Osmanlı İmparatorluğunda İşçi ve İşveren İlişkileri

Year 2024, Issue: 44, 233 - 256, 31.12.2024

Baki Oğuz Mülayim

https://doi.org/10.31591/istem.1542152

Abstract

Sanayi devrimi, ilk kez XVIII. yüzyılın ikinci yarısında İngiltere’de gerçekleşmiştir. James Watt tarafından buhar makinasının icadı, sanayi devriminin gerçekleşmesindeki ana etkendir. İngiltere’de başlayıp, ardından tüm dünyaya yayılan sanayi devrimi, insanlık tarihinde yerleşik hayata geçilmesinden sonra yaşanan ikinci büyük dönüşümdür. Sanayi devrimi, işçi sınıfının ortaya çıkmasında önemli bir rol oynamıştır. Zira sanayi devrimi ile üretimde makine gücüne geçilmesi, üretim kapasitesini artırmıştır. Üretim kapasitesinin artması, işçi sınıfını ortaya çıkarmıştır. İşçi sınıfının ortaya çıkması beraberinde işçi ve işveren ilişkilerinden kaynaklanan sorunlara yol açmıştır. Bu doğrultuda işçi ve işveren arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi gereği ortaya çıkmıştır.
Osmanlı İmparatorluğunda ekonomi, önemli ölçüde tarıma dayalı bulunmakta idi. Sanayileşmenin gecikmesine bağlı olarak işçi sınıfının ortaya çıkması da gecikmiştir. İşçi sınıfı, ancak XIX. yüzyılın sonlarına doğru çok sınırlı bir şekilde ortaya çıkmıştır. Zira kapitülasyonlar sonucunda sömürgeci ülkelerin açık pazarı haline gelmesi, imparatorluğunun sanayileşmesine engel olmuştur. İşçi sınıfı, daha çok devlete ait işletmeler ile yabancı sermayenin hâkim olduğu işletmelerde görülmüştür. İmparatorluk, bir tarım toplumu olduğundan, emek yoğun tarım işletmelerinde de tarım işçilerinin varlığı görülmüştür. İlk fabrikalar, ordu ve sarayın artan ihtiyaçlarının karşılanması için devlet tarafından kurulmuştur. İşçi sınıfının devlet eli ile oluşturulduğu söylenebilir.
Osmanlı İmparatorluğunda işçi sınıfının ortaya çıkmasının sınırlı ve geç olması, iş hukukunun gelişimini olumsuz etkilemiştir. Düzenlemeler, işçilerin örgütlü mücadeleleri ve eylemlerinin sonucu olarak değil, daha çok ücretli işgücü yetersizliği koşulları altında, üretimin sürekliliğini sağlamak amacı ile yapılmıştır. Düzenlemeler, işçi hareketlerini yasaklayıcı nitelik taşımakta, ayrıca belirli bölgelerde çalışan işçilerin korunmasına yöneliktir. 1876 tarihli Mecelle-i Ahkam-ı Adliye, aynı zamanda çalışma ilişkilerini de düzenleyen, dolaylı ve dağınık da olsa düzenlemelerin yer aldığı ilk genel nitelikli kanun niteliğindedir.

Keywords

Sanayi Devrimi, Osmanlı İmparatorluğu, Grev, İşçi Sınıfı, İşçi Hareketleri

Worker and Employer Relations in the Ottoman Empire

Abstract

The industrial revolution first took place in England during the second half of the XVIII. century. The invention of the steam engine by James Watt was the main factor in the industrial revolution. The industrial revolution, which started in England and then spread all over the world, is the second major transformation in human history after the transition to sedentary life. The industrial revolution played an important role in the emergence of the working class. Because the industrial revolution and the transition to machine power in production increased production capacity. The increase in production capacity led to the emergence of the working class. The emergence of the working class led to problems arising from employee and employer relations. In this regard, the need to regulate the relations between employees and employers has emerged.
The economy in the Ottoman Empire was largely based on agriculture. Due to the delay in industrialization, the emergence of the working class was also delayed. The working class emerged only in a very limited way towards the end of the XIX. century. Becaming an open market for the colonial countries because of the capitulations prevented the industrialisation of the Empire. The working class was mostly seen in state-owned enterprises and enterprises dominated by foreign capital. Since the empire was an agricultural society, the presence of agricultural workers was also seen in labor-intensive agricultural enterprises. The first factories were established by the state to meet the increasing needs of the army and the palace. It can be said that the working class was formed by the state.
Limited and late emergence of the working class in the Ottoman Empire negatively affected the development of labour law. Regulations were not made as a result of the organised struggles and actions of workers, but rather with the aim of ensuring the continuity of production under conditions of wage labour shortage. The regulations prohibit labour movements and are also intended to protect workers in certain regions. Mecelle-i Ahkam-ı Adliye dated 1876 is also the first general law regulating labour relations, albeit indirect and scattered.

