The Intellectual Legacy of Two Ottoman Scholar-Bureaucrat Brothers: The Personal Libraries of Shaykh al-Islām Esīrī Mehmed Efendi and Esīrī Birāderi Kazasker Mustafā Efendi

Year 2025, Volume: 15 Issue: 2, 563 - 605, 03.10.2025

Alpaslan Fener

https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1683574

Abstract

Writing intellectual biographies of historical figures often involves considerable methodological challenges, particularly due to the fragmentary nature of surviving sources. One fruitful approach to addressing these gaps is the examination of personal libraries. Within Islamic manuscript and book culture, ownership statements and seal impressions serve as vital paratextual elements for identifying personal libraries. Such materials allow us to reconstruct individuals’ reading habits, scholarly interests, and broader intellectual orientations—in short, to reassemble their intellectual biographies. This study explores the personal libraries of two Ottoman scholar-bureaucrats—Shaykh al-Islām Esīrī Mehmed Efendi (d. 1092/1681) and his brother, Kazasker Mustafā Efendi (d. 1098/1687)—by analyzing these paratextual traces. Through a thematic classification of the books associated with these two figures, the study aims to trace the overarching contours of their intellectual tendencies. In doing so, it not only enriches the biographical profiles of these relatively understudied individuals but also proposes a structured methodological framework for incorporating data derived from ownership statements and seal impressions into broader narratives of Ottoman intellectual history.

Keywords

Biography , Ottoman History , Intellectual Biography , Islamic Manuscript Tradition , Personal Libraries , Waqf Libraries , Ownership Statements , Seal Impressions

Osmanlı Âlim-Bürokratı İki Kardeşin Entelektüel Mirası: Şeyhülislâm Esîrî Mehmed Efendi ile Esîrî Birâderi Kazasker Mustafa Efendi’nin Şahsî Kütüphaneleri

Abstract

Tarihî şahsiyetlerin entelektüel biyografilerini kaleme almak, çoğu zaman günümüze ulaşan kaynakların parçalı ve dağınık yapısı nedeniyle önemli metodolojik zorluklar barındırır. Bu zorlukların aşılmasında başvurulabilecek verimli yollardan biri ise ilgili şahsiyetlerin kişisel kütüphanelerinin incelenmesidir. İslâm yazma eser ve kitap kültüründe temellük kayıtları ile mühürler, bireylerin şahsî kütüphanelerini tespit etmek; bu sayede onların okuma pratiklerini, entelektüel ilgi alanlarını ve yönelimlerini, kısacası entelektüel biyografilerini inşa etmek için kritik öneme sahip metin dışı unsurlar olarak işlev görür. Bu çalışma, Osmanlı’nın geç klasik döneminde yaşamış iki âlim-bürokrat kardeşin, Şeyhülislâm Esîrî Mehmed Efendi (ö. 1092/1681) ile Esîrî Birâderi Kazasker Mustafa Efendi’nin (ö. 1098/1687), şahsî kütüphanelerini, söz konusu metin dışı unsurlar üzerinden incelemektedir. Böylece, bu iki kardeşe ait kitapların tematik sınıflandırılması üzerinden, her iki ismin entelektüel yönelimlerinin genel hatları ortaya konulacaktır. Çalışmada, bir yandan bugüne dek yeterince incelenmemiş olan bu figürlerin biyografik verileri zenginleştirilmekte; diğer yandan temellük kayıtları ve mühürler gibi metin dışı unsurların sağladığı verilerden hareketle Osmanlı entelektüel tarihinin daha geniş anlatılarına katkı sunma potansiyeli bulunan metodolojik bir model önerilmektedir.

Keywords

Biyografi , Entelektüel Biyografi , Osmanlı Tarihi , İslâm Yazma Eser Kültürü , Şahıs Kütüphaneleri , Vakıf Kütüphaneleri , Temellük Kayıtları , Mühürler

