte on iki imam. Turkish Studies International Periodical Fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5 (1), 1361-1389. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1160
• Usluer, F. (2011). Hurufilikte rüya tabirleri. Milli Folklor. 23 (90), 134-145.
• Usluer, F. (2014). Hurûfî şiirler I, Âmiloğlu, arşnâme tercümesi. (1. Baskı). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Usluer, F. (2016). Hurûfî şiirler II, Muhîtî Dede, kısmetnâme. (1. Baskı). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Usluer, F. (2017). Seyyid Nesîmî, hakikatlere giriş (mukaddimetü’l-hakâyık). (1. Baskı). Revak Yayınları.
• Usluer, F. (2019a). Hurûfî şiirler III, beşâretnâme, gencnâme, şehriyârnâme, feyznâme. (1. Baskı). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Usluer, F. (2019b). İran düşünce tarihinde hurûfîlik. H. Uygur ve A. Rexhepi (Ed.), İran Düşünce Tarihi (1. Baskı, s. 133-154) içinde. İRAM Yayınları.
• Ünver, M. (2003). Hurufilik ve Kuran - Nesîmî örneği. (1. Baskı). Fecr Yayınevi.