Language Discussions Between the Basra and Qufa Schools in the Arabic Language the Example of the Zunburiyya Issue

Year 2024, Issue: 44, 175 - 204, 31.12.2024

Yusuf Sami Samancı , Said İslamlı

https://doi.org/10.31591/istem.1467312

Abstract

The basic principles of Nahv/the science of Syntax in Arabic Grammar were put for-ward by Ebul-Esved ed-Duelî (d. 69/688) with the encouragement of Ali (d. 40/661). The most important issue in the Nahiv, which includes studies and problems related to the Arabic language grammar, is to know i'rabs of the word correctly, which can be explained by deter-mining the final sounds of the words according to their place in the sentence and element value, and to apply the rules of irab without error. The subject of the research is the analysis and evaluation of the debate between Sîbewayhi, one of the scholars of the Basra language school, and al-Kisâî, one of the leading figures of the Qufa school, regarding the use of إِذَا al- fujaiyya, one of the Nahiv subjects, and which became famous as the issue of Zunburiyya. There have been discussions from time to time between the two basic schools of Arabic language grammar, the Basra school and the Qufa school, and various works have been written about this. One of the most important of these discussions is a session that Sîbewayhi, a member of the Basra school, had with al-Kisâî, a member of the Qufa school. As a result of this debate, called “al-Mes’ele al-Zunburiyya”, Sîbewayhî was accepted as defeated by the audience against al-Kisai. During the discussion, all of the decision-making participants were people who adopted the Qufa school. The Arabs, whose testimonies played a key role in the outcome of the discussion, were prepared in advance by al-Kisai. During the discussion, al-Kisai focused on the issue of إِذَا al-fujaiyya and appealed to the testimony of the Arabs he brought with him. In addition to these, a prominent Nahiv scholar like Sîbewayhî was put in a wrong situation even though he was right, as a result, he fell ill due to sadness and died due to this illness. All of these caused the discussion in question to be recorded in the sources as a black mark in the history of Arabic Literature. In this respect, the issue of Zunburiyya is an important issue that needs to be analyzed and evaluated by historians of Arabic Literature in particular and historians of Islamic Civilization in general. In the first part of the study, the khilaf, nahiv schools and especially the two main schools and their members that are famous in nahiv are discussed. Afterwards, the issue of Zunburiyya was discussed and the opinions on the subject were evaluated and the result of the discussion was criticized.

Keywords

Arabic Language, Syntax, al-Kisai, Sîbewayhî, إِذَا al-fujaiyya

Arap Dilinde Basra ve Kûfe Ekolleri Arasındaki Dil Tartışmaları Zünbûriyye Meselesi Örneği

Abstract

Nahiv ilminin temel esasları Hz. Ali (ö. 40/661)’nin teşvîkiyle Ebul-Esved ed-Duelî (ö. 69/688) tarafından konulmuştur. Arap dili gramerine dair yapılan çalışmaları ve problematiği ihtiva eden Nahiv ilmindeki en önemli husus, kelimelerin cümle içindeki yeri ve öge değerine göre son harekelerinin tespiti şeklince açıklanabilecek kelime i’rab’larının doğru şekilde bilinmesi ve irab kurallarının hatasız uygulanmasıdır. Araştırmanın konusu, Nahiv konularından Fucâiyye إِذَا’sının kullanımına dair Basra dil ekolü alimlerinden Sîbeveyhî’yle Kûfe ekolünün önde gelen isimlerinden el-Kisâî arasında yapılan ve Zünbûriyye meselesi olarak şöhret bulan tartışmanın analizi ve değerlendirmesidir. Arap dili gramerinin iki temel ekolü olan Basra ekolüyle Kûfe ekolü arasında zaman zaman tartışmalar görülmüş, bununla ilgili çeşitli eserler kaleme alınmıştır. Bu tartışmaların en önemlilerinden biri de Basra ekolüne mensup Sîbeveyhî’nin Kûfe ekolünden el-Kisâî’yle yaptığı bir oturumdur. “el-Mes’eletü’z-Zünbûriyye” olarak isimlendirilen bu tartışmanın sonucunda Sîbeveyhî, el-Kisâî karşısında hâzırûn tarafından mağlup kabul edilmiştir. Tartışma sırasında karar mercii konumundaki katılımcıların hepsinin Kûfe ekolünü benimsemiş kişiler olması, tartışmanın sonucunda şahitlikleri kilit rolü üstlenen bedevi Arapların el-Kisâî tarafından önceden hazır edilmesi, el-Kisâî’nin tartışma esnasında konuyu fucâiyye إِذَا’sı üzerinde yoğunlaştırıp yanında getirdiği bedevi Arapların şahitliğine başvurması gibi hususlar, ayrıca Sîbeveyhî gibi ileri gelen bir Nahiv âliminin haklı olduğu halde haksız duruma düşürülmesi sonucunda üzüntüsünden hastalanması ve bu hastalığı sebebiyle de vefat etmesi, söz konusu tartışmanın Arap Edebiyatı tarihinde kara bir leke olarak kaynaklara geçmesine neden olmuştur. Bu bakımdan Zünbûriyye meselesi, özelde Arap Edebiyatı tarihçileri, genelde ise İslam Medeniyeti tarihçileri açısından analiz edilmesi ve değerlendirilmesi gereken önemli bir konudur. Çalışmanın ilk kısmında hilâf, nahiv ekolleri ve özellikle nahivde meşhur olan iki ana ekol ve mensupları konu edilmiştir. Sonrasında ise Zünbûriyye meselesi ele alınmış ve konu hakkındaki görüşler değerlendirilmiş, tartışmanın sonucunun kritiği yapılmıştır.

