ÇEVİRİ TARİHİMİZDE FENNÎ ROMANLARLA BİR KÜLTÜR REPERTUARI OLUŞTURMAK

Year 2012, Volume: 3 Issue: 6, 45 - 73, 27.08.2014

Ayşe Karadağ

Abstract

Türk edebiyatında ilk örneklerine Tanzimat Dönemi’nde Batı’dan yapılan çeviriler ile rastlanan roman türü, kısa sürede kendini kabul ettirmiş; telif ve çeviri olmak üzere yüzlerce eser yayımlanmıştır. Bu çeviri ve telif eserler, Türk kültür ve edebiyat dizgesini şekillendirmede önemli bir rol üstlenmiş;“ahlâk” ve “fen” vurgularıyla yeni bir “kültür repertuarı” oluşmasına katkıda bulunmuştur. Bu dönemde Batı dillerinden -özellikle de Fransızcadan- yapılan roman çevirilerinin Türk modernleşme sürecinde esaslı bir işlevi olduğu söylenebilir.Söz konusu “kültür repertuarı” oluşturulurken dönemin önde gelen isimleri, farklı “amaç”lar doğrultusunda çeviri yapmış, bazen “çeviri eylemi”ni yerine getiren “uzman kişi” olmuş; bazen de bu “çeviri işi”nde “işveren” rolünü üstlenmişlerdir. Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e kadar farklı roman çeşitleri, farklı amaçlara binaen -fennî roman, tarihî roman, cinaî roman gibi- Batı dillerinden Osmanlı Türkçesine çevrilmiştir. Bu nedenle söz konusu dönem “çeviri roman hareketi dönemi” olarak adlandırılabilir. Bu makalede, dönemin en çok eser çeviren mütercimlerden birisi olarak görülen Ahmed İhsan’ın yaptığı çeviriler “çevirmen önsözleri” açısından çeviribilimin çağdaş çeviri kuramları bağlamında incelenecektir: Itamar Even-Zohar’ın “çoğul-dizge kuramı” ve “kültür repertuarı” kavramı ve Hans J. Vermeer’in “skopos kuramı”. Makalenin sonunda, önsözler tanıklığında, Osmanlı Türk edebiyat ve kültür çoğul-dizgesinde çevirmenlerin “kültürlerarası iletişim” konusundaki “uzman” rolü ve yeni “kültür repertuarı”nın oluşturulmasında çevirilerin katkısı açıklanacaktır.

