Genezli N Sesinin Çağdaş Türk-Oğuz Lehçeleri Ve Ağızlarındaki Durumu

Year 2025, Volume: 7 Issue: 1, 1 - 13, 28.02.2025

İlaha Gurbanlı

Abstract

Makalede, Azerbaycan Türkçesi ve genel olarak Türk lehçelerinde genezli n sesi ve bu sesin türevlerinin tarihsel ve bölgesel varyasyonları ele alınmaktadır. Genezli n sesi, eski Türkçeden günümüze kadar uzanan bir fonetik özellik olarak incelenmiş, zamanla bu sesin farklı bölgelerde ve ağızlarda farklı şekillerde evrildiği belirtilmiştir. Bu sesin düşmesi ya da farklı seslere dönüşmesi (örneğin "ng", "ñ", "y", "ğ", "v" gibi) Türk lehçeleri arasında belirgin farklılıklar yaratmıştır. Makale, Oğuz ve Kıpçak lehçelerindeki genezli n sesinin eski bir dil unsuru olduğunu ve farklı coğrafi bölgelerde bu sesin farklı şekillerde korunduğunu veya kaybolduğunu vurgulamaktadır. Özellikle Azerbaycan Türkçesinin ağızları arasında bu sesin kullanımı açısından dikkat çekici çeşitlilikler bulunmaktadır. Batı ağızlarında genezli n sesi ve birleşik nq sesi aktif bir şekilde kullanılmaktadır. Doğu ve kuzey bölgelerinde ise bu ses ya tamamen kaybolmuş ya da başka seslere dönüşmüştür. Örneğin, Şamahı ve Doğu Azerbaycan bölgelerinde genezli n sesine rastlanmazken, Batı Azerbaycan ağızlarında hem kelime köklerinde hem de eklerde sıkça görülmektedir. Bölgesel farklılıkların yanı sıra, tarihsel-etnik süreçlerin ve göçlerin bu dilsel özelliklerin şekillenmesinde önemli bir rol oynadığı ifade edilmektedir. Ayrıca, "Kitab-ı Dede Korkut" gibi eski Türk yazılı kaynaklarında genezli n ve diğer ses değişimlerinin nasıl ele alındığı da detaylı şekilde analiz edilmiştir. Sonuç olarak, genezli n sesi ve türevlerinin, Türk dillerinin hem tarihsel hem de coğrafi farklılıklarını anlamak için önemli bir anahtar olduğu belirtilmiştir.

Keywords

lehçe, dil, oğuz, türk, genezli n

The Status of the Nasalized N Sound in Contemporary Turkic-Oghuz Dialects and Accents

Abstract

The article examines the "nasalized n" sound and its derivatives in Azerbaijani Turkish and Turkish dialects in general, focusing on its historical and regional variations. The nasalized n sound is analyzed as a phonetic feature that has persisted from Old Turkic to the present, and it is noted that this sound has evolved differently in various regions and dialects over time. The disappearance of this sound or its transformation into other sounds (such as "ng," "ñ," "y," "ğ," or "v") has created significant distinctions among Turkish dialects. The article emphasizes that the nasalized n sound in Oghuz and Kipchak dialects is an ancient linguistic element and that this sound has been preserved or lost in different ways across various geographical areas. Notably, there is remarkable diversity in the usage of this sound among the dialects of Azerbaijani Turkish. In the western dialects, the nasalized n sound and the combined "nq" sound are actively used. In contrast, in the eastern and northern regions, this sound has either completely disappeared or transformed into other sounds. For instance, the nasalized n sound is absent in regions like Shamakhi and Eastern Azerbaijan, while it is frequently observed in both word roots and suffixes in Western Azerbaijan dialects. In addition to regional differences, historical-ethnic processes and migrations are stated to have played a significant role in shaping these linguistic features. Furthermore, how the nasalized n and other sound changes are addressed in old Turkic written sources, such as the "Book of Dede Korkut," is analyzed in detail. In conclusion, it is noted that the nasalized n sound and its derivatives serve as an important key to understanding the historical and geographical variatios of Turkic languages.

Keywords

dialect, language, oghuz, turkic, nasalized n

References

• Abdullayev, F. A. (1967). Horezm Ağızlarının Fonetiği. Taşkent: Fan.
• Buran, A. (1997). Keban, Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları. Ankara: Yükseköğretim Kurulu Basım Evi.
• Caferoğlu, A. (1994). Anadolu Ağızlarından Toplamalar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Demir, N. (2001). Ordu İli ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Kabalcı.
• Dilaçar, A. (2020). Kutadgu Bilig İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2018). Dede Korkut Kitabı 1-2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gemalmaz, E. (1995). Erzurum İli Ağızları. Ankara: Ankara Üniversitesi Basım Evi.
• Kalay, E. (1998). Edirne İli Ağızları. Ankara: Yükseköğretim Kurulu Basım Evi.
• Korkmaz, Z. (1994). Güney Batı Anadolu Ağızları. Ankara: Ankara Üniversitesi Basım Evi.
• Korkmaz, Z. (1994). Nevşehir ve Yöresi Ağızları. Ankara: Ankara Üniversitesi Basım Evi.
• Məmmədli, M. (2019). Azərbaycan dialektologiyası. Bakı: Bakı Dövlət Universiteti.
• Mirzəzadə, H. (1990). Azərbaycan Dilinin Tarixi Qrammeri. Bakı: Azərbaycan Dövlət Universiteti Yayınları.
• Mustafa, A., & Güner, G. (2022). Codex Cumanicus. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Qaben, A. V. (1998). Eski Türkçenin Grameri. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Olcay, S., Ercilasun, A. B., & Aslan, E. (1998). Arpaçay Köylerinden Derlemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Basım Evi.
• Şçerbak, A. (1970). Сравнительная фонетика тюркских языков. Ленинград: Институт языкознания АН СССР – Л.: Наука. Ленингр. отд-ние.
• Yıldırım, F. (2006). Adana ve Osmaniye İlleri Ağızları. Ankara: Türk Hava Yolları Basım Evi İşletmeciliği.
• Yuvalı, A. (1986). Fırat Havzası'nın Türk Tarihindeki Yeri. Türk Kültürü, Ocak, 1-10.