Keywords

Arap Dili, Nahiv, Kisâî, Sîbeveyhî, İzâ, Fucâiyye

References

• Abdülhamîd, Muhammed Muhyiddîn. Şerhü Katri’n-Nedâ ve Bellü’s-Sadâ. 1 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1414.
• Abdülkâdir Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer b. Bâyezîd. Hizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-Arab. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 13 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 3. Basım., 1416.
• Altıkulaç, Tayyâr. “Hamza b. Habîb”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 07 Aralık 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/hamza-b-habib
• Altıkulaç, Tayyâr. “Kisâî, Ali b. Hamza”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Nisan 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/kisai-ali-b-hamza
• Avcı, Casim. “Kûfe”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Nisan 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/kufe
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Hatîb el-. Târîhü Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 17 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım., 1422.
• Bakır, Abdulhalik. “Basra”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 09 Nisan 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/basra
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Mustafa Dîb el-Beğâ. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr; Dımaşk: Dâru’l-Yemâme, 5. Basım., 1414.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali el-. et-Ta’rifât. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Kâhire: Dâru’r-Reyyân li’t-TürasTürâs, ts.
• Dayf, Şevki. el-Medârisü’n-nahviyye. 1 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Ma’ârif, 7. Basım., 1387.
• Dervîş, Muhyiddîn. İ‘râbü’l-Kur’âni’l-Kerîm ve beyânuh. 10 Cilt. Humus: Dâru’l-İrşâd, 3. Basım., 1412.
• Durmuş, İsmail. “İbn Keysân”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 26 Şubat 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-keysan
• Ebû Hayyân Endelüsi, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân. et-Tezyîl ve’t-tekmîl fî şerhi Kitâbi’t-teshîl. thk. Hasan Hindâvî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem; er-Riyâd: Dâru Kunûzu İşbîliyâ, 1. Basım., 1418.
• Ebû Hayyân Endelüsi, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân. İrtişâfü’d-darab min Lisâni’l-Arab. thk. Receb Osmân Muhammed - Ramazân Abdüttevvâb. 5 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1. Basım., 1418.
• Ebû Zeyd el-Kureşî, Muhammed b. Ebi’l-Hattâb. Cemheretu eş‘âri’l-’Arab fi’l-câhiliyye ve’l-İslâm. thk. Alî Muhammed Bicâvî. Kâhire: Dâru Nehdati Mısr, ts.
• Enbâri, Ebü’l-Berekât Kemâleddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Nüzhetü’l-elibbâ’ fî tabakâti’l-üdebâ. thk. İbrâhim Samerrâî. Zerkâ: Mektebetü’l-Menâr, 3. Basım., 1405.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Übeydillâh el-. el-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf beyne’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. 1 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1. Basım., ts.
• Enderâbî, Ebû Abdillâh Ahmed b. Ebî Ömer. Ḳırâʾâtü’l-ḳurrâʾi’l-maʿrûfîn bi-rivâyâti’r-ruvâti’l-meşhûrîn. thk. Ahmed Nüsayyif el-Cenâbî. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım., 1405.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-. Kitâbu’l-ayn. thk. Abdulhamîd Hendâvî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1. Basım., 1424.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yâkub b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-mühît. thk. Muhammed Naîm ’Arkasûsî. 1 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım., 1426.
• Hasan, Abbâs. en-Nahvü’l-vâfî. 4 Cilt. Dâru’l-Ma‘ârif, 15. Basım., ts.