Keywords

Ahmed İhsan, çevirmen önsözleri, “fennî” edebiyat, çeviriyazı, diliçi çeviri

References

• Akbulut, Ayşe Nihal (2011) ‘Tanıklıklarla Çeviri ve Cortázar’, İstanbul Üniversitesi Çeviribilim Dergisi, 3, (http://www.journals.istanbul.edu.tr/tr/ index.php/ceviri/article/view /11081/10338).
• Andı, Fatih (1993) ‘Fenni Roman’, Dergâh, 37, 11-18.
• Andı Fatih (2000) ‘Türk Edebiyatında Jules Verne Tercümeleri-I’, Edebiyat Araştırmaları I, Kitabevi Yayınları: İstanbul, 129-144.
• Bengi Öner, Işın (1990) ‘A Re-evaluation of the Concept of Equivalence in the Literary Translations of Ahmed Midhat Efendi’, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Tez (DR), (Yayınlanmamış).
• Bourget, Paul (1317) Mai Düşes, çev. Ahmed İhsan, Âlem Matbaası- Ahmed İhsan ve Şürekâsı: İstanbul.
• Bozkurt Eshabil ve Ayşe Banu Karadağ (2013) ‘Mukaddimeleri Tanıklığında Bir Gazeteci, Romancı, Oyun Yazarı, Dergici, Sözlükbilimci, Dilbilimci, Ansiklopedist, Şârih ve Çevirmen: Şemseddin Sâmi’, Dilbilim, 27, İstanbul Üniversitesi (yayımlanmak üzere).
• Butor, ichel (2000) ‘Jules Verne’in Bazı Yapıtlarında Yücelim Noktası ve Altın Çağ’, çev. Aysel Bora, Kitap-lık (Vesika-lık: Jules Verne), YKY, 44, 109-114.
• Celal Memed (1312) Osmanlı Edebiyatı Numuneleri, Matbaa-i Sefa ve Enver: Dersaâdet.
• De Kock, Paul (1307) Tuhaf Bir Hane, çev. Ahmed İhsan, Âlem Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekâsı: İstanbul.
• Dimitriu, Rodica (2009) ‘Translators’ Prefaces as Documentary Sources for Translation Studies’, Perspectives-Studies in Translatology, 17/3, 193-206.
• Dumas Fils, Alexandre (1308) Hermin, çev. Ahmed İhsan, Âlem Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekâsı: İstanbul.
• Duran, Faik Sabri (1932) Jül Vern-Hayatı ve Eserleri, Kanaat Kütüphanesi, Sanayi-i Nefise Matbaası: İstanbul.
• Enol Etine ve Lui Judimi (1303) Bir Serseri, Ceride-i Askeriye Matbaası: İstanbul.
• Even-Zohar Itamar (2002) ‘The Making of Culture Repertoire and The Role of Transfer’, Translations: (Re)Shaping of Literature and Culture (ed. Saliha Paker), Boğaziçi Üniversitesi Yayınları: İstanbul, 166-174.
• Even-Zohar, Itamar (2008 [1987]) ‘Yazınsal Çoğul-Dizge İçinde Çeviri Yazının Durumu’, çev. Saliha Paker, Çeviri Seçkisi II (ed. Mehmet Rifat), Sel Yayıncılık: İstanbul, 125-131.
• Feuillet, Octave (1308) Bir Kadının Ruznamesi, çev. Ahmed İhsan, Âlem Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekâsı: İstanbul.
• Genette, Gérard (1997) Paratexts, Thresholds of Interpretation, çev. Jane E. Lewin, CUP: Cambridge.
• Gil Bardaji, Anna et al. eds. (2012) Translation Peripheries: Paratextual Elements in Translation, Peter Lang: Berlin.
• Güzelyürek Çelik, Pınar (2009) ‘Les Procédés du Registre Fantastique dans Le Château des Carpathes de Jules Verne et ses Traductions’, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Tez (DR), (Yayınlanmamış).
• Hartama-Heinonen, Ritva (1995) ‘Translators’ Prefaces-A Key to the Translation?’, Folia Translatologica, 4, 33-42.
• Karadağ, Ayşe Banu (2011) ‘On Kuruşa Aya Seyahat-On Kuruşa Bir Kitap’, VII. Ulusal Frankofoni Konferansı Bildiri Kitabı, Adana, 226-235.
• Karadağ, Ayşe Banu (2012) ‘Önsözlerin Tanıklığında ‘Mütercim’ Ahmed İhsan’, 16-18 Mayıs 2012 tarihlerinde Namık Kemal Üniversitesi’nde düzenlenen VIII. Ulusal Frankofoni Kongresi (yayımlanmamış bildiri).
• Koş, Ayşe Naz (2007) ‘Analysis of the Paratexts of Simone de Beauvoir’s Works in Turkish’, Translation Research Projects I (ed. Anthony Pym ve Alexander Perekrestenko), Intercultural Studies Group, Taragona, 59-68 (http://isg.urv.es/library/papers/conf_v080208.pdf).
