Anadolu’da İslâm’ın Yayılmasında Öncü Bir Muhaddis: Ebû İshak el-Fezârî (ö. 188/804)

Year 2025, Issue: 45, 165 - 186, 30.06.2025

Kahraman Bulgurcu

https://doi.org/10.31591/istem.1641681

Abstract

Dört halife döneminde Arabistan yarımadasının dışındaki topraklara fetih hareketi yapan Müslümanlar, bu fetihler sonucunda Ürdün, Filistin, Suriye, Irak ve İran bölgelerinin yanında Anadolu’nun güneyindeki Antakya, Tarsus, Misis ve Adana gibi şehirleri ele geçirmişlerdir. Bizans sınırındaki suğûr bölgelerinde tam hâkimiyet ise Emeviler döneminde sağlanmıştır. Hâkimiyet sağlanan bu şehirlere Müslümanlar yerleşerek buraların İslâmlaşması için gayret göstermişlerdir. Halkla beraber onları aydınlatacak ve yol gösterecek ilim ehli de buralara gelerek yerleşmiştir. Bu şehirlerden Misis’e gelip yerleşen âlimlerden biri de Ebû İshak el-Fezârî’dir (ö. 188/804). Ebû İshak el-Fezârî hicri ikinci asırda yaşamış tebeu’t-tâbiîn neslinden fıkıh ve hadis alanında uzmanlaşmış bir âlimdir. Onun yaşadığı hicri ikinci asır hadis rivayetinin, tedvin ve kısmen de tasnifinin yapılmaya başlandığı bir dönemdir. Irak, Şam ve Hicaz bölgelerinde ilim öğrendikten sonra sınır boylarındaki şehirlerden Misis’e gelerek orada hem ilim öğretmiş hem de cihad etmiştir. Yaklaşık kırk yıl Misis’te yaşamış ve orada vefat etmiştir. Devletler arası hukuk alanında Kitâbü’s-Siyer isimli bir kitap yazdığı ve onun alanında yazılan ilk eserlerden olduğu bilinmektedir. Ancak bu eserin az bir kısmı günümüze ulaşabilmiştir. Anadolu’da İslâm’ın yayılmasında ve oranın Müslümanlaşmasında büyük gayreti olan Ebû İshak el-Fezârî’nin hadisçi kimliğine dair herhangi bir çalışmanın yapılmadığı görülmüştür. Böylesine önemli bir âlimin hadisçilik yönünün araştırılmasının ve tanıtılmasının önemli olduğu düşünülmüştür. Bu sebeple onun rivayetleri Kütüb-i Sitte, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i ve Abdullah b. Abdirrahmân ed-Dârimî’nin Sünen’inden araştırılmıştır. Bu araştırma sonucunda 106 merfû, iki mevkuf ve yedi de maktû olmak üzere 115 rivayeti tespit edilmiştir. Ayrıca onun ilim aldığı hocaları ve talebeleriyle ilim ağı, ortaya çıkarılmış, rivayetlerinin hangi konularda yoğunlaştığı analiz edilmiştir.

Keywords

Hadis, Ebû İshak el-Fezârî, Kitâbü’s-Siyer, Misis, Anadolu

A Pioneering Muhaddith in the Spread of Islam in Anatolia: Abū Ishaq al-Fazārī (d. 188/804)

Abstract

During the period of the four caliphs, the Muslims, who made conquest movements to the lands outside the Arabian peninsula, conquered Jordan, Palestine, Syria, Iraq and Iran as a result of these conquests, as well as cities such as Antakya, Tarsus, Misis and Adana in the south of Anatolia. Full sovereignty in the Byzantine border regions was achieved during the Umayyad period. Muslims settled in these cities and endeavoured to Islamise them. Along with the people, the people of knowledge who would enlighten and guide them also came and settled here. One of the scholars who came and settled in Misis was Abu Ishaq al-Fazārī (d. 188/804). Abū Ishaq al-Fazārī was a scholar specialised in fiqh and hadīth from the generation of taba al-tābiīn who lived in the second century of Hijri. The second century of Hijri, in which he lived, was a period in which hadith narration, collection and partially classification began to be made. After learning science in Iraq, Damascus and Hijaz regions, he came to Misis from the cities along the borders and both taught science and fought jihad there. He lived in Misis for about forty years and died there. It is known that he wrote a book titled Kitâb al-Siyer in the field of interstate law and that it was one of the first works written in his field. However, a small part of this work has survived to the present day. It has been observed that no study has been conducted on the hadithist identity of Abū Ishaq al-Fazārī, who had a great effort in the spread of Islam in Anatolia and the Islamisation of that region. It is thought that it is important to investigate and introduce the hadithist aspect of such an important scholar. For this reason, his narrations were researched from the Massa al-Sitta, Ahmad b. Hanbal's Musnad and Abdullah b. Abdirrahmān al-Dārimī's Sunan. As a result of this research, 115 narrations, 106 merfū, two mawquf and seven maktū, were identified. In addition, the network of his teachers and students from whom he received knowledge was revealed and the subjects on which his narrations were concentrated were analysed.