Keywords

Industrial Revolution, Ottoman Empire, Strike, Working Class, Labor Movement

References

• Akbaş, Halil Emre vd. “Osmanlı Devletinde Lonca Teşkilatı Yapısı ve Yönetim Düşüncesi İle Karşılaştırılması”. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi Özel S. (2018), 165-201.
• Akkuş, Yakup - Yıldırım, Kadir. “Dünyada ve Osmanlı’da Zorunlu Çalıştırma: “Amele-i Mükellefe” Uygulaması ve Tarihsel Gelişimi”. Çalışma ve Toplum Dergisi 2(2017), 507- 546. http://dx.doi.org/10.15869/itobiad.281851
• Akyiğit, Ercan. İş Hukuku. Ankara: Seçkin Yayınevi, 13. Basım, 2021.
• Arıcı, Kadir. Türk İş Hukuku-1 Ferdi İş İlişkileri Hukuku. Ankara: Gazi Yayınevi, 1. Basım, 2022.
• Atılgan, Ahmet. Neo-Liberal Dönemde Sosyal Güvenlik. İstanbul: Beta Yayınevi, 1. Basım, 2016.
• Aykanat, Mehmet. Osmanlı Sosyal Güvenlik Hukuku. Ankara: Türkiye Adalet Akademisi Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Aykanat, Mehmet. “Mecelle’de İş Sözleşmesi”. Kamu-İş Dergisi 13/4 (2014), 57-78.
• Aykanat, Mehmet. “Mecelle’de İş Sözleşmesi”. Akademik Bakış Dergisi 47 (2015), 53-62.
• Baskıcı, Murat. “Osmanlı Tarımında Makineleşme: 1870-1914”. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 58/1 (2003), 29-53. http://dx.doi.org/10.1501/sbfder_0000001620
• Bayram, Selahattin. “Osmanlı Devleti’nde Ekonomik Hayatın Yerel Unsurları: Ahilik Teşkilâtı ve Esnaf Loncaları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (2012), 81-115.
• Bülbül, Yaşar– Özbay, Rahmi Deniz. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Teknolojiye Karşı Direncin İktisat Tarihi”. İş Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi 9/4 (2007), 19-41. http://dx.doi.org/10.4026/1303-2860.2007.0053.x
• Çark, Özgür vd. “Sanayi 4.0 Kapsamında İşletmeler Açısından Büyük Veri”. International Journal of Multidisciplinary Studies and Innovative Technologies 3/2 (2019), 114– 120.
• Cengiz, İştar. “Türk Sosyal Güvenlik Sistemi İçerisinde Yaşlılara Yönelik Sosyal Yardım ve Sosyal Hizmetler”. Sosyal Güvenlik Dergisi 8/2 (2018), 23-40. https://doi.org/10.32331/sgd.492876.
• Ceylan, Ömer. “3008 Sayılı İş Kanunu’ndan 931 Sayılı İş Kanunu’na: Türkiye’de Bireysel İş Hukukunun Kurumsallaşması”. Emek Araştırma Dergisi 10/15 (2019), 85-102.
• Çaycı, M. Emin – Çelik, Aziz. “Kütahya Fincancılar Belgeleri Tarihteki İlk Toplu İş Sözleşmeleri mi?”. Çalışma ve Toplum Dergisi 2 (2020), 791-814.
• Çelik, Nuri vd. İş Hukuku Dersleri. İstanbul: Beta Yayınevi, 34. Basım, 2021.
• Çelik Şahin, Hande. “Türkiye’de İşçi Sınıfının Gelişim Süreci ve Geçmişten Günümüze İşçi Hareketi”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7 (2010), 21-30.
• Demirtaş, Funda. “Anadolu Selçuklu Devleti’nde Fütüvvet ve Ahilik: Siyasetin Kurumundan Kurumun Siyasetine”. Bilimname 46/3 (2021), 41-68.
• Deniz, Önder. “Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Grevlerin Çalışma Hayatındaki Yeri”, XVIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri. ed. Semiha Nurdan – Muhammed Özler. 469-482. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2022.
• Doğan Hasan. Osmanlı Devleti'nin Son Döneminde Çalışma İlişkileri ve Çalışan Hakları. İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2022.
• Doğan, Hasan. “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Grev Hakkı ve Ta’tîl-İ Eşgâl Kanunu”. Belleten Dergisi 82/298 (2018), 265-294. http://dx.doi.org/10.37879/belleten.2018.265
