Osmanlı Duvar Resminin Tarihini Yeniden Düşünmek

Year 2025, Issue: 45, 351 - 378, 30.06.2025

Muzaffer Karaaslan

https://doi.org/10.31591/istem.1649039

Abstract

Osmanlı duvar resimleri, sanat tarihinin en çok incelenen ve üzerine çeşitli akademik çalışmaların yapıldığı önemli araştırma alanlarından biridir. Bu alandaki bilimsel çalışmalar, 1970’li yıllarda Günsel Renda ve Rüçhan Arık’ın öncü nitelikteki araştırmalarıyla başlamış, bu iki araştırmacının yayınları Osmanlı duvar resmi sanatının temel kaynakları arasında yer almıştır. 1970’lerden 2000’li yıllara kadar geçen süreçte farklı coğrafyalarda tespit edilen örnekler aracılığıyla Osmanlı duvar resimlerinin yayıldığı alanlar belirlenmiş; başkent ile taşra arasındaki ilişkiler, üslup özellikleri, sanatçı kimlikleri ve teknik farklılıklar üzerine kapsamlı değerlendirmeler yapılmıştır. Ayrıca bu dönemde yapılan çalışmalar Osmanlı görsel kültürünün çok katmanlı yapısını ortaya koymuş ve duvar resmi üretiminin sosyo-kültürel arka planını anlamaya yönelik önemli katkılar sağlamıştır. 2000’li yıllardan itibaren ise bu yaklaşımlar yeni araştırmacıların katkılarıyla çeşitlenerek devam etmiştir. Özellikle Anadolu’nun ve Balkanlar’ın farklı bölgelerinde yer alan yapıların detaylı biçimde incelenmesiyle literatüre birçok yeni örnek kazandırılmış, sanat tarihçileri tarafından bu alana yönelik ilgi artmıştır. Bu makale, Osmanlı duvar resminin tarihini yeniden ele almayı ve özellikle 18. yüzyıl öncesine tarihlenen örneklere odaklanmayı amaçlamaktadır. Osmanlı Devleti’nin erken ve klasik dönemlerinde üretilen duvar resimlerinin teknik özellikleri, sanat zevki, ikonografik tercihleri ve üretim bağlamları incelenecek; üslup farklılıkları ve sanatçı kimlikleri üzerinden hem Osmanlı sanatı içerisindeki yeri hem de çağdaş ve çevre kültürlerle kurduğu ilişkiler değerlendirilecektir. Günümüze ulaşan örnekler, restorasyonlarla ortaya çıkarılan resimler, müze koleksiyonları, resimli el yazmaları, gravürler, vakfiye kayıtları ve seyyah anlatımları gibi çeşitli kaynaklar aracılığıyla bu sanatın tarihsel gelişimi incelenecektir. Bu çalışma ile Osmanlı duvar resminin yalnızca 18. yüzyıla özgü bir üretim alanı olmadığı, erken dönemlere uzanan köklü bir geçmişe sahip olduğu açıkça ortaya konacaktır.

Keywords

Osmanlı Duvar Resmi, Erken Dönem Osmanlı Duvar Resimleri, Klasik Dönem Osmanlı Duvar Resimleri, Osmanlı Resim Sanatı, Süsleme Sanatları

Rethinking the History of Ottoman Wall Painting

Abstract

Ottoman wall paintings represent one of the most extensively studied and researched fields within art history. Scholarly engagement with this subject began in the 1970s with the pioneering works of Günsel Renda and Rüçhan Arık, whose publications remain foundational texts in the study of Ottoman wall painting. From the 1970s to the early 2000s, a significant body of research emerged, identifying examples of wall paintings across various geographical regions. This research mapped the areas where these artworks proliferated and analyzed the relationship between the capital and provincial regions, stylistic distinctions, artist identities, and technical variations. Additionally, the studies from this period contributed to understanding the complex nature of Ottoman visual culture, offering valuable insights into the socio-cultural contexts that shaped wall painting production. Since the 2000s, new contributions by scholars have diversified these approaches. Notably, detailed investigations of architectural structures across Anatolia and the Balkans have enriched the literature, bringing new examples and enhancing scholarly interest in the field. This article seeks to reassess the history of Ottoman wall painting, focusing on examples predating the 18th century. The technical characteristics, aesthetic sensibilities, iconographic choices, and production contexts of wall paintings from the early and classical periods of the Ottoman Empire will be examined. Furthermore, the study will explore the role of these works within Ottoman art and their connections with both contemporary and surrounding cultures through an analysis of stylistic variations and artist identities. The historical development of Ottoman wall painting will be traced using diverse sources, including surviving examples, paintings uncovered through restorations, museum collections, illuminated manuscripts, engravings, foundation records, and accounts from Ottoman and European travelers. This research will clearly demonstrate that Ottoman wall painting was not solely a phenomenon of the 18th century, but rather one with deep historical roots extending into the earlier periods of the Empire.