• Hızıroğlu, İsa. “Arap Dİli ve Tarihi Bağlamında Zenbûriyye Tartışması”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54 (Haziran 2023), 327-344.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Hasâis. 3 Cilt. Mısır: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 4. Basım., ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. ed. Muhammed Fuâd Abdülbâkī - Muhibbuddîn êl-Hatîb. 14 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1. Basım., 1380.
• İbn HallikānHallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân. thk. İhsân Abbas. 7 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1318.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâleddîn Abdullâh b. Yûsuf. Mügni’l-lebîb an kütübi’l-eʿârîb. thk. Mâzin Mübârek - Muhammed Ali Hamdullâh. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmadüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali eş-Şîrî. 11 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1. Basım., 1408.
• İbn Mâlik et-Tâî, Ebû Abdillâh Cemâluddîn Muhammed b. Abdillâh. Şerhu’t-Teshîl li-İbn Mâlik. thk. Abdurrahmân Seyyid - Muhammed Bedevî Mahtûn. 4 Cilt. Cize: Hicr li’t-Tıbâ’a ve’n-Neşr, 1. Basım., 1410.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. ’Alî el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. Beyrût: Dâru’s-Sâdır, 3. Basım., 1414.
• İbn Ya‘îş, Ebü’l-Bekā Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî b. Yaîş b. Muhammed el-Esedî el-Halebî. Şerhü’l-mufassal li İbn Ya‘îş. thk. Emil Bedî‘ Yakub. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1. Basım., 1422.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. Emâlî İbni’l-Hâcib. thk. Fahr Salih Süleyman Kadare. 2 Cilt. Ürdün: Dâru Ammâr; Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1409.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasan Cemâleddîn Ali b. Yûsuf b. İbrâhim. İnbâhü’r-rüvât ‘alâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-’Arabi, 1. Basım., 1406.
• İbnü’ş-Şecerî, Ebü’s-Sa’âdat Hibetullâh b. ’Ali b. Muhammed. Emâli İbni’ş-Şecerî. thk. Mahmûd Muhammed Tanâhî. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1413.
• Karabelan, Nevin. “Zunbûriyye Tartışması ve Arka Planı”. EKEV Akademi Dergisi 3/2 (2001).
• Kılıç, Hulusi. “Basriyyûn”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 09 Nisan 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/basriyyun--arap-dili
• Kılıç, Hulusi. “Kûfiyyûn”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 26 Mart 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/kufiyyun
• Mahzûmî, Mehdi. Medresetü’l-Kûfe ve menhecühâ fî dirâseti’l-lüga ve’n-nahv. Kâhire: Mustafa el-Bâbi el-Halebi, 2. Basım., 1377.
• Meymûn, Muhammed b. el-Mübarek Ebû Galib b. Münteha’t-taleb min eş‘âri’l-‘Arab. thk. Muhammed Nebîl Turayfî. 9 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1. Basım., 1420.
• Mufaddal Dabbî, Ebü’l-Abbas Mufaddal b. Muhammed b. Ya‘lâ. Dîvânü’l-mufaddaliyyât. ed. Charles James Lyall. thk. Ebû Bekr Muhammed b. el-Kāsım b. Muhammed el-Enbârî. Beyrût: Matba‘atü’l-Êbâi’l-Yesû‘iyyîn, 1338.
• Mufaddal Dabbî, Ebü’l-Abbas Mufaddal b. Muhammed b. Ya‘lâ. el-Mufaddaliyyât. thk. Ahmed Muhammed Şakir - Abdüsselâm Muhammed HarûnHârûn. Kâhire: Dârü’l-Ma‘ârif, 6. Basım., ts.
• Muhammed, Ali Tevfîk - Cemîl ez-Za’bî, Yusuf. el-Mu‘cemu’l-vâfî fî edevâti’n-nahvi’l-Arabî. Ürdün: Darü’l-Emel, 2. Basım., 1414.
• Muhammed Zebîdî, Ebu’l-Feyz Murtazâ Muhammed b. Muhammed b. Tâcu’l-’arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. 40 Cilt. Kuveyt: Vizâretu’l-İrşâd ve’l-Enbâ’, 1422.
• Mukrî, Ebû Tâhir el-. Ahbâru’n-nahviyyîn. thk. Mecdî Fethî es-Seyyid. Tanta: Dâru’s-Sahâbe li’t-Türâs, 1. Basım., 1410.