• Erdal, Serkan. “Osmanlı Sanatkâran Cemiyeti”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 19/1 (2015), 163-178.
• Erdem, Ekrem. “Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri”. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 48 (2016), 17- 44. http://dx.doi.org/10.18070/erciyesiibd.1364889
• Erdoğdu, M. Akif. “Anadolu'da Ahiler ve Ahi Zaviyeleri”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 4(2000), 37-55. http://dx.doi.org/10.60163/tkhcbva.1454977
• Ertürk, Şükran. “Türkiye’de Sendikal Yaşam Türkiye’nin Onaylamış Bulunduğu 87 ve 151 Sayılı Sözleşmeler Karşısındaki Durumu”. Prof. Dr. Seyfullah Edis’e Armağan. ed. Zafer Gören. 738-756. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, 2000.
• Esener, Turhan. İş Hukuku. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 2. Basım, 1973.
• Eşiyok, B. Ali. “Osmanlı İmparatorluğu’nun Dünya Ekonomisine Eklemlenmesinde Bir Dönüm Noktası: 1838 Serbest Ticaret Anlaşması”. Mülkiye Dergisi 34/266 (2010), 67-108.
• Eyrenci, Öner vd. İş Hukuku. İstanbul: Beta Yayınevi, 10. Basım, 2020.
• Gülcan, Erhan. “Osmanlı Devleti’nde Sosyal Güvenliğin Sağlanmasında Ahi Teşkilatının Rolü”. Sosyolojik Düşün Dergisi 8/3 (2023), 447 – 469. https://doi.org/10.37991/sosdus.1365573
• Gülmez, Mesut. “Bir Belge, Bir Yorum: 1909 Tatil-i Eşgal Yasası ve Grev”. Toplum ve Bilim Dergisi 12 (1980), 50-64.
• Güzel, Ali vd. Sosyal Güvenlik Hukuku. İstanbul: Beta Yayınevi, 18. Basım, 2020.
• İleri, Ülkü. Türkiye'de Toplumsal Değişimin Çalışma İlişkileri Üzerindeki Etkileri. Ankara: Türk Ağır Sanayii ve Hizmet Sektörü Kamu İşverenleri Sendikası Yayını, 1. Basım, 2009.
• Kala, Eyüp Sabri. Osmanlı Sosyal Güvenlik Hukuku (1865-1923). İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2018.
• Kaleli, Hüseyin. “Osmanlı Toplumunda Sosyal Güvenlik Ve Ahi Sandığı”. Uygulamalı Sosyal Bilimler ve Güzel Sanatlar Dergisi 4/9(2022), 119-128.
• Karaahmetoğlu, Atanur. “Osmanlı Devleti'nde Çalışma Yaşamında Görülen İlk Sendikal Hareketler Üzerine Bir Değerlendirme”. Emek ve Toplum Dergisi 9/25 (2020), 422-439. http://dx.doi.org/10.26650/jspc.2020.79.0125
• Karakışla, Yavuz Selim. Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiye’sine İşçiler 1839-1950. İstanbul: İletişim Yayınları, 1. Basım, 1998.
• Karakışla, Yavuz Selim. “Osmanlı İmparatorluğu'nda 1908 Grevleri”. Toplum ve Bilim Dergisi 78 (1998), 187-209.
• Keleş, Bahattin. “Sanayi Devriminin Osmanlı Ekonomisi Üzerindeki Etkisi ve Cumhuriyet Dönemi Ekonomik Politikalarına Yansımaları (1876- 1938)”. Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies 14/86 (2021), 373-388. Doi: 10.29228/Jasss.49822
• Kılıç, Raziye. “Sanayi Devrimlerinin Serüveni: Endüstri 1.0’dan Endüstri 5.0’a”. Takvim-i Vekayi Dergisi 12/1 (2023), 276-291.
• Kırmızı, Evran - Hüseyinli, Namık. “Sosyal Güvenlik Hakkının Geleceği Üzerine Bir Değerlendirme”. Çalışma ve Toplum Dergisi 2 (2019), 1205-1239. http://dx.doi.org/10.54752/ct.1097175
• Koca, Didem. “Sanayi Devrimlerinin Tarihsel Arka Planı ve İşgücü Becerileri Üzerindeki Yansımaları”. Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi 16/31 (2020), 4531-4558. https://doi.org/10.26466/opus.704841
• Koç, Yıldırım. Türkiye’de İşçi Sınıfı ve Sendikacılık Hareketi Tarihi. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1. Basım, 2003.
