XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Avrupalı Devletlerle Bir İlişki Türü Olarak Arkeo-Diplomasi

Year 2024, Issue: 22, 94 - 110, 15.12.2024

Gürsoy Şahin

https://doi.org/10.20860/ijoses.1578684

Abstract

Kadim bir geçmişe sahip olan Osmanlı coğrafyası, XIX. yüzyılda Avrupalı devletlerin hem siyasi hem de kültürel olarak ilgi odağındaydı. Anadolu ve Balkanlar’da eski eserlere gösterilen ilgi anılan yüzyılın ikinci yarısından itibaren farklı bir anlam kazandı. Bu dönemde Osmanlı ve Avrupalı devletler arasında alenen eski eser rekabeti yaşanmaktaydı. Bir taraftan Avrupalı arkeologlar kendi ülkelerine eski eser götürmenin telaşında iken diğer taraftan Osmanlı yöneticileri İstanbul’daki Müze-i Hümâyȗn’a eser nakletmeye çalışmaktaydı. Öte yandan Osmanlı idarecileri arkeolojiyi diplomasinin bir aracı olarak da kullanmaktaydı.
Arkeolojinin uluslararası ilişkilerle sıkı bir bağı bulunmakta olup Osmanlı Devleti’nin takip ettiği diplomasinin kritik bir unsurunu oluşturmaktaydı. Tamamı olmasa da Osmanlı hükümetleri tarafından izin verilen arkeolojik kazıların önemli bir kısmı, Osmanlı’nın diplomatik gündemi çerçevesinde faaliyetine devam etti. Bu bağlamda uluslararası araştırma gezileri veya eski eser araştırmalarının başlatılması büyükelçilerin diplomatik becerileriyle yakından ilgili idi. Kazıların sürdürülmesinin başat koşullu ise ülkeler arasındaki ilişkilerin düzeyi idi. Keza Osmanlı topraklarında bulunan eserlerin ülke dışına çıkarılmasına izin verilmesi hususu da diplomatik ilişkilerin ayrı bir yönünü ortaya koymaktaydı. Bunun sonucu olarak Osmanlı diplomasisi, arkeolojik araştırmaların pratik ve diplomatik süreçlerini kültürel miras alanı içinde bir bağlama oturttu. Böylece Müze-i Hümâyȗn, geçmişi ulusal ve uluslararası düzeyde sunmaya odaklandı. Çalışmada Osmanlı yönetiminin eski eserlere yüklediği siyasi ve diplomatik anlam ile arkeolojik eserleri diplomatik bir araç olarak kullanımını arşiv belgeleri ışığında irdelenmeye çalışıldı.

Keywords

Arkeo-Diplomasi, Anadolu, Balkanlar, Eski Eser, Müze-i Hümâyȗn

Archaeo-Diplomacy as a Type of Ottoman State’s Relation with European States in the 19th Century

Abstract

The Ottoman geography having an ancient past was both politically and culturally in the spotlight of the European states in the 19th century. The interest in the ancient monuments in Anatolia and the Balkans took on a different meaning from the second half of the century mentioned above. In this period, there was an obvious competition for ancient monuments between the Ottoman and European states. While on the one hand, European archaeologists were in a rush to bring antiquities to their own countries, on the other hand, the Ottoman rulers tried to transfer antiquities monuments to the Imperial Museum in İstanbul. On the other hand, the Ottoman governors also used archaeology as a tool of diplomacy.
Archaeology had a close connection with international relations, and it was a critical element of the diplomacy that the Ottoman State pursued. Although not all, a significant part of the archaeological excavations allowed by the Ottoman Governments continued their activities within the frame of the diplomatic agenda of the Ottoman State. In this context, the initiation of international research trips or ancient monument research was closely related to the diplomatic skills of the ambassadors. The principal condition of continuing excavations was the level of relations between countries. Also, the issue of allowing the monuments found in the Ottoman lands to be taken out of the country showed a different aspect of the diplomatic relations. As a consequence of this, Ottoman diplomacy put practical and diplomatic processes of archaeological research in a context within the area of cultural heritage. Thus, the Imperial Museum focused on presenting the past on national and international levels. This study tried to examine the political and diplomatic meaning that the Ottoman government attributed to the ancient monuments and the Ottoman government’s use of antiquities monuments as a diplomatic tool in light of archive documents.

Keywords

Archaeo-Diplomacy, Anatolia, the Balkans, Antiquities, the Imperial Museum.

