Fâtımî Devleti’nde Miras Hukukunun Tatbikinde Çoğulculuk: 516/1123 Tarihli Ferman Çerçevesinde Uygulamanın Başlangıcı ve Sona Erdirilmesi

Year 2025, Volume: 15 Issue: 2, 535 - 562, 03.10.2025

İrfan İnce

https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1689100

Abstract

Bu çalışma, Fâtımî halifesi Âmir (495–524/1101–1130) adına veziri Memûn el-Betâihî (ö. 522/1128) tarafından 516/1123 yılında yayımlanan miras hukukuyla ilgili bir fermanın arka planı ve içeriğinin analizini konu edinmektedir. Söz konusu ferman, Makrîzî’nin (ö. 845/1442) iki eserinde yer alan, üç bölüm hâlinde incelenebilecek bir metnin üçüncü bölümünü teşkil eder. Metnin ilk iki bölümü, arka plana dair kısa açıklamalar ile Endülüslü Mâlikî fakihi Turtûşî’nin (ö. 520/1126) yürürlükteki uygulamaya ilişkin şikâyetleri çerçevesinde vezirle gerçekleştirdiği görüşmenin özet aktarımından oluşmaktadır. Fermanın temel konusu, bu metin aracılığıyla haberdar olduğumuz, miras hukukunun tatbikinde vefat edenin mezhebinin esas alınmasını kural hâline getiren, metinde el-mezhebü’d-dâric şeklinde adlandırılan bir düzenlemeyle ilgilidir. İçerdiği bazı kapalılıklar nedeniyle metin; söz konusu düzenlemenin başlangıcı, Turtûşî’nin yürürlükteki uygulamaya yönelik talepleri, vezirin tutumu, fermanın amacı ve yayınlanmasındaki sosyo-politik saikler gibi hususlarda önceki araştırmalarda farklı ve kimi zaman birbiriyle çelişen yorumlara konu olmuştur. Metin, çoğu araştırmacının kabulünün aksine, miras hukukunda çoğulcu yargı düzenini getiren düzenlemenin yaklaşık yarım asır boyunca yürürlükte kaldığı ve söz konusu fermanla lağvedildiği konusunda yeterince açıktır. Bu yönüyle metin hem İslam hukukunun tarihsel uygulamaları hem de Fâtımî Devleti’nde hukuk-siyaset ilişkileri açısından önemli veriler sunmaktadır. Önceki çalışmalarda parçalı olarak ele alınan ve farklı şekillerde yorumlanan söz konusu metin, bu çalışmada bütüncül bir bakış açısıyla, hukuki içerik ve metin analizi yöntemleri kullanılarak yeniden incelenmektedir. Ayrıca Turtûşî’nin şikâyet ve taleplerinin içeriği, vezirin tutumu ve Turtûşî’nin fermanın yayımlanmasındaki -ilk bakışta şaşırtıcı görünen- rolü, daha önce İnce tarafından önerilen bakış açısıyla ele alınmaktadır. Yazıda ayrıca düzenlemenin ortaya çıkışı ve sona erdirilmesindeki sosyal-politik saikler, makale boyutunun elverdiği ölçüde hem sosyo-politik bağlam dikkate alınarak hem de bu bağlama ışık tutmayı hedefleyen bir yaklaşımla açıklanmaya çalışılmıştır.

Keywords

İslam Hukuku , Miras Hukuku , Hukuki Çoğulculuk , el-Mezhebü’d-dâric , Turtûşî , Memûn elBetâihî , Bedr el-Cemâlî

Legal Pluralism in Inheritance Law during the Fatimid Period: From the Enactment to the Annulment through the Decree Dated 516/1123

Abstract

This study examines the background and content of a legal decree concerning inheritance issued in 516/1123 by the Fatimid vizier al-Maʾmūn al-Batāʾihī (d. 522/1128) on behalf of Caliph al-Āmir (r. 495–524/1101–1130). The decree is preserved in the third section of a tripartite narrative found in two works by al-Maqrīzī (d. 845/1442). The first two sections of the narrative provide a brief historical background and a summary of the discussions between the vizier and the Andalusian Mālikī jurist al-Turtūshī (d. 520/1126), who raised objections to the prevailing legal order regarding inheritance law. The core subject of the decree concerns a regulation known as al-madhhab al-dārij, which stipulated that the madhhab affiliation of the deceased would determine the applicable rules of inheritance. Due to certain ambiguities in the text, previous scholarship has produced divergent—and at times contradictory—interpretations regarding the timing of the regulation’s introduction and the content of Turtūshī’s demands concerning the current legal order on inheritance law. These differences extend to assessments of the vizier’s position, the objectives of the decree, and the socio-political motives behind its issuance. Contrary to the dominant view in the literature, the text clearly indicates that this pluralistic legal arrangement had been in force for nearly half a century and was abolished by this decree. Since the decree offers valuable insight into both the historical application of Islamic inheritance law and the interplay of law and politics under the Fatimids, this study re-examines the text in full—unlike earlier works that treated it only in part—through legal-textual analysis. Particular attention is given to Turtūshī’s critiques, the vizier’s response, and the broader doctrinal and political context, following the interpretive framework proposed earlier by İnce.