• Koç, Yıldırım. “İşçi Sınıfı Tarihine İlişkin Komik Yanlışlıklar”. Aydınlık Gazetesi (12 Aralık 2010). https://www.yildirimkoc.com.tr/usrfile/1323635682a.pdf
• Koç, Yıldırım. “Balkan Savaşları’nın Osmanlı’da İşçi Hareketleri Üzerindeki Etkileri”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 12/2 (2012), 213-234.
• Koç, Yıldırım. “Bizde İlk Grev Ne Zaman Yapıldı?”. Aydınlık Gazetesi (31 Temmuz 2018). https://www.yildirimkoc.com.tr/usrfile/1533190570b.pdf
• Koç, Yıldırım. Türkiye İşçi Sınıfı, Osmanlı’dan 2020’ye. İstanbul: Türkiye Gıda ve Yardımcı İşçileri Sendikası Yayını, 2022).
• Köktaş, Altuğ Murat - Gölçek, Ali Gökhan. “Endüstri Devrimi ve Osmanlı İmparatorluğu: Askeri Fabrikalaşma Örneği”. Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 9/4 (2016), 94-105. https://doi.org/10.25287/ohuiibf.294663
• Külcü, Recep.“Sanayi Devriminden 1700 Yıl Önce Yapılmış Erken Bir Keşif: Heron’un Buhar Türbini (Aerolipie)”. Akademia Sosyal Bilimler Dergisi 2/1 (2016), 32-39.
• Mahiroğulları, Adnan. “Osmanlı Döneminde Kurulan İki İşçi Cemiyeti (Tütün Amelesi Saadet Cemiyeti, İzmir Elbise Amelesi Cemiyeti)”. Çalışma ve Toplum Dergisi 3 (2015), 11-24.
• Makal, Ahmet. Osmanlı İmparatorluğunda Çalışma İlişkileri:1850-1920, Türkiye Çalışma İlişkileri Tarihi. Ankara: İmge Yayınevi, 1. Baskı, 1997.
• Mülayim, Baki Oğuz. Tarım Sektöründe Çalışanların Sosyal Güvenliği. Ankara: Adalet Yayınevi, 1. Basım, 2021.
• Nacar, Can. “Tütün İşçileri, Tüccarlar ve Kırık Camlar, 1905 Kavala Grevi”. Tarih ve Toplum Dergisi (Eylül 2011), 38‐42.
• Neşet, Çağatay. Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1. Basım, 1989.
• Orhan, Sadettin. “Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Sonrası Dönemde Sosyal Güvenlik Düzenlemeleri”. İş ve Hayat Dergisi 1/1 (2015), 193-219.
• Ökçün, Ahmet Gündüz. Tatil-İ Eşgal Kanunu-1909 Belgeler Yorumlar. Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu Yayınları, 2. Basım, 2006.
• Önsal, Naci. Endüstri İlişkileri Notları. Ankara: Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu Yayını, 1. Basım, 2010.
• Özdemir, Süleyman. “Türkiye'de "Zorunlu Çalışma Uygulamaları". Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi 42/1996, 181–213. http://dx.doi.org/10.26650/jspc.2019.77.0013
• Özkiraz, Ahmet – Talu, Nuray. “Sendikaların Doğuşu; Türkiye ve Batı Avrupa Ülkeleri. Karşılaştırması”. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 2 (2008), 108-126. https://doi.org/10.19129/sbad.130
• Özveri, Murat. İşçi Sağlığı İş Güvenliği ve İş Cinayetleri. İstanbul: Birleşik Metal İş Yayınları, 1. Basım, 2015.
• Pereira, Ana C. - Romero, Fernando. “A Review of The Meanings and The Implications of The Industry 4.0 Concept”, Manufacturing Engineering Society International Conference 2017. 1206-1214. Vigo: Elsevier B.V., 2017.
• Quataert, Donald. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Tarımsal Gelişme, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e”. Türkiye Ansiklopedisi. 6/1556-1562. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Senyen-Kaplan, Emine Tuncay. Bireysel İş Hukuku. Ankara: Gazi Kitabevi, 1. Basım, 2019.
• Sur, Melda. İş Hukuku Toplu İlişkiler. Ankara: Turhan Kitabevi, 6. Basım, 2017.
• Sümer, Haluk Hadi. İş Hukuku. Ankara: Seçkin Yayınevi, 25. Basım, 2022.
• Sümer, Haluk Hadi. İş Sağlığı ve Güvenliği Hukuku. Ankara: Seçkin Yayınevi, 2. Basım, 2018.