References

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO), 808/60538, (H. 29-01-1314).
• Dahiliye Nezaret, Mektubi Kalemi Belgeler, (DH.MKT), 1730/61, 1-1, H. 22-10-1307; DH.MKT, 214/36, 3-1, H. 03-09-1311.
• Hariciye Nezareti İdare (HR.İD), 2115/30.
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (HR.MKT), 829/60; HR.MKT, 807/87, 1-2; 532/40, 4.
• Hariciye Nezareti Tahrirat (HR.TH), 120/28, M. 14-06-1892; HR.TH, 316/69.
• Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı (HR.TO), 106/28, M. 17-09-1863; HR.TO., 442/41, M. 24-01-1863.
• İrade Hariciye (İ.HR), 191/10714, H. 04-09-1278. İrade Hususi (İ.HUS), 127/33.
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS), 131/5632, H. 20-12-1309.
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT), 131/44, H. 28-02-1309; MF.MKT, 325/37, H. 01-02-1314.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS), 272/79, H. 16-09-1310.
• Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı (Y.A.RES), 130/10.
• Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y. MTV), 271/88; Y.MTV, 76/92, H. 17-09-1310.
• Düstȗr ve Nizamnâmeler: Âsâr-ı Atîka Nizamnâmesi. (1302). Düstȗr. Tertip 1, Zeyl 4, Babıali, Şura-yı Devlet Düstȗr Encümeni tarafından tertip olunmuştur, Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye, 89-97.
• Âsâr-ı Atîka Nizamnâmesi. (1322). İstanbul: Asır Matbaası, 1-16.
• Kitap, Makale ve Telif Eserler
• Akyıldız, A. (2003). Mahmud Nedim Paşa. İslâm Ansiklopedisi. 27, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, 374-376. Archaeology (2024). Archaeology and Soft Power: Cultural Diplomacy Between Türkiye and the UK. https://www.lse.ac.uk/contemporary-turkish-studies/assets/images/PDF/2022-23/Archaeology-and-Soft-Power-cultural-diplomacy-between-T%C3%BCrkiye-and-the-UK.pdf adresinden erişildi. (Erişim Tarihi: 18.11.2024).
• Atasoy, S. (1983). Türkiye’de Müzecilik. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi. 6 (M. Anğ vd., yay.haz.) içinde (s. 1458-1471). İstanbul: İletişim Yayını.
• Bowen, H. (1948). Türkiye Hakkında İngiliz Tetkikleri. London: İngiliz Kültür Heyeti için Longmans Green an Co. Ltd. London New York Toronto Yayını.
• Boyle, A. (2024). Archaeo-diplomacy: US gives million-dollar cup back to Iran, https://www.nbcnews.com/sciencemain/archaeo-diplomacy-us-gives-million-dollar-cup-back-iran-8c11281668 adresinden erişildi. (E.T. 18.11.2024).
• Cinoğlu, U. (2002). Türk Arkeolojisinde Theodor Makridi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Çal, H. (1990). Türkiye'de Cumhuriyet Devri Taşınmaz Eski Eser Tahribatı ve Sebepleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 34/1-2, 353-378.
• Çelebi, M. (2007). Antalya Bölgesinde İtalyan Arkeoloji Heyetleri. Adalya X, 387-402.
• Çelebi, M. (2018), İtalyanların Bodrum ve Çevresindeki Arkeolojik Faaliyetleri (1919-1928). Tarih İncelemeleri Dergisi XXXIII/2, 357-373.
• Çelik, C. (2022). Was There Antiquities Law and Regulations Before the Âsâr-ı Atîka Nizâmnâme of 1869? Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/7, (Ocak ), 167-88.
• Çelik, Z. (2016). Asar-ı Atika, Osmanlı İmparatorluğunda Arkeoloji Siyaseti. (A. Gür, çev.). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayını.
• Davison, R. H. (1997). Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, 1856-1876. II, (O. Akınhay, çev.). İstanbul: Papirüs Yayını.
• Demirhan, H. (2012). Yunan İsyanı’nda (1821-1832) Londra Yunan Komitesi ve İngiliz Yunanseverlerin Faaliyetleri. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 22, 41-64.
• Elçi, İ. H. (2019). Osmanlı Diplomasisi ve Gelişim Süreci. Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi 9, 23-38.
• Eldem, E. (2015). “Μια νέα ματιά σε μια αρχαί πόλη: Η Θεσσαλονίκη στην οθωμανική Αρχαιολογία, 1882- 1912”, Θεσσαλονίκη: Μια πόλη σε μετάβαση, 1912-2012. (D. Keridis, edt.) içinde (s. 123-144). Thessaloniki, Epikentro.
