Perdenin Arkasındaki Makas: Yeşilçam Sinemasında Gayri Resmi Sansür

Year 2025, Volume: 12 Issue: 40, 51 - 68, 01.07.2025

Ferhat Zengin , Bahadır Kapır

https://doi.org/10.29224/insanveinsan.1658336

Abstract

Bu araştırma, Yeşilçam döneminde sinema işletmelerinde gerçekleştirilen resmi olmayan sansür müdahalelerini ele almaktadır. Çalışmada, Türk sinemasının gösterim zincirinin kritik halkasını oluşturan film makinistlerinin deneyimleri ve gözlemleri merkeze alınmıştır. Sinema kültürü, film sahipliği ve işletmecilik dinamikleri içerisinde stratejik konuma sahip olan makinistler hem teknik uzmanlıkları hem de film içeriklerine müdahale yetkileriyle toplumsal dönüşümlerin seyir pratiklerine yansımalarına doğrudan tanıklık etmiş, aynı zamanda bu süreç içerisinde etkin bir rol oynamışlardır. Fenomenolojik yaklaşımla tasarlanan nitel araştırmada, kartopu örnekleme ile 42 emektar makinistle yarı yapılandırılmış mülakatlar gerçekleştirilmiştir. Elde edilen bulgular, dönemin sansür kurullarından geçen filmlerde hak sahiplerinin bilgisi dışında çeşitli sansür uygulamalarının yapıldığını göstermektedir. Bu müdahalelerin büyük çoğunluğunu doğrudan makinistlerin gerçekleştirdiği, bir kısmını ise salon işletmelerinin talimatları doğrultusunda bizzat makinistlerin uyguladığı belirlenmiştir. Film adları ve afişlerinin değiştirilmesi, süre kısaltmaları, sahne çıkarımları, ek materyal eklemleri ve karartma teknikleri gibi uygulamalarla gayri resmi müdahale pratiklerinin sistematik olarak işletildiği tespit edilmiştir.

Keywords

Sansür , Yeşilçam , Sinema İşletmeleri , Sinema Makinisti , Türk Sineması

The Scissors Behind the Screen: Unofficial Censorship in Yeşilçam Cinema

Abstract

This research examines unofficial censorship interventions in cinema establishments during the Yeşilçam period. The study centers on experiences of film projectionists, who constitute the critical link in Turkish cinema's exhibition chain. Projectionists, holding strategic positions within cinema culture and operational dynamics, witnessed social transformations in viewing practices through their technical expertise and authority to intervene in film content, while playing an active role in this process. In this qualitative research with phenomenological approach, semistructured interviews were conducted with 42 veteran projectionists using snowball sampling. Findings reveal that censorship practices were implemented on films that passed official boards without rights holders' knowledge. Projectionists directly performed the majority of these interventions, while some were applied following cinema management instructions. Unofficial intervention practices were systematically operated through changing film titles and posters, duration cuts, scene removals, additional material insertions, and blackout techniques.

Keywords

Censorship , Yeşilçam , Film Projectionist , Cinema Operations , Turkish Cinema

References

• Abisel, N. (2003). Sessiz sinema. Om Yayınevi.
• Ataman, A. (2013). Türk sinemasında sansür ve etkileri [Yayımlanmamış sanatta yeterlik tezi]. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• Ceylan, A. (2021). TBMM hükümeti ve Cumhuriyet'in başlangıç dönemlerinde Türk sineması ve hukuki düzeni (1920-1932). İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 8(1), 27-62.
• Creswell, J. W. (2020). Nitel araştırma yöntemleri. (M. Bütün ve S. B. Demir, Çev.). Siyasal Kitapevi.
• Ekici, N. (2023). Türk sineması ve İran sinemasının siyasi sansür olgusu bağlamında karşılıklı analizi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Doğuş Üniversitesi.
• Erkılıç, S. A. D. (2022). Türkiye'de sinema sansürünün tarihi: Sansür karar defterleri üzerine bir inceleme (1932-1988). Sinecine, 13(2), 487-500.
• Erksan, M. (1996). Sinemanın 100. yılı. İçinde S. M. Dinçer (Ed.), Türk sineması üzerine düşünceler (ss. 155-170). Doruk Yayıncılık.
• Goldstein, R. J. (1989). Political censorship of the arts and the press in nineteenth-century. Springer.
• Güner, D. (2023). Türkiye'deki üniversitelerde çalışılmış olan sansür konulu lisansüstü tezler üzerine bir değerlendirme (1990-2020). Beykoz Akademi Dergisi, 11(1), 266-288. https://doi.org/10.14514/beykozad.1022264
• Güngör, A. C. (2019). Geçmişten günümüze Türkiye'de devlet-sinema ilişkisine bakış. Turkish Online Journal of Design Art and Communication, 9(3), 344-357. https://doi.org/10.7456/10903100/001
• Jowett, G. S. (1989). A capacity for evil': The 1915 Supreme Court mutual decision. Historical Journal of Film, Radio and Television, 9(1), 59-78. https://doi.org/10.1080/01439688900260041
• Kaya, D. (2017). Yeşilçam döneminde film sansürü: Bir müzakere ve mücadele alanı olarak film sesi. Kültür ve İletişim, 20(1), 12-34.
• Kuhn, A. (2016). Cinema, censorship and sexuality 1909-1925. Routledge.
• Lüleci, Y. (2018). Erken Cumhuriyet döneminde Atatürk ve CHP'nin sinema politikası. Türkiye İletişim Araştırmaları Dergisi, 31, 222-248. https://doi.org/10.17829/turcom.499673
• Metin, C. (2002). Sözlü tarih ve Türkiye'deki gelişimi. Türk Kültürü Dergisi, 40(469), 288-299.
• Onaran, A. (2015). Yeni film sansür düzeni. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 1-2, 139.
• Öztürk, S. (2006). Türk sinemasında ilk sansür tartışmaları ve yeni belgeler. Galatasaray Üniversitesi İletişim Dergisi, 5, 47-76.
• Özuyar, A. (2008). Sinemanın Osmanlıca serüveni. De Ki Basım Yayın.
• Sim, Ş. (1996). Türkiye'de sinema filmleri ve sansür [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Swartz, N. P. (2010). The censor in the late Republican Empire and his meaning for modern democracy. Journal of Politics and Law, 3(1), 109-171. https://doi.org/10.5539/jpl.v3n1p109
• Şahin, F. K. (2023). I. Dünya Savaşı'nda sinema üzerinde Osmanlı askerî sansürü. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 43, 79-110. https://doi.org/10.26650/YTA2023-1173821
• Tarhanlı, İ. B. (2011). Sinemada sansür üstüne. İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi, 4(1-3), 123-132.
• Thompson, P. (1999). Geçmişin sesi: Sözlü tarih. (Ş. Layıkel, Çev.). Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Tikveş, Ö. (1968). Mukayeseli hukukta ve Türk hukukunda sinema filmlerinin sansürü. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Yakın, O. (2002). Malum dönem filmleri. Kebikeç, 7, 207-224.