• Sümer, Haluk Hadi. Sosyal Güvenlik Hukuku. Ankara: Seçkin Yayınevi, 4. Basım, 2023.
• Süzek, Sarper. İş Hukuku. Ankara: Seçkin Yayınevi, 23. Basım, 2023.
• Şahin, Raşit. “Sanayi Devrimi Osmanlı İmparatorluğu’nda Neden Başlamadı”. Business Economics and Management Research Journal 2/1 (2016), 1-16.
• Taş, Hacı Yunus. “Dördüncü Sanayi Devrimi’nin (Endüstri 4.0) Çalışma Hayatına ve İstihdama Muhtemel Etkileri”. Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi 9/16 (2018), 817-1836. https://doi.org/10.26466/opus.479123 Toprak, Zafer. “1909 Tatil-i Eşgal Kanunu Üzerine”. Toplum ve Bilim Dergisi 13 (1981), 141-156.
• Tuncay, A. Can - Ekmekçi, Ömer. Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri. İstanbul: Beta Yayınevi, 20. Basım, 2019.
• Tuncay, A. Can - Savaş Kutsal, F. Burcu. Toplu İş Hukuku. İstanbul: Beta Yayınevi, 5. Basım, 2016.
• Turna, Nalan. “Tanzimat Öncesi Dönemde İstanbul Esnafının Gedik/Destgâh Uygulamalarına ve Kalfalara Dair Bazı Analizler”. Tarih Okulu Dergisi 57 (2022), 1042-1071. https://doi.org/10.29228/joh.54782
• Uçkan, Banu. “Mecelle'de İş Hukuku Düzeni”. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 54-1 (19 99), 159-173. http://dx.doi.org/10.1501/sbfder_0000001937
• Uşan, Fatih. Türk Sosyal Güvenlik Hukukunun Temel Esasları. Ankara: Seçkin Yayınevi, 1. Basım, 2009.
• Ünsür, Ahmet. “Kütahya Fincancılar Esnafı Anlaşması”. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi 50 (2005), 575-589.
• Wisniak, Jaime. “James Watt The Steam Engine”. Educación Química 18/4 (2007), 323-336. http://dx.doi.org/10.22201/fq.18708404e.2007.4.65879
• Yazan, Ömer. “19.yy. Sonlarında Osmanlı Tarım İşletmelerinde Yönetim ve Muhasebe Uygulamaları: ‘Çiftlik İdaresi Örneği’ ”. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi Özel Sayı (2018), 280-332. http://dx.doi.org/10.25095/mufad.412470
• Yazgan, Turan. İktisatçılar İçin Sosyal Güvenlik. İstanbul: İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, 3. Basım, 2019.
• Yazıcı, Erdinç. Osmanlı’dan Günümüze Türk İşçi Hareketleri. Ankara: A Kitap, 8. Basım, 2012.
• Yenihan, Bora. “Bir Sosyal Politika Aracı Olarak Sosyal Güvenlik: Dünya’da ve Türkiye’de Gelişimi Üzerine Bir İnceleme”. Yönetim Bilimleri Dergisi 15/30 (2017), 177-196. http://dx.doi.org/10.32705/yorumyonetim.484012
• Yedek, Şahin – Ertel, Savaş. “Toprak Reformu ve Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu Uygulamalarının Türk Tarımına Etkisi”. Türkiye'de Tarım Politikaları ve Ülke Ekonomisine Katkıları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri. ed. Arzu Güvenç Saygın – Murat Saygın. 215-229. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2019.
• Yıldırım, Kadir. Osmanlı Çalışma Hayatında İşçi Örgütlenmesi ve İşçi Hareketlerinin Gelişimi (1870-1922). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Yiğit, İlker. “XVI. Yüzyıl Türkiyesi'nde Ahi Adlı Zaviyeler”. Journal of Turkish Studies Journal of Turkish Studies 8/5 (2013), 959-973. https://doi.org/10.7827/turkishstudies.4849
• Yücel Bodur, Mehtap. “Sendika ve Grev Hakkının Mündemiçliği Sorunu Kavala Grevi Örneği”. Akademik Hassasiyetler Dergisi 6/12 (2019), 203-222.
• Yüksel, Büşra. “Çalışma İlişkilerine Yönelik İlk Düzenleme: Dilaver Paşa Nizamnamesi ve Çalışma Hayatına Etkileri”, İş ve Hayat Dergisi 3/6 (2017), 155-178.