• Eldem, E. (2017). Theodor Makridi Bey ve 1907 Boğazköy Kazısı. Bir Anadolu İmparatorluğunun Keşfi. (M. Doğan vd. edt.) içinde (s. 159-192). İstanbul: Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayını.
• Eroğlu, S. (2012). Arşiv Belgeleri Bağlamında, W.M. Ramsay’in Pisidia Antiokheia Çalışmalarının Yeniden Değerlendirilmesi. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 25, (Mayıs), 125-138.
• Eyice, S. (1995). Eldem, Halil Ethem (1861-1938). İslâm Ansiklopedisi, 11, İstanbul: TDV Yayını, 18-21.
• Eyice, S. (1997). Hadım Hasan Paşa Külliyesi. İslâm Ansiklopedisi. 15, İstanbul: TDV Yayını, 5-7.
• Gerçek, F. (1999). Türk Müzeciliği. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hisar, A. Ş. (2010). Türk Müzeciliği. (N. Turinay, yay.haz.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• https://www.genealogieonline.nl/en/ancestral-trails-2016/I69086.php adresinden erişildi. (E.T. 06.10.2024).
• İpşirli, M. (1999). Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı (Osmanlı Diplomasisi). Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. I, (E. İhsanoğlu, edt.) içinde (s. 157-220). İstanbul: IRCICA Yayınları.
• Karaca, A. (2004). Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeoloji Bilinci. CIEPO Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi XIV Sempozyumu Bildirileri (18-22 Eylül 2000, Çeşme). Ankara: TTK Yayını, 381-391.
• Karaduman, H. (2004). Belgelerle İlk Türk Asar-ı Atika Nizamnamesi. Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi XXV/29, (Aralık), 73-92.
• Karal, E. Z. (1977) Osmanlı Tarihi, Islahat Fermanı Devri 1861-1876. VII, 2. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Keyman, E. F. (2022). Diplomasi. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, (Y. Saraç, başeditör) I, 2. Basım, Ankara: Tübitak Bilim Yayını, 323, https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/diplomasi adresinden erişildi. (E.T. 30.10.2024).
• Koşay H. Z. vd., (2013a). Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Çağlarında Türk Kazı Tarihi. I, 1. Kitap, Ankara: TTK Yayını.
• Koşay H. Z. vd., (2013b). Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Çağlarında Türk Kazı Tarihi. I, 2. Kitap, Ankara: TTK Yayını.
• Koşay H. Z. vd., (2013c). Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Çağlarında Türk Kazı Tarihi. II, Ankara: TTK Yayını.
• Kuran, E. (1988). Avrupa’da Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kuruluşu ve İlk Elçilerin Siyasi Faâliyetleri 1793-1821. 2. Baskı, Ankara: Türk Kült. Araş. Enst. Yayını.
• Kurat, Y. T. (1968). Henry Layard'ın İstanbul Elçiliği, 1877-1880. Ankara: AÜDTCF Yayını.
• Kurnaz Şahin, F. (2022). Büyük Taarruz’un Kazanılmasının İngiliz Prestij Faktörüne Etkileri. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 24 (100. Yılında Kocatepe-Büyük Taarruz Özel Sayısı), 108-128.
• Kutlu Dilbaz, B. (2014). Anadolu’daki Arkeolojik Kazılar (1860-1910). Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kutlu Dilbaz, B. (2018). Osmanlı Devleti’nin Arkeoloji Politikası. İstanbul: Okur Tarih Yayını.
• Luke C. & Kersel M. M. (2013). U.S. Cultural Diplomacy and Archaeology Soft Power, Hard Heritage. New York: Routledge Published, Routledge Studies in Archaeology.
• Mumcu, A. (1969). Eski Eserler Hukuku ve Türkiye. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. XXVI (3-4), 45-78.
• Muşmal, H. (2009). Yabancıların İzinde Osmanlı; Konya ve Çevresinde Araştırma Yapan Yabancılar 1876-1914. Konya: Me-sa Yayını.
• Ogan, A. (1947). Türk Müzeciliğinin 100üncü Yıldönümü. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, İstanbulu Sevenler Grubu Yayınları.
• Ortaylı, İ. (1981). İkinci Abdülhamit Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2002). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: İletişim Yayınları, 13. baskı.
