Emir Kebir’in (Mirza Tâki Han) Kaçarlar Döneminde İran’daki Yenileşme Hareketlerine Katkıları

Year 2021, Volume: 4 Issue: 6, 45 - 70, 30.06.2021

Gamze İme

Abstract

İran’da batı tarzı reform hareketleri, Kaçar Hanedanlığı’nın hüküm sürdüğü dönemde (1795-1925) başladı. Tıpkı Osmanlı Devleti’nde yapıldığı gibi İran’daki bu reform süreci de önce askerî reformlar şeklinde, sonra farklı alanlara yayılarak kendini gösterdi. İran’da görülen bu reform hareketleri 19. yüzyılın bu devlet için önemli bir zaman dilimi olduğunu ortaya koyar. İran’da modern anlamda reform hareketlerinin başladığı dönem, Kaçar Devleti döneminin dördüncü hükümdarı Nasıreddin Şah’ın (1848-1896) sadrazamı Mîrza Tâki Han’ın diğer adıyla Emir Kebir’in sadaret yıllarına (1848-1851) denk gelmektedir. Nasıreddin Şah, tahta çıktıktan sonra onu sadrazam olarak tayin etmiş ve kendisine "emir-i kebir" ve "atabeg-i a'zam" unvanlarını verdi. Nasıreddin Şah’ın hocası ve aynı zamanda ilk sadrazamı olan Mîrza Tâki Han, bahsi geçen dönemde İran’daki reform hareketlerinde ön plana çıkarak bu hususta önemli çalışmalar yaptı. Mîrzâ Tâki, askerî, hukuk, eğitim, kültür, ekonomi, sağlık, idarî olmak üzere birçok alanda geniş çaplı bir reform hareketi başlattı. Bu çalışmada Kaçar Devleti döneminin önemli devlet adamlarından Emir Kebir’in İran’daki yenileşme hareketleri sürecine katkıları ele alınacaktır.

Keywords

İran, Yenileşme, Emir Kebir, Kaçar Devleti, Nasıreddin Şah

References

• BOLAT, Gökhan, “Mîrzâ Tâki Hân (Emîr Kebîr) ve Reformları (1848-1851)”, Belleten, C;LXXVII/278, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• BOLAT, Gökhan, “Muhammed Ali Şah Döneminde İran’ın Siyasi Durumu (1907-1909)”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt;8, Sayı;16, 2016, ss.327-350.
• Çolakoğlu, Seda, Nasırüddin Şah Dönemi (1848-1896) ve Tütün İmtiyazı. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2019.
• Devebakan, Mikail, İran’ın Modernleşme ve Meşrutiyete Geçiş Sürecinde Önemli Bir Aktör: Mirza Malkum Han (1833–1908). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• DİLEK, Kaan, “İran’da Meşrutiyet Hareketi ve Dönemin Siyasî Gelişmeleri”, Akademik Orta Doğu Dergisi, Cilt;2, Sayı;1, 2007, ss.49-68.
• DJALİLİ, Mohammed Reza ve KELLNER, Thierry,. İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi. (Uzmen, R. Çev.), İstanbul, Bilge Kültür Sanat, 2011.
• EROL, Ali, “İran İnkılâbı’nın (1906‐1911) Azerbaycan Edebiyatındaki Yansımaları Üzerine Bir İnceleme”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, Sayı;34, 2012, ss.147-162.
• İŞİMTEKİN, Soner, (2010). “Nâsıru’d-din Şâh Kâçâr’ın Avrupa Seyahatleri ve İran Üzerindeki Sonuçları”, Nüsha (Şarkiyat Araştırmaları Dergisi), Sayı:31, Ankara 2010, ss.173-190.
• KARADENİZ, Yılmaz, ve SADRİ, Manizheh, "İran’da Yenileşme Hareketleri Kapsamında Darülfünun Medresesi’nin Kurulması," Uluslararası Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Sempozyumu, 05-07 Ekim 2012 Muş.
• KARADENİZ, Yılmaz, ve SADRİ, Manizheh. (2014). Kaçar İdaresi Döneminde İran’da Askeri Alanda Yapılan Islahat Teşebbüsleri ve Sonuçları, Mehmet Ali Beyhan (Ed.), Tarih Boyunca Yenileşme Hareketleri, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2014.
• KARADENİZ, Yılmaz, “II. Meşrutiyetin Ön Denemesi: İran Meşrutiyet Hareketi ve Sebepleri (1906)”, Bilig, Sayı:47, 2008, ss.193-214.
• KARADENİZ, Yılmaz, “İran’da Kaçar Dönemi’nin Önemli Islahatçılarından Mirza Taki Han (Emir Kebir) ve Islahatlardaki Rolü”, Mehmet Ali Beyhan (Ed.), Tarih Boyunca Yenileşme Hareketleri, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2014.
• KARADENİZ, Yılmaz, “İran’da Nasırüddin Şah ve Muzafferüddin Şah Dönemlerinde İngiltere ve Rusya’ya Verilen İmtiyazlar (1848-1906)”, Asia Minor Studies, Cilt, 7 Sayı 2, 2019, ss.231-243.
• KARADENİZ, Yılmaz, “İran’da Sömürgecilik Mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1795-1925)”, İstanbul, Bakış Yayınları, 2006.
• KARADENİZ, Yılmaz, Kaçar Hanedanı (1795-1925). Yayınlanmamış Doktora Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya 2004.
• KILIÇ, Hatice, İran’ın Modernleşme Sürecinde Osmanlı Devleti’nin Rolü (1848-1923). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2006.
• KİREN, Akın, “Nasirüddîn Şah Dönemi İranı’nda (1848-1896) Modernleşme ve Meşrûiyet Araçlarından Biri Olarak Müzik”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, Cilt;37, 2017, Sayı;1, ss. 101-118.
• KURTULUŞ, Rıza, “Mirza Takî Han”, İslam Ansiklopedisi, C;30, Ankara Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
• ÖZKAN, Hülya, ve RİGİDERAKHSHAN, Mohammad, “İran’da Basının Doğuşu ve Gazeteler”, Erciyes İletişim Dergisi, Cilt:6, Sayı:2, 2019, Kayseri, ss.975-992.
• SADRİ, Manizheh, “Kaçar Hanedanı Döneminde İran’da Eğitim-Öğretim Faaliyetlerinin Değişmesi ve Yeni Okulların Açılışı”, Belleten, Cilt;77, Sayı;279, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• SOOFİZADEH, Abdolvahid, “I. ve II. Erzurum Antlaşmalarının Siyasi Açıdan Değerlendirilmesi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı:54, Cilt:32, 2013, Ankara, ss.183-194.
• SOOFİZADEH, Abdolvahid, “Osmanlı ve İran Meşrutiyeti Karşılaştırması”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt;7, Sayı;35, 2014, Ankara, ss.286-296.
• TABRİZ, Ata Mohamed, “İran Romanının Şekillenmesinde Siyasi ve Sosyal Düzenin Rolü (Kaçar ve Pehlevi Dönemi)”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt;20, Sayı;37, Bursa 2019, ss.803-834.