Keywords

Ottoman Wall Painting, Early Ottoman Wall Paintings, Classical Ottoman Wall Paintings, Ottoman Painting Art, Decorative Arts

References

• Arık, Rüçhan. Batılılaşma Dönemi Türk Mimarisinden Anadolu’da Üç Ahşap Cami. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1973.
• Arık, Rüçhan. Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1976.
• Atasoy, Nuhan vd. İpek The Crescent & the Rose Imperial Ottoman Silks and Velvets. İstanbul: TEB İletişim ve Yayıncılık A.Ş., 2001.
• Atasoy, Nurhan - Raby Julian. “The Types and Forms of İznik Pottery”. Iznik The Pottery of Ottoman Turkey. ed. Yanni Petsopoulos. London: Alexandria Press London, 1994.
• Atasoy, Nurhan. “I. Sultan Mahmud Devrinden Bir Abide”. Sanat Tarihi Yıllığı, 6 (1976), 23-44.
• Atasoy, Nurhan. “The Decorations of the Aleppo Room in Berlin and Ottoman Art”, Angels, Peonies, and Fabulous Creatures The Aleppo Room in Berlin. ed. Jens Kröger. 115-118. Rhema: Musem für Islamische Kuns Staatliche Museen zu Berlin, 2002.
• Atasoy, Nurhan. Hasbahçe: Osmanlı Kültüründe Bahçe ve Çiçek. İstanbul: Aygaz, 2002.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i Osmanlı Mi’mârîsinin İlk Devri 630-805 (1230-1402). İstanbul: İstanbul Fetih Cem’iyeti İstanbul Enstitüsü, 1966.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (1403-1451) II. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü, 1972.
• Babinger, Franz. Mehmed the Conqueror and His Time. çev. Ralph Manheim. New Jersey: Princeton University Press. 1978.
• Bağcı, Serpil vd. Osmanlı Resim Sanatı, İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2012.
• Bağcı, Serpil. “Erken Osmanlı Kalemişleri Üzerine Bazı Gözlemler”. In Memoriam İ. Metin Akyurt Bahattin Devamı Kitabı, ed. Nezih Başgelen. 33-40. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1995.
• Bağcı, Serpil. “Painted Decoration in Ottoman Architecture”. Ottoman Civilization 2. Ed. Halil İnalcık, Günsel Renda. 737-759, İstanbul: Republic of Turkey, Ministry of Culture, 2002.
• Bakırcı, Naci. Mevlâna Müzesi Kubbe-i Hadrâ Kalem İşi Süslemeleri ve Yapılan Restorasyon Çalışmaları, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Fuat Sezgin Özel Sayısı (2019), 322-338.
• Barkan, Ömer. Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı (1550-1557) I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1972.
• Barkan, Ömer Lütfi. Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı (1550-1557) II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1979.
• Baysal, Ali Fuat. “Kubbe-î Hadrâ Kalemişi Tezyinatında Yeni Bulunan Manzara Resimleri”. 16th International Congress of Turkish Art Proceedings. ed. Serpil Bağcı vd. 1/245-263. İstanbul: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2023.
• Baysal, Ali Fuat. Edirne Osmanlı Erken Dönem Camileri Kalem İşi Örnekleri ve Analizleri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Baysal, Ali Fuat. Kubbe-i Hadrâ Kalemişi Tezyînâtı ve Onarımı. Konya: Palet Yayınları, 2020.
• Baysal, Ali Fuat. Restorasyon Sonrası Kubbe-i Hadrâ Kalem İşleri Üzerine Bir Değerlendirme, İstem, 33 (2019), 39-64.
• Chong, Alan. “Gentile Bellini in Istanbul: Myths and Misunderstandings”. Bellini and The East. haz. Caroline Campbell-Alan Chong. 106-129. London: National Gallery Company Limited, 2005.
• Çağman, Filiz, Tanındı, Zeren. “Tarikatlarda Resim ve Kitap Sanatı”. Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2005.
• Çağman, Filiz. “Nakkaş Osman in Sixteenth Century Documents and Literature”, 10th International Congress of Turkish Art. 197-206. Genéve: Fondation Max Van Berchem, 1999.
• Çorum, Bengi. “Erken Osmanlı Kalem İşlerinden Bir Örnek: Bursa Ali Paşa Camii”, Sanat Tarihi Yıllığı, 15 (2002), 27-44.
