The Effects of the llustration Copy of En’âm-ı Şerîf, Inventory Number 6055, at the The National Library of France, and the Images in the En’âm-ı Şerîf Books on Mosque Wall Paintings

Year 2024, Issue: 44, 415 - 448, 31.12.2024

Ayşe Budak

https://doi.org/10.31591/istem.1468168

Abstract

The manuscript in question is an Ottoman Turkish copy of En’âm-ı Şerîf, registered under inventory number 6055 in the National Library of France. En’âm-ı Şerîf manuscripts were among the most widely read books in the Ottoman world, as indicated by inheritance records and lists of endowed properties. According to probate records, throughout the entire Ottoman period, the most commonly owned religious books were, in order, the Quran, En’âm-ı Şerîf, Muhammediye, and Birgivi's Vesayetname. During the Ottoman period, En’âm-ı Şerîf was the second most widely owned book after the holy book of Islam. En’âm books begin with the sixth chapter of the Quran, also titled En’âm. The content of the En’âm chapter includes discussions on false beliefs, monotheistic faith, and rulings related to halal (permissible) and haram (forbidden) matters. These handwritten works, which take the form of portable prayer books, also include other selected chapters that were widely read, such as Fatiha, Ayat al-Kursi, Yasin, Mulk, Inshirah, and various shorter chapters. They also contain sections on the Beautiful Names of Allah, the Names of the Prophet, the Cloaks of the Four Caliphs, healing verses, and various prayers. The En’âm books, which are of the nature of prayer books, also reflect and perpetuate Ottoman Sûnnî beliefs and the love for the Prophet. Cataloged as a Turkish worship book containing chapters from the Quran, this undated manuscript has a leather cover and consists of 137 pages. It does not provide information about the calligrapher or illuminator. Seventeen pages feature illustrations, three of which depict selected cities. One page shows the banners of Hasan and Huseyin, another page depicts the banner of the Prophet and objects symbolizing him, such as prayer beads (tesbih) and a tooth-cleaning twig (misvak). Full-page illustrations portray trees symbolizing heaven and hell, as well as a rose symbolizing the Prophet. Six pages are reserved for seals. In this study, after introducing the images of this manuscript found in the National Library of France and highlighting its similarities with illustrated copies found in other university libraries, the second part of the text compares the images in these books with the paintings seen on the walls of village mosques, particularly in the 1950s during the late Ottoman and early Republic periods. The manuscript illustrations are discussed as sources for the wall paintings, using similar examples for comparison.

Keywords

Manuscript, Prayer Book, City Murals, Wall Painting, Illustrated Mosques

Fransa Milli Kütüphanesindeki 6055 Envanter Numaralı Resimli En’am-ı Şerif Nüshası ve En’am-ı Şerif Kitaplarındaki Resimlerin Cami Duvar Resimlerine Etkileri