References

• Abdulaziz el-Buhârî, Alâ’eddin Abdulaziz b. Ahmed b. Muhammed el-Buhârî. Keşfü’l-Esrâr. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Medrese, 76M. google scholar
• Açıl, Berat. “Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu ve İlimler Tasnifi: Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme”. darulfunun ilahiyat 35/1 (2024), 129-152. google scholar
• Açıl, Berat (ed.). Osmanlı Kitap Kültürü: Carullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları. İstanbul: İlem Yayınları, 2. Basım, 2020. google scholar
• Akyıldız, Ali. Tarihçilik ve Yöntem Üzerine. İstanbul: Timaş Yayınları, 2021. google scholar
• Alikılıç, Dündar - Yılmaz, Malik. “Kaçanikli Mehmed Paşa Vakfiyesi ve Kütüphanesi”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22/2 (2018), 1845-1860. google scholar
• Aljoumani, Said vd. (ed.). The Library of AhmadPasha al-Jazzar: Book Culture in Late OttomanPalestine. Leiden: Brill, 2025. google scholar
• Altay, Ahmet. “Pazvantoğlu Osman ve Vidin’de Kurduğu Kütüphane”. Bilgi Yönetimi 3/2 (2020), 185-199. google scholar
• Anameriç, Hakan. “Yazma Eserlerde Bir Bilgilendirme Aracı Olarak Şukka”. Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 73 (2015), 17-38. google scholar
• Arıcı, Mustakim. “Entelektüel İlgilerin Kesişim Noktasında Felsefe ve Felsefe Eğitimi”. İslâm Felsefesi: Tarih ve Problemler. ed. Cüneyt Kaya. 725-775. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 6. Basım, 2018. google scholar
• Arıcı, Mustakim - Mehmet Arıkan (ed.). Taşradan Merkeze Bir Osmanlı Ulemâ Ailesi: Taşköprülüzadeler ve İsamüddin Ahmed. İstanbul: İLEM Yayınları, 2020. google scholar
• Artan, Tülay. “On Sekizinci Yüzyıl Başında Osmanlı Bilgi Üretimi ve Dağılımı: Yazma Eser Koleksiyonları ve Koleksiyonerler Arasında Şehid Ali Paşa’nın Yeri”. Müteferrika: Kitabiyat Dergisi 58 (2020), 5-40. google scholar
• Artan, Tülay - Hatice Aynur (ed.). Osmanlı Kitap Koleksiyonerleri ve Koleksiyonları: İtibar ve İhtiras. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2022. google scholar
• Aslan, Ali. Yazma Eserlerde Mülkiyet Tezâhürleri ve Temellük Kayıtları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024. google scholar
• Atçıl, Abdurrahman. Erken Modern Osmanlı İmparatorluğu’nda Alimler ve Sultanlar. çev. Gürzat Kami. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019. google scholar
• Ateş, Nilüfer. “1869 Tarihli Bir Sayım Listesi Işığında İstanbul Vakıf Kütüphaneleri”. Diyanet İlmi Dergi 58/2 (2022), 791-836. google scholar
• Binbaş, İlker Evrim. IntellectualNetworks in Timurid Iran: Sharaf al-Dın ‘Ati Yazdı andtheIslamicateRepublic of Letters. New York: Cambridge University Press, 2016. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkâf Defterleri [EV.d.]. No. 37400. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkâf Defterleri [EV.d.]. No. 21346. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Nezâreti Maruzâtı [Y.PRK.MF]. No. 5, Gömlek No. 63. https://katalog. devletarsivleri.gov.tr google scholar
• Bozkurt, Nebi - Kaya, Nevzat. “İstinsah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/369-371. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. google scholar
• Burak, Guy. “The Second Formation of Islamic Law: The Post-Mongol Context of the Ottoman Adoption of a School of Law”. Comparative Studies in Society and History 55/3 (2013), 579-602. google scholar
• Bursevî, İsmâ‘il Hakkı b. Mustafa. Rûhu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. İstanbul: [y.y.], 1287. google scholar
• Candemir, Murat. “Yıldız Saray Kütüphanesi: Saraydan Üniversiteye”. Tarih Dergisi 45 (2012), 123-154. google scholar
• Cunbur, Müjgan. “I. Abdülhâmîd Vakfiyesi ve Hâmîdiye Kütüphanesi”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 22/1-2 (1964), 17-68. google scholar
• Cunbur, Müjgan. “Yusuf Ağa Kütüphanesi ve Kütüphane Vakfiyesi”. Tarih Araştırmaları Dergisi 1/1 (1963), 203-217. google scholar
• Çağman, Filiz - Soucek, Priscilla. “A Royal Manuscript and Its Transformation: The Life History of a Book”. The Book in the Islamic World: The Written Word and Communication in the Middle East. ed. George N. Atiyeh. 179-208. Albany: State University of New York Press, 1995. google scholar
• Çalışır, M. Fatih. “Osmanlı Kültür Tarihine Bir Katkı: Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu”. Osmanlı Tarihinde Köprülüler Dönemi (1656-1710): Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar. ed. M. Fatih Çalışır. 383-414. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2024. google scholar
• Çarşamba’da Esad Efendi Medresesi Yeni Medrese ve Mehmed Ağa Câmii Kütübhâneleri Defteri. Dersaadet: Maarif Nezareti, 1310. google scholar
• Deroche, François. “Fakes and Islamic Manuscripts”. Fakes andForgeries of Written Artefacts from Ancient Mesopotamia toModern China. ed. Cecile Michel - Michael Friedrich. 89-98. Berlin: De Gruyter, 2020. google scholar