• Özkan, S. (1999). Osmanlı Devleti’nde Arkeolojik Kazı ve Müzecilik Faaliyetleri. Prof. Dr. İsmail Aka Armağanı. (N. Bilgi vd. edt.) içinde (s. 449-478). İzmir: Beta Basım Yayın.
• Poole, S. L. (1999). Lord Stratford Canning’in Türkiye Hatıraları. (C. Yücel, çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayını.
• Pulhan, G. (2001). Mehmet Özdoğan ile Arkeoloji-İdeoloji-Devlet İlişkileri Üzerine. Cogito. 28, 138-150.
• Saatçı Ata, M. B. (2021). Müze-i Hümayun Müdürü Dr. Philipp Anton Dethier’nin Osmanlı Maarif Nazırları Dönemindeki (1872-1881) Faaliyetleri Üzerine Bir Değerlendirme. Belgi Dergisi 21, (Ocak), 459-482.
• Serbestoğlu, İ. (2020). Antikiteye Emperyal İlgi: Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Baalbek’te Arkeoloji ve Turizm. Doç. Dr. İlknur Karagöz’e Armağan. (N. İpek–İ. Serbestoğlu, edt.) içinde (s. 361-389). Trabzon: Serander Yayınları.
• Sezer, H. (2003). Osmanlı İmparatorluğu’nda Seyahat İzinleri (18-19. Yüzyıl). AÜ Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi 21/33, 105-124.
• Shaw, W. M. K. (2015). Osmanlı Müzeciliği. (E. Soğancılar çev.). İstanbul: İletişim Yayınları, 2. Baskı.
• Smith, M. F. (1977). An Association Copy of Charles Fellows’ 1838 Journal. Belleten XLI/162, (Nisan)’den ayrı basım, 383-387.
• Sönmez, A. (2011). Truva Hazinelerinin Peşinde Bir Hukuk Mücadelesi: Osmanlı Devleti ve Schliemann Davası. OTAM 29, (Bahar), 215-228.
• Sönmez, A. (2020). Yitik Miras Zeus Sunağı Avrupa’nın Kıskacında Âsârı Atîka Politikası. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Su, K. (1965), Osman Hamdi Bey’e Kadar Türk Müzesi. İstanbul: ICOM Türkiye Milli Komitesi Yayınları.
• Şahin, G. (2007). Avrupalıların Osmanlı Ülkesindeki Eski Eserlerle İlgili İzlenimleri ve Osmanlı Müzeciliği. AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi XXVI/42, (Eylül), 101-125.
• Şahin, G. (2019). XIX. Yüzyılın Sonlarında Yabancı Arkeologların Sivas ve Çevresinde Eski Eser (Âsâr ı Atîka) Araştırmaya Yönelik Talepleri. Sivas Kongresi’nin 100. Yılında Her Yönüyle Sivas Uluslararası Sempozyumu. I, (H. Yekbaş-A. Yüksel, edt.) içinde (s. 551-558). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayını.
• Şahin, G. (2021a), Osmanlı Devleti ile Yunan Krallığı Arasında Yaşanan Eski Eser (Âsâr-ı Atîka) Rekabeti ve Avrupalı Devletlerin Rolü (1821-1914). Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Türk-Yunan İlişkileri Özel Sayısı 5, (Ağustos), 117-137.
• Şahin, G. (2021b). Osmanlı Döneminde Selanik Vilayetinde Eski Eserler ve Müze Kurulmasına Yönelik İlk Adımlar (1869-1912). Tarih İncelemeleri Dergisi 36/1, 335-362.
• Şahin, G. (2022). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Kıbrıs’ta Diplomat Arkeologların Eski Eser Araştırmaları. Tarih Dergisi (77), 259-295.
• Turan, N. S. (2004). Osmanlı Diplomasisinde Batı İmgesinin Değişimi ve Elçilerin Etkisi (18. ve 19. Yüzyıllar). Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6/2, 57-86.
• Turan, N. S. (2023). İmparatorluk ve Diplomasi Osmanlı Diplomasisinin İzinde. 4. Baskı, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tütüncü Çağlar, F. (2017). From Raqqa with Love: The Raqqa Excavations by the Ottoman Imperial Museum (1905-06 and 1908), Yayımlanmamış Doktora Tezi, University of Victoria, Art History and Visual Studies.
• Ünal, F. (2015). Ruslar Bizansın Peşinde, İstanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü (1894-1914). İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayını.
• Yücel, E. (1990). Çağdaş Müzeciliğin Neresindeyiz. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni 79-358, 47-52.
• Yüksel, A. (2012). II. Abdülhamid Döneminde Bilimsel, Kültürel ve Turistik Amaçlarla Osmanlı Ülkesine Gelen Almanlar. The Journal of Academic Social Science Studies 5/5, October, 413-433.