Abstract

Fransa Milli Kütüphanesi’nde 6055 envanter numarasında kayıtlı olan yazma eser Osmanlıca En’âm-ı Şerîf nüshasıdır. En’âm-ı Şerîfler, muhallefat listeleri ve tereke kayıtlarından anlaşıldığı kadarıyla Osmanlı dünyasında en çok okunan kitaplar arasında bulunmaktaydı. Tereke kayıtlarına göre tüm Osmanlı dönemi boyunca kitap sahipliği en çok olan dini kitaplar sırasıyla Kur’an-ı Kerim, En’âm-ı Şerîf, Muhammediye ve Birgivî’nin Vasiyetname kitaplarıdır. Osmanlı döneminde En’âm-ı Şerîfler İslam dinin kutsal kitabından sonra sahipliği en yaygın ikinci kitaptır. En’âm kitapları Kur’an’ın altıncı Sûresi olan aynı adlı sure ile başlamaktadır. En’âm Sûresi içerik olarak; batıl inanışlar, tevhid inancı, helal ve harama dair hükümlerden bahsetmektedir. Taşınabilir küçük dua kitabı mahiyetindeki bu yazma eserler, En’âm Sûresi dışında en çok okunan diğer seçilmiş Fâtiha, Âyetü'l-Kürsî, Yâsîn, Mülk, İnşirâh sureleri ve kısa sureleri de içermektedir. Esmâ-i Hüsnâ, Esmâü'n-Nebî, Dört Halife'nin hilyeleri, şifa âyetleri ve muhtelif dualar da bulunmaktadır.
Dua kitabı niteliğindeki En’âm kitapları, Osmanlı Sünnî inancının ve peygamber sevgisinin yansıtılıp yaşatıldığı kitaplardır aynı zamanda.
Kütüphane kataloğunda Kur’an’dan sureler içeren Türkçe ibadet kitabı olarak tanımlanmış bu eser, tarihsiz olup deri ciltlidir ve 137 sayfadan oluşmakta olup, hattat ve müzehhip bilgileri bulunmaz. 17 sayfası resim ihtiva eder. Resimlerden üçü seçilmiş kentlerin tasvirleridir. Bir sayfada Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in sancakları, bir sayfada peygamber sancağı ve peygamberi simgeleyen tesbih ve misvak resimleri vardır. Cennet ve cehennemi simgeleyen ağaçlar ve yine peygamberi simgeleyen gül tam sayfa olarak resmedilmişlerdir. Altı sayfa ise mühürler için ayrılmıştır.
Bu çalışmada, Fransa Milli Kütüphanesi’nde bulunan bu yazma eserin resimleri tanıtılmakta ve başka üniversite kütüphanelerinde bulunan resimli nüshalarla benzerlikleri vurgulanmaktadır. Yazının ikinci kısmında geç dönem Osmanlısı ve Cumhuriyet döneminde 1950’lerde özellikle köy camilerinin duvarlarında görülen resimlerle bu kitapların resimleri kıyaslanarak, yazma eserlerin duvar resimlerine kaynaklıkları benzer örnekler üzerinden tartışılmaktadır.