• Dımaşkî, İbn Âdil Ebû Hafs Sirâceddin Ömer b. Ali b. Âdil el-Hanbelî. el-Lübâb fî Ulûmi’l-Kitâb. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Medrese, 3. google scholar
• Dımaşkî, İbn Âdil Ebû Hafs Sirâceddin Ömer b. Ali b. Âdil el-Hanbelî. el-Lübâb fî Ulûmi’l-Kitâb. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Medrese, 4. google scholar
• Donuk, Suat. Türk Edebiyatında Vefeyâtnâme ve İsmail Belîğ’in Güldeste-i Riyâz-ı İrfân’ı. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017. google scholar
• Erünsal, İsmail E. Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik: Tarihi Gelişimi ve Organizasyonu. İstanbul: Timaş Yayınları, 2. Basım, 2020. google scholar
• Erünsal, İsmail E. Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri: Tarihî Gelişimi ve Organizasyonu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2008. google scholar
• Erünsal, İsmail E. Osmanlılarda Sahaflık ve Sahaflar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013. google scholar
• Erünsal, İsmail E. “Râgıb Paşa Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/406-407. İstanbul: TDV Yayınları, 2007. google scholar
• Fârisî, Sirâceddin Ömer b. Abdurrahman b. Ömer el-Kazvînî. el-Keşf an Müşkilâti’l-Keşşâf. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Medrese, 52. google scholar
• Fazlıoğlu, Şükran. “Osmanlı Medrese Müfredatına Dair Çalışmalar: Nereden Nereye?” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi [Türk Eğitim Tarihi Özel Sayısı] 6/12 (2008), 593-610. google scholar
• Gacek, Adam. Arabic Manuscripts: A Vademecum for Readers. Leiden: Brill, 2009. google scholar
• Gacek, Adam. “Tazwîr”. Encyclopaedia of İslam (SecondEdition). ed. P. J. Bearman vd. X/408-409. Leiden: Brill, 2000. google scholar
• Gündüz, Filiz. “Mehmed Ağa Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/431-432. Ankara: TDV Yayınları, 2003. google scholar
• Güzelhisârî, Mustafa Hulûsî b. Mehmed el-Murâdî.. Hilyetü’n-Nâcî ale’ş-Şerhi’l-Halebî. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Medrese, 89. google scholar
• Hindî, Ebü’l-Mefâhir Şihâbüddin Ahmed b. Şemseddin b. Ömer ed-Devletâbâdî. el-Mu‘âfiye fî Şerhi’l-Kâfiye. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Medrese, 241. google scholar
• Hüseyîn Efendi, Ayvansarâyî vd. Hadîkatü’l-Cevâmi‘: İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi‘marî Yapılar. haz. Ahmed Nezihi Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001. google scholar
• İpşirli, Mehmet. “Esîrî Mehmed Efendi”. DİA. 11/390-391. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. google scholar
• Kumârevrî, Yusuf b. Ömer b. Yusuf es-Sûfî. Câmi‘u’l-Muzmerât ve’l-Müşkilât. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Medrese, 136. google scholar
• İstanbul Beldesi İhsaiyat Mecmuası [1328/1912]. haz. İbrahim Akdağ. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, 2023. google scholar
• Kubbealtı Lugati. “Şukka”. 08 Nisan 2025. Erişim 08 Nisan 2025. https://lugatim.com/s/%C5%9EUKKA google scholar
• Lee, Joong vd. “Forged Seal Detection Based on the Seal Overlay Metric”. Forensic Science İnternational 214/1-3 (2012), 200-206. google scholar
• Meisami, Julie Scott. “Genres of Court Literature”. General İntroduction to Persian Literature. ed. Johannes Thomas Pieter de Bruijn. 233-269. A History of Persian Literature. London: I.B. Tauris, 2009. google scholar
• Öz, Tahsin. İstanbul Camileri İ-İİ. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 5. Basım, 2024. google scholar
• Özen, Şükrü. “Osmanlı Dönemi Fetva Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 249-378. google scholar
• Richard, Francis. “Forgeries iv. of Islamic Manuscripts”. Encyclopwdia Iranica. 04 Eylül 2024. https:// iranicaonline.org/articles/forgeries-iv google scholar
• Rûmî, Garîk Arabzâde Muhammed b. Muhammed el-Hanefi. Hâşiye ale’l-İnâye fî Şerhi’l-Hidâye. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Medrese, 93. google scholar
• Sîrâmî, Nizâmeddin Ebû Seyf Yahyâ b. Yusuf b. Muhammed et-Tebrîzî. Şerhu’l-Mutavvel. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Medrese, 208. google scholar
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyi’u’l-Fuzalâ: Şeyhî’nin Şakâ’ik Zeyli. haz. Ramazan Ekinci. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018. google scholar
• Şükrü, Mehmed Vâmık. Evkâf-ı Ümem Tarihi. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kütüphanesi, Nadir Eser Koleksiyonu, HFK0073128. google scholar
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Mücedded Rumeli Vakfiye Defterleri [VGMA.VKF.RUM.d]. No. 987. google scholar
• Yahyâ Efendi, Şeyhülislâm. Fetâvâ-yı Yahyâ Efendi. Süleymaniye Kütüphanesi, Serez, 1116. google scholar
• Yılmaz, Harun. “Medrese Geleneğinde Yenilik ve Kurumsallaşma: XV. ve XVI. Yüzyıl Osmanlı Medreseleri”. Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans. ed. Fuat Aydın vd. 327-337. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019. google scholar