Keywords

Hadith, Abū Ishāq al-Fazārī, Kitāb al-Siyar, Misis, Anatolia

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım., 1420.
• Akpınar, Ömer Faruk. “Süfyan es-Sevrî’nin Hadis Tarihindeki Yeri Bir Muhaddis Olarak Süfyan es-Sevrî”. Diyanet İlmi Dergi 51/1 (01 Mart 2015), 33-70. https://doi.org/10.61304/did.383250
• Ateş, Ali Osman. “İlk Dört Asırda Adana ve Çevresinde Yaşayan Hadis Alimleri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 2/1 (01 Mart 2002), 1-48.
• Avcı, Casim. “Sugûr”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 37/473-474. İstanbul: TDV Ya-yınları, 2009.
• Aydın, Mustafa. “XVI. Uluslararası Mevlid-i Nebi Sempozyumu”. Anadolu’da İslâmiyet’in Yayılmasında Muhaddislerin Rolü (Adana, Misis ve Tarsus Özelinde). 206-217. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2022.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm. et-Târîḫu’l-kebîr. thk. He-yet. 8 Cilt. Haydarabad: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. thk. Muṣṭafa Dîb el-Buġâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kes̱îr, 3. Basım, 1414/1993.
• Dadan, Ali. “Câhiliye Bedevî Arap Zihninin Son Peygamberle İmtihanı: Uyeyne b. Hısn Örneği”. İSTEM 36 (Aralık 2020), 229-252. https://doi.org/10.31591/istem.833520.
• Dârimî, Ebû Muḥammed ʿAbdullah b. ʿAbdurrahmân. Sünenü’d-Dârimî. thk. Ḥüseyin Selîm Esed ed-Dârânî. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l- Muğnî, 2000.
• Demirkent, Işık. “Misis”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30/178-181. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Dinçoğlu, Mehmet. Ebu Davud’un Sünen’i (Kaynakları ve Tasnif Metodu). İstan-bul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût, Muhammed Kâmil Karra el-Belelî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430.
• Ebû İsḥâḳ el-Fezârî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Muḥammed. es-Siyer. thk. Fârûḳ Ḥammâde. Beyrut: y.y., 1987.
• Ebû Nuaym el-İṣfahâni, Ebû Nuʿaym Aḥmed b. ʿAbdillâh b. İshâk el- İṣfahânî. Ḥilyetu’l-evliyâʾ ve ṭabaḳâtu’l-aṣfiyâʾ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kitâbi’l-ʿArabî; Dâru’l-Fikr li’t-Ṭabâʿati ve’n-Neşri; Dâru’l-Kutubi’l- ʿİlmiyye, 1394/1974.
• Erul, Bünyamin. “Uyeyne b. Hısn”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 42/240-242. İstan-bul: TDV Yayınları, 2012.
• Evgin, Abdulkadir. Tarsuslu Hadis Alimleri. Tarsus: Tarsus Belediyesi Kültür Yayınları, 2013.
• Güleç, Hasan. “Fezârî, Ebû İshak”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/539. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ, Ebû ʿAmr Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ el-ʿUṣfurî. Ṭabaḳâtu Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ. thk. Suheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414/1993.
• Ḫaṭîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî b. Sâbit el-Bağdâdî. el- Câmiʿu li aḫlâḳi’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ. thk. Maḥmûd et-Ṭaḥḥân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meʿârif, 1983/1403.
• İbn Abdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muḥam-med. el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-aṣḥâb. thk. Alî Muḥammed el- Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1413/1992.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. 9 Cilt. Haydarabad; Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l- Arabî, 1371.
• İbn Ḥacer, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el- ʿAsḳalânî. el-İṣâbe fî temyîzi’ṣ-ṣaḥâbe. thk. ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd, ʿAlî Muḥammed Muʿavvaḍ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• İbn Ḥacer, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el- ʿAsḳalânî. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. 12 Cilt. Hindistan: Dâiratü’l-Meʿârifi’l- ʿOs̱mâniyye, 1326/1908.