• Derman-Fatma Çiçek, Duran-Gülnur. “Şahkulu”. İslam Ansiklopedisi, 38/283-284. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Demiriz, Yıldız. Osmanlı Mimarisinde Süsleme I Erken Devir (1300-1453). İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Doğanay, Aziz. “Yüzyıllar Sonra Topkapı Sarayı’nda Ortaya Çıkarılan Ejder-Sîmurg Karşılaşması Üzerine”, Milli Saraylar, 21 (2021), 4-25.
• Doğanay, Aziz. Osmanlı Tezyinatı Klasik Devir İstanbul Hanedan Türbeleri 1522-1604. İstanbul: Klasik, 2009.
• Duran, Gülnur. “Kara Memi”. İslam Ansiklopedisi, 24/362-363. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Eldem, Sedad H. Köşkler ve Kasırlar II. İstanbul: Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, 1969.
• Emecen, Feridun. “Mercidâbık Muharebesi”. İslam Ansiklopedisi, 29/174- 176. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Enderlein, Volkmar. “Die Malereien des Berliner Aleppo-Zimmers”. Angels, Peonies, and Fabulous Creatures The Aleppo Room in Berlin. ed. Julia Gonella, Jens Kröger. 31-38. Rhema: Musem für Islamische Kuns Staatliche Museen zu Berlin, 2002.
• Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul. haz. Seyit Ali Kahraman- Y. Dağlı. İstanbul: Yapı ve Kredi Yayınları. (2008).
• Gasparini, Elisabetta. Le Pitture Murali Della Muradiye Di Edirne, Padova: Sargon, 1985.
• Gonella, Julia. “The Aleppo Room and Ottoman Style in Syria”. Angels, Peonies, and Fabulous Creatures The Aleppo Room in Berlin. ed. Julia Gonella-Jens Kröger. 133-139. Rhema: Musem für Islamische Kuns Staatliche Museen zu Berlin. 2002.
• Gonnella, Julia. Ein Christlich-Orientalisches Wohnhaus des 17. Jahrhunderts aus Aleppo (Syrien): Das “Aleppo-Zimmer” im Museum für Islamische Kunst, Staatliche Museen zu Berlin – Preußisher Kulturbesitz. Mainz: Philipp von Zabern, 1996.
• Gürkan, Emrah Safa. “50 Günde Devr-i Bahr-ı Sefid: Königsbergli Lubenau’nun Kadırgayla İmtihanı”, Osmanlı Araştırmaları, XLIII (2014), 273-300.
• Gyllius, Petrus. The Antiquites of Constantinople. London: Printed for the Translater), 1729.
• Heberer, Michael. Aegyptiaca Servitvs. Haidelberg: Vögelin. Bamberg, 1610. Bamberg: Staatsbibliothek - - Georg.it.q.139.
• Heyberger, Bernard. “Inschriften und Malereien des Aleppo-Zimmers Zeugnisse von Kulturangehörigkeit und Konfessioneller Abgrenzung in Aleppo”. Angels, Peonies, and Fabulous Creatures The Aleppo Room in Berlin. ed. Julia Gonella-Jens Kröger. 87-90. Rhema: Musem für Islamische Kuns Staatliche Museen zu Berlin. 2002.
• İrteş, M. Semih. Süleymaniye Camii Kalemişleri Üzerine Bir Değerlendirme. Necmettin Erbakan Üniversitesi Nigarhane Dergisi. 1/1 (2021), 12-32.
• Karabacek, Josef von. Abendländische Künstler zu Konstantinopel im XV. und XVI. Jahrundert. Wien: In Kommission bei A. Hölder, 1918.
• Kerstens, Hetty. “The Calligraphic Decorations of the Aleppo Room A Tentative Comparison with the Calligraphic Decorations of the Bayt Nizam and other 18th-19th Century Damascene Houses”. Angels, Peonies, and Fabulous Creatures The Aleppo Room in Berlin. ed. Julia Gonella, Jens Kröger, 91-100. Rhema: Musem für Islamische Kuns Staatliche Museen zu Berlin, 2002.
• Koçu, Reşat Ekrem. İstanbul Ansiklopedisi 1. İstanbul: Tan Matbaası, 1958.
• Kritovoulos. History of Mehmed the Conqueror. çev. Charles T. Riggs, New Jersey: Prrinceton University Press, 1954. Kritovulos. Kritovulos Tarihi. ed. İbrahim Dizman, İstanbul: Heyamola Yayın, 2012.
• Kuyulu, İnci. “İzmir ve Çevresindeki Bir Grup Duvar Resminin İncelenmesi”. II. Uluslararası İzmir Sempozyumu Tebliğleri. haz. Necmi Ülker, 59-78. İzmir: Ege Üniversitesi İzmir Araştırma ve Uygulama Merkezi. 1998.