Keywords

El Yazması, Dua Kitabı, Kent Tasvirleri, Duvar Resimleri, Resimli Camiler

References

• Akgündüz, Murat. “Osmanlı Döneminde Camilerde Kur’an Okunmasıyla İlgili Görevliler”. Diyanet İlmi Dergi 56/2 (Haziran 2020), 443-458.
• Aksel, Malik. Türklerde Dini Resimler. İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
• Aktuğ, Erbil Cömertler. “Kalemişi Süslemeli Cami Geleneğinin Devamı: Güzelyurt Tahtalı Köyü Camii (Denizli- Çameli). Sanat Tarihi Dergisi 30/1 (2021), 79-103. https://doi.org/10.29135/std.756354
• Aktuğ, Erbil Cömertler. “20. Yüzyılın Ortalarında Kalemişi Süslemeli Camii Geleneği: Denizli Çal Belevi Eski Pazaryeri Camii”. SDÜ, Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 54 (2021), 165-177.
• Aktuğ, Erbil Cömertler, “Cumhuriyet Sonrası Kalemişi Süsleme Geleneğini Devam Ettiren Denizli-Çameli, Sarıkavak ve Akpınar Camileri”. 9th International Conference on Social Sciences & Humanities (2022), 194-218.
• Algaç, Şeyda. “Afyonkarahisar Dazkırı Kızılören Köyü Eski Camii Kalemişi Bezemeleri ve Duvar Resimleri”. Sosyal, İnsan ve İdari Bilimlerde Güncel Yaklaşımlar Ed. Enise Bahar Biçer vd. 2/1415-1443 (2023). İzmir: Duvar Yayınları, 2023.
• Algaç, Şeyda. “Afyonkarahisar Başmakçı Akkeçili Köyü Camii ve Kalemişi Bezemeleri”, 5.
• Uluslararası Türk Kültür ve Sanatlarını Tanıtma Çalıştayı ve Sempozyumu Bildiri Kitabı. 137-139. Tiflis, İfarts Yayınları, 2018.
• Arık, Rüçhan. Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1988. Aydar, Hidayet. “Ezanın Tarihi ve Başka Dillerde Okunması Meselesi”. BÜİFD 2/1 (2016), 5-48.
• Bağcı, Serpil. “Osmanlı Mimarisinde Boyalı Nakışlar”, Osmanlı Uygarlığı. Ed. Halil İnalcık vd. 2/736-759. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Bain, Alexandra. The Late Ottoman En’âm-ı Şerîf: Sacred Text and Images in an Islamic Prayer Book. Kanada: University of Victoria. Doktora Tezi, 1999.
• Bilgin, Süreyya Eroğlu. vd. “19. Yüzyıldan Tasvirli Bir Ahşap Hilye Örneği”. Ankarad Dergisi 3/6 (2022), 323-347. https://doi.org/10.53838/ankarad.1216835
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Vehhâbîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/611-615. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Civelek, Nilay Kınay. “Tazmin Sanatı ile Yazılan Na’t-ı Şerîfler: Beyânü’l- Hak Mecmuası Örneği”. Anemon Dergisi 10/2 (2022), 681-697. http://dx.doi.org/10.18506/anemon.962487
• Çakmak, Şakir. “Belenardıç (Toparan) Köyü Camii (Güney/Denizli)”. Sanat Tarihi Dergisi 7/7 (1994), 19-26. Çakmak, Şakir. “Denizli-Çivril Menteş Köyü Camisi”, 18. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı. 169-178. Aydın: Efeler Belediyesi Yayınları 2017.
• Devellioğlu Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 25. Basım, 2008.
• Değirmenci, Tülün. “Popular Imagery in the Late Ottoman Periphery: The Wall Paintings in Village Mosques of Denizli”, The Medieval History Journal. 22/2 (2019), 367-401.
• Değirmenci, Tülün. “Geleneğin Yeniden İcadı: Bulanıklaşan Sınırlarda Bir Köy Camisinin Tasvirleri”. Milli Folklor 16/126 (2020).118-135.
• Derman, Uğur. “Hilye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/47-51. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Durmuş, Ayşegül. “XVIII ve XIX. Yüzyıllarda Tezhip Sanatında Osmanlı Modernleşmesinin İzleri: Osmanlı Sarayında Türk Rokokosu Üslubu ve Ser-Mücellidan-ı Hassa Hezargradlı Zade Es-Seyyid Ahmed Ataullah”. Milli Saraylar Dergisi 22 (2022), 80-99.
• Erol, Elif Ceylan. “Tarikat Eşyalarında Süsleme ve Sembolizm Üzerine Bir Deneme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 100/1(2021), 621-654. DOI: 10.34189/hbv.100.035
• Gruber, Christiane. Osmanlı-İslam Sanatında Tapınma ve Tılsım. İstanbul: YKY Yayınları, 2023.
• Harman, Mürüvet. “Geç Devir Osmanlı Resim Sanatında Cennet İmgesi: Duvar ve Kitaplarda Yer Alan Şematize Cennet Tasvirleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/39 (2015), 354-363.
• Harman, Mürüvet. “Yazıcıoğlu Mehmed’in Muhammediye’sinde Yer Alan Cennet ve Cehennem Tasvirleri”. Mukaddime, 5/1 (2014), 89-112.