• İbn Ḥibbân, Ebû Ḥâtim Muḥammed b. Ḥibbân el-Büstî. es-S̱iḳât. 9 Cilt. Hindis-tan: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, 1393/1973.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 1430.
• İbn Saʿd, Ebû Abdillâh Muḥammed b. Saʿd b. Menîʿ. eṭ-Ṭabaḳâtü’l- kübrâ. thk. İḥsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1388/1968.
• İbn ʿAsâkir, Ebü’l-Ḳâsım ʿAlî b. el-Ḥasen. Târîḫu Dimeşḳ. thk. ʿAmr b. Ğurâme el-ʿUmrevî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbnü’l-Es̱îr, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebî’l-Kerem Muḥammed el-Cezerî. Üsdü’l- ġābe fî maʿrifeti’ṣ-ṣaḥâbe. thk. ʿAlî Muḥammed Muʿavvıḍ, ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• İclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillâh b. Sâlih. Maʿrifetus̱-s̱iḳât min ricâli ehli’l-ʿilm ve’l-ḥadîs̱ ve min eḍ-ḍuʿafâ ve ẕikri meẕâhibihim ve aḫbârihim. thk. ʿAbdulʿalîm ʿAbdulʿaẓim el-Bestevî. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1405.
• Kapar, Mehmet Ali. “Fezâre (Benî Fezâre)”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/538-539. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtaṣar bi naḳli’l-adli ani’l-adli ilâ Rasûlillah sallallâhu aleyhi ve sellem. thk. Muḥammed Fuʾâd Abdülbâḳî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâʾi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdurraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb. el-Müctebâ mine’s-Sünen es-Sünenü’s-Ṣuğrâ. thk. Abdülfettâḥ Ebû Ġudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetü’l-Maṭbûâti’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Sabuncu, Ömer - Sabuncu, Mahmut. “Ebû İshak el-Fezârî (ö. 188/804) ve Kitâbü’s-Siyer Adlı Eseri”. Harran İlahiyat Dergisi 51 (15 Haziran 2024), 311-332. https://doi.org/10.30623/hij.1445022
• Sindî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Muhammed b. Abdilhâdî. Kifâyetü’l-Ḥâce fî Şerḥi Süneni İbn Mâce. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Şeybânî, Ebû Abdurrahman Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. es-Sünne. thk. Muhammed b. Saʿîd b. Sâlim el-Kahtânî. 2 Cilt. Dammâm: Dâru İbni’l-Ḳayyim, 1406.
• Tirmizî, Muḥammed b. ʿÎsâ b. S̱evre b. Mûsa. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Aḥmed ̣Muḥammed Şâkir vd. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Maṭbaati Muṣtafa el-Bâbî el-Ḥalebî, 2. Basım, 1395.
• Tuzcu, Recep. Adanalı Muhaddis Muhammed b. İsa Tabbâ’. İstanbul: Kitap Dün-yası, 2024.
• Tuzcu, Recep. “Adanalı Muhammed b. İsâ b. Necîh et-Tabbâ (ö. 224/839) ve Ha-dis İlmindeki Yeri”. İslâmî Araştırmalar Dergisi XXIV/1 (2013), 1-16.
• Tuzcu, Recep. “İshak b. İsa et-Tabbâ’ (ö. 215/830) ve Hadis İlmindeki Yeri”. İslâmî Araştırmalar Dergisi XXIX/3 (2018), 570-592.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ. eḍ-Ḍuʿafâʾü’l-kebîr. thk. Abdül-mu‘tî Emîn Kal‘acî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-ʿİlmiyye, 1404.
• Yaḥyâ b. Maʿîn, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Maʿîn. Min Kelâmi Ebî Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Maʿîn fî’r-Ricâl. thk. Aḥmed Muḥammed Nûr Seyf. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs̱, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. Os̱mân. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Alî Muḥammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1382/1963.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Teẕhîbü Tehẕîbi’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Guneym Abbas Guneym - Mecdî Seyyid Emîn. 11 Cilt. Kahire: el-Fârûḳu’l-Ḥadîs̱e li’ṭ-Ṭıbâʿa ve’n- Neşr, 1425.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân. Târîḫu’l-İslâm ve vefayâtü’l-meşâhîri’l-aʿlâm. thk. ʿUmar ʿAbdusselâm et-Tedmurî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1413/1993.