• Luschey Schmeisser, Ingeborg. “Beziehungen Zwischen Safawidischem Palast-Dekor und dem Berliner Aleppo-Zimmer”. Angels, Peonies, and Fabulous Creatures The Aleppo Room in Berlin. ed. Julia Gonella, Jens Kröger, 107-113. Rhema: Musem für Islamische Kuns Staatliche Museen zu Berlin, 2002.
• Mahir, Banu. “Osmanlı Sanatında Saz Üslubundan Anlaşılan”, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık 2, 123-140. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü, 1987.
• Mahir, Banu. Osmanlı Resim Sanatında Saz Üslubu. İstanbul: Hayalperest Yayınevi, 2022.
• Metali’ü’s-sa’det ve Yenabi’ü’s-siyadet. Fransa: Bibliothéque Nationale de France. Départment des Manuscript. Supplément Turc 242.
• Necioğlu, Gülru. Arcitehture, Ceramonial, and Power: The Topkapı Palace in the Fifteenth and Sixteent Centuries, New York: The MIT Press, 1991.
• Okçuoğlu, Tarkan. 18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Duvar Resimlerinde Betimleme Anlayışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Osman, Rıfat. Edirne Sarayı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
• Ott, Claudia. “Die Inschriften des Aleppozimmers im Berliner Pergamonmuseum”, Le Muséon, 109/1-2 (1996), 185-226.
• Özcan, Abdülkadir. “Heşt Bihişt”. İslam Ansiklopedisi, 17/ 271-273. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Renda, Günsel. “Renaissance in Europe and Sultanic Portaiture”. The Sultan’s World the Ottoman Orient in Renaissance Art. ed. Robert Born vd. 37-46, Ostfildern: Hatje Cantz, 2015.
• Renda, Günsel. “The Decorative Program of the Ottoman House and Reflections in the Provinces The Aleppo Room”. Angels, Peonies, and Fabulous Creatures The Aleppo Room in Berlin. ed. Julia Gonella-Jens Kröger, 119-126. Rhema: Musem für Islamische Kuns Staatliche Museen zu Berlin, 2002.
• Renda, Günsel. Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1977.
• Rogers, Michael. “Safavids Versus Ottomans The Origins of the Decorative Repertoire of the Aleppo-Zimmer”. Angels, Peonies, and Fabulous Creatures The Aleppo Room in Berlin. ed. Julia Gonella, Jens Kröger, 127-131. Rhema: Musem für Islamische Kuns Staatliche Museen zu Berlin, 2002.
• Rührdanz, Karin. “Fabeltiere des Aleppo-Zimmers von dem Hintergrund der Illustrationen Naturhistorischer Kompendien”. Angels, Peonies, and Fabulous Creatures The Aleppo Room in Berlin. ed. Julia Gonella, Jens Kröger, 47-51. Rhema: Musem für Islamische Kuns Staatliche Museen zu Berlin, 2002.
• Sakıb Mustafa Dede. Sefîne-i Nefîse-i Mevlevîyân 3. Kahire: Matbaa-ı Vehbîye, 1283/1867. Münih: Bayerische Staatsbibliothek - - 4 A.or. 3759 a-1/3.
• Sarre, Friedrich. “Islamische Kunstabteilung Bemalte Wandbekleidung Aus Aleppo”, Berliner Museen, 41 (1920), 143-158.
• Sütçüoğlu, Okay. “16. Yüzyıl İstanbul’undan Bir Duvar Resminin Dönem Siyasi ve Türk İmgesi Hakkında Anlattıkları”, Milli Mecmua, 11 (2019), 12- 21.
• Şahin Tekinalp, Ayşe Pelin. Yıldız Sarayı Kompleksi Duvar Resimleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Tanındı, Zeren. “Yeşil Cami’de Sıva Üzerindeki Nakışlar”. Bursa Yeşil Cami (Green Mosque of Bursa). ed. Yusuf Oğuzoğlu-Carol Stevens Yürür, 109-122. İstanbul, 2019.
• Tanman, Baha. “Balat Camii ve Tekkesi”. İslam Ansiklopedisi, 5/7-8, Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Tanman, Baha. “Yenikapı Mevlevîhânesi”. İslam Ansiklopedisi, 43/463- 468, Ankara: TDV Yayınları 2013.
• Twair, Kassem. “Die Malereien des Aleppo-Zimmers im Islamischen Museum zu Berlin”, Kunst des Orients, 6 (1969), 1-42. Uzluk, Şehabettin. Mevlevilikte Resim Resimde Mevlevilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1957.
• Zeyrek, İ. Naci. Çandarlı Ailesi’nin Sanat Hamiliği ve Bursa Ali Paşa Camii. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2004.