• Lapuant, Arman (1308) Karnaval Cinayeti, çev. Ahmed İhsan, Âlem Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekâsı: İstanbul.
• McRae, Ellen (2010) The Role of Translators’ Prefaces to Contemporary Literary Translations into English (Dissertation), The University of Auckland: Auckland.
• Mignon, Laurent (2006) ‘Entre Quête Scientifique et Quête Identitaire: La Littérature d’Anticipation Turco-Ottomane’, Cycnos - La Science-Fiction dans l’Histoire, l’Histoire dans la Science-Fiction, 22/2 (http://revel.unice. fr/cycnos/index.html?id=591).
• Newmark, Peter (1983) ‘Introductory Survey’, The Translator’s Handbook (ed. Catriona Picken), Aslib: Londra. Ohnet, Georges (1305) Demirhane Müdürü, çev. Ahmed İhsan, Cemal Efendi Matbaası: İstanbul.
• Paker, Saliha (1986) ‘Translated European Literature in the Late Ottoman Literary Polysystem’, New Comparison, 1, 67-79. Paker, Saliha (1987) ‘Tanzimat Döneminde Avrupa Edebiyatından Çeviriler, Çoğul-dizge Kuramı Açısından Bir Değerlendirme’ (çev. Ali Tükel), Metis Çeviri, 1, 31-43.
• Oktar, Lütfiye ve Kansu-Yetkiner, Neslihan (2012) ‘Different Times, Different Themes in Lady Chatterley’s Lover: a Diachronic Critical Discourse Analysis of Translator’s Prefaces’, Neohelicon, Acta Comparationis Litterarum Universarum, 39/2, 337-364.
• Sevük, İsmail Habib (1940-41) Avrupa Edebiyatı ve Biz: Garpten Tercümeler, Remzi Kitabevi: İstanbul.
• Tahir-Gürçağlar, Şehnaz (2002) ‘What Texts Don’t Tell: The Uses of Paratexts in Translation Research’, Crosscultural Transgressions: Research Models in Translation Studies II: Historical and Ideological Issues (ed. Theo Hermans), St. Jerome: Manchester.
• Tokgöz, Ahmed İhsan (1308) Haver, Servet-i Fünûn, 58, 9 Nisan 1308 (21 Nisan 1892).
• Tokgöz, Ahmed İhsan (1308) Haver, Servet-i Fünûn, 59, 16 Nisan 1308 (28 Nisan 1892).
• Tokgöz, Ahmed İhsan, (1308) Haver, Servet-i Fünûn, 65, 28 Mayıs 1308 (9 Haziran 1892).
• Tokgöz, Ahmed İhsan (1308) Haver, Servet-i Fünûn, S. 67, 11 Haziran 1308 (23 Haziran 1892).
• Tokgöz, Ahmed İhsan (1309) Ülfet, Âlem Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekâsı: Kostantiniyye.
• Tokgöz, Ahmed İhsan (1993) Matbuat Hatıralarım (haz. Alpay Kabacalı), İletişim Yayınları: İstanbul.
• Toury, Gideon (2002) ‘Translation as a Means of Planning and The Planning of Translation: A Theoretical Framework and an Exemplary Case’, Translations: (Re)Shaping of Literature and Culture (ed. Saliha Paker), Boğaziçi Üniversitesi Yayınları: İstanbul, 148-165.
• Unat, Faik Reşit (1940) Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Maârif Matbaası: İstanbul.
• Uyanık, Seda (2013) Osmanlı Bilim Kurgusu: Fennî Edebiyat, İletişim Yayınları: İstanbul.
• Vermeer, Hans J. (1989) “Skopos and Commission in Translational Action”, Reading in Translation Theory, çev. Andrew Chesterman, Oy Finn Lectura Ob.: Helsinki, 173-187.
• Verne, Jules (1306) Gizli Ada, çev. Ahmed İhsan, Cemal Efendi Matbaası: İstanbul.
• Verne, Jules (1307) Deniz Altında 20000 Fersah Seyahat, çev. Ahmed İhsan, Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası: İstanbul.
• Verne, Jules (1308) Çin’de Seyahat-Seyahat-i Hârikulâde, çev. Ahmed İhsan, Âlem Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekâsı: İstanbul.
• Verne, Jules (1308) İki Sene Mektep Tatili, çev. Ahmed İhsan, Âlem Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekâsı: İstanbul.
• Verne, Jules (1308) Kaptan Hatras’ın Seyahati-Kutb u Şimâlîye Seyahat, çev. Ahmed İhsan, Âlem Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekâsı: İstanbul.
• Verne, Jules (1308) Yer Altında Seyahat, çev. Ahmed İhsan, Âlem Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekâsı: İstanbul.