• Murâdî, Hasan b. Kâsım. el-Cene’d-dânî fî ḥürûfi’l-meʿânî. thk. Fahreddîn Kabâve - Muhammed Nedîm Fâzıl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1. Basım., 1413.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. ’Umeyr Ezdî Sümâlî. el-Müktedab. thk. Muhammed Abdülhâlik Azîme. 4 Cilt. Kâhire: el-Meclisü’l-A’la li’ş-Şuûni’l-İslamiyye, 2. Basım., 1415.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Sîbeveyhi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 08 Mart 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/sibeveyhi
• Sabbân, Ebü’l-İrfân Muhammed b. Ali es-. Hâşiyetü’s-Sabbân ‘alâ şerhi’l-’Üşmûni ‘alâ elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Tâhâ Abdürra’ûf Sa‘d. Kâhire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
• Sâhib b. Abbâd, Ebü’l-Kāsım İsmâîl b. Abbâd b. el-Abbâs et-Tâlekānî. el-Mühît fi’l-luga. thk. Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn. 11 Cilt. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım., 141M.S.
• Sâid el-Endelûsî, Ebü’l-Kâsım Saîd b. Ahmed b. Abdürrahmân. Tabakâtü’l-ümem. ed. Luvis Rızkullâh Şeyho. Beyrût: el-Matba’atü’l-Katolikiyye, 1330.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed b. Abdissamed. Sifrü’s-saʿâde ve sefîrü’l-ifâde. thk. Muhammed Ahmed Dâlî. Beyrût: Dâru Sâdır, 2. Basım., 1415.
• Sîbeveyhiî, Ebû Bişr ’Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 3. Basım., 1408.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân es-. Şerhü kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasan Mehdilî - Ali Seyyid Ali. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1. Basım., 1429.
• Süyûtî, Ebu’l-Fazl Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Mü‘terakü’l-akrân fî i’câzi’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1. Basım., 1408.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. Büğyetü’l-vü’ât fî tabagâti’l-lügaviyyîn ve’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 2 Cilt. Matba’ati Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1. Basım., 1384.
• Tantâvî, Muhammed Ayyâd b. Sa‘d b. Süleymân b. Ayyâd. Neş’etü’n-nahv ve târihu eşheri’n-nühât. 1 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Ma’ârif, 2. Basım., ts.
• Tayyib el-Meczûb, Abdullah. el-Mürşid ilâ fehmi eş‘âri’l-Arab. 5 Cilt. Küveyt: Dâru’l-Êsârü’l-İslâmiyye: Küveyt: Vizâretü’l-İ‘lâmi’s-Sıfât, 1409.
• Ulugöl, Fatih. “Zünbûriye Meselesi Bağlamında Arap Dilcileri Arasında Meydana Gelen İhtilâflar”. İslam Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Ahlakı II. ed. Teceli Karasu - Mahsum Aytepe. 29 100. İstanbul: Ensar Neşriyat TİC. A.Ş., 1. Basım., 1442.
• Ükberî, Ebü’l-Bekâ Mühibbüddîn Abdullâh b. Hüseyin b. Abdullâh. el-Lübâb fi ileli’l-binâ’ ve’l-i’râb. thk. Gâzî Muhtâr Tuleymât. Beyrût: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır; Dımaşk: Darü’l-Fikr, 1422.
• Yâkūt el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh. Muʿcemü’l-üdebâʾ. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım., 1413.
• Yâkut Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh Hamevî Bağdâdî Rûmî. Mu‘cemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrût: Dâru Sadır, 1397.
• Zebîdî, Abdüllatîf b. Ebî Bekr Şerecî ez-. İ’tilâfü’n-nusre fî ihtilâfi nühati’l-Kûfe ve’l-Basra. thk. Târık Cennâbi. Beyrût: ’Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım., 1407.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdürrahmân b. İshâk en-Nihâvendî. Mecâlisü’l-ʿülemâʾ. 1 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 3. Basım., 1420.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan b. Ubeydullâh. TabakâtTabakatü’n-nahviyyin ve’l-lügaviyyin. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kâhire: Dâru’l-Ma‘ârif, 2. Basım., ts.
• Mu‘cemü’n-nefâisi’l-kebîr. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’n-Nefâis, 1. Basım., 1428.
• “Yûnus Suresi 39. Ayet Tefsiri - Diyanet İşleri BaşKanlığı”. Erişim 23 Haziran 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Y%C3%BBnus-suresi/1403/39-ayet-tefsiri