• Işık, Emin. “En’âm Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/169-170. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• İltar, Gazanfer. “Tekke Köyü Hacı Abdullah Halife Camisi Duvar Resimleri”. Vakıflar Dergisi 42 (2014), 69-80.
• İnce, Kasım. “Kabataş Köyü Merkez Camii/Çaykara Trabzon”, Vakıflar Dergisi 18(2004), 227-236.
• Karaca, Yüsra. “Hattat Mehmet Şakir’e ait En’âm-ı Şerîf’in Muhtevası ve Yazma Kitap Sanatları Açısından İncelenmesi”. Lale, Kültür Sanat ve Medeniyet Dergisi 5 (2022), 78-89.
• Karaca, Yüsra. Sakıp Sabancı Müzesinde Bulunan 101-0183 Envanter Numaralı Em’am-ı Şerîfin Muhtevası ve Türk Kitap Sanatları Açısından İncelenmesi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Karaaslan, Muzaffer. “Gelenek, Aidiyet ve Yok Oluş: Çaykara Köyü Eski Cami”. Turkish Studies 16/7 (2021), 221-236.
• Kasalı, Başak Katrancı. “Soma Camileri Duvar Resimlerinde Sivil Mimari Tasvirlerinden Örnekler”. Geçmişten Günümüze Manisa. Ed. İlker Çağlar vd. 3/1663-1681. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Kırkpınar, Leyla. “Demokrat Parti (DP) ve Din-Siyaset İlişkisi (1946-1960)”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 13/36 (2018), 349-359.
• Muhacır, Esra. “Üsküdar Terekelerinde Kitap Sahipleri ve Kitaplar: XIV. Yüzyıl”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları 26 (2022), 301-332.
• Okçuoğlu, Tarkan. Hayal ve Gerçek Arasında Osmanlı Resminde İstanbul İmgesi, 18. ve 19. Yüzyıllar. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2020.
• Öktem, Nisa. “Galata Kadılığı Tereke Kayıtlarına Göre Kitap Sahipliğine Nicel Bir Bakış”. Arşiv Dünyası 7/2 (2020), 113-138.
• Önkal, Ahmet. “Hücre-i Saâdet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/456-458. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Öz, Mustafa. “Ca’fer es-Sâdık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/1-3. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Renda, Günsel. “19. Yy’da Kalemişi, Nakış-Duvar Resmi”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 6/1530-1534. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Sabev, Orlin. Waiting for Müteferrika, Glimpses of Ottoman Print Culture. Boston: Academic Studies Press, 2018.
• Sinanoğlu, Mustafa, “Nübüvvet Mührü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/291-293. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Tanındı, Zeren. “İslam Resminde Kutsal Kent ve Yöre Tasvirleri”. Journal of Turkish Studies Türklük Bilimi Araştırmaları 7(1983), 407-437.
• Taş, Bünyamin. “Klasik Türk Edebiyatında Nübüvvet Mührü ve Hasan Hilmi’nin Levha-i Mührü-i Şerîf Adlı Eseri”. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 12/4 (2022), 2364-2384.
• Taşkale, Faruk. vd. “Hat ve Tezhip Sanatlarında Esmâü’ün-Nebi”. Lale, Kültür Sanat ve Medeniyet Dergisi 1/1, (2020), 64-72.
• Taşkale, Faruk. vd. “XVII. Yüzyılda Levha Formunda Hilye-i Şerîfelerin Doğuşu”. 17. Yüzyıl Işığında Osmanlı, Ed. Hanife Koncu vd. 85-203, İstanbul: DBY Yayınları, 2023.
• Tekinalp, Pelin Şahin. “Batılılaşma Dönemi Duvar Resmi”. Türkler Ansiklopedisi. 15/440-448, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Tercanlı, Akın, Denizli Camilerindeki Mimari Betimlemeler, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Yavuz, Salih Sabri. “Livâü’l-Hamd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/200. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• https://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc330837
• https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8432251h/f6.item
• https://api.digitale-sammlungen.de/iiif/image/v2/bsb00039219_00409/full/full/0/default.jpg
• https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb00039219?page=412,413
• https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/2217307-tek-parti-zamaninda-yasak-olan-sadece-arapca-ezan-degildi-hem-muslumanlar-hem-de-diger-dinlerin-mensuplari-cok-siki-takip-altindaydi