Keywords

Islamic Jurisprudence , Inheritance Law Reform , Legal Pluralism , al-Madhhab ad-Dārij , al-Turtūshī , alMaʾmūn al-Batāʾihī , Badr al-Jamālī

References

• Ahmed b. Ali el-Cassâs. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. Tahkik İsmetullah İnâyetullah vd. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye - Dârü’s-Sirâc, 1431/2010. google scholar
• Ahmed b. Muhammed el-Kudûrî. et-Tecrîd. Tahkik M. Ahmed Sirâc, Ali Cum‘a Muhammed. 12 cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1427/2006. google scholar
• Aktan, Hamza. “Zevi’l-Erhâm.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 44, 307-308. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. google scholar
• Fierro, Maribel. “al-Turtûshî and the Fâtimids.” The Fatimid Caliphate: Diversity of Traditions, ed. Farhad Daftary ve Shainool Jiwa, 118-163. London-New York: I. B. Tauris, 2018. google scholar
• Fierro, Maribel. “Mâlikî Jurists from the Maghrib and al-Andalus in Post-Fâtimid Egypt.” TheMaghrib in the Mashriq: Knowledge, Travel and Identity, ed. Maribel Fierro ve Mayte Penelas, 411-434. Berlin-Boston: De Gruyter, 2021. https://doi.org/10.1515/9783110713305-015 google scholar
• Goitein, S. D. A Mediterranean Society: The Jewish Communities of the Arab World as Portrayed in the Documents ofthe Cairo Geniza, c. 1. Berkeley: University of California Press, 1967. google scholar
• İbn Hacer el-Askalânî. Ref‘u’l-ısr an kuzâti Mısr. Tahkik Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1418/1998. google scholar
• İnce, İrfan. “Hicri Beşinci Yüzyılda Zevi’l-erhâmın Mîrasçılığı Meselesi ve Mısır’da el-Mezhebu’d-dâric Uygulaması.” Usûl İslam Araştırmaları, 25 (2016), 31-62. google scholar
• İnce, İrfan. “Mısır Fâtımî Devleti’nde 525/1131 Yılında Dört Kadı Ataması, Yeni Bir Değerlendirme.” İslam Tetkikleri Dergisi, 14/2 (Eylül 2024), 501-528. https://doi.org/10.26650/iuitd.2024.1493803. google scholar
• İnce, İrfan. “Mısır Fâtımî Devletinde Yargı, Kâdi’l-kudâtlık Ve Sünnî Ulemanın Yeri.” Mutalaa, 3/2 (Haziran 2024), 83-104. google scholar
• Kâdî en-Nu‘mân, Ebû Hanîfe el-Mağribî. De‘âimu’l-İslâm. Kum: Müessesetü Âli’l-Beyt (a.s.), 1385. google scholar
• Kâdî en-Nu‘mân, Ebû Hanîfe el-Mağribî. The Early History of Ismaili Jurisprudence: Law under the Fatimids. A CriticalEdition of the Arabic Text andEnglish Translation of al-Qâdial-Nu‘man’sMinhaj al-fara’id. Ed. ve trc. Agostino Cilardo. London-New York: I. B. Tauris, 2012. google scholar
• Leiser, Gary La Viere. The Restoration of Sunnism in Egypt: Madrasas andMudarrisun 495-647/1101-1249. Pennsylvania: University of Pennsylvania, Doktora Tezi, 1976. google scholar
• Leiser, Gary. “The Madrasa and the Islamization of the Middle East: The Case of Egypt.” Journal of the American Research Center in Egypt, 22 (1985), 29-47. google scholar
• Lev, Yaacov. State and Society in Fatimid Egypt. Leiden: Brill, 1991. google scholar
• Lev, Yaacov. The Administration of Justice in Medieval Egypt: From the Seventh to the Twelfth Century. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2020. google scholar
• Madelung, Wilferd. “Shi'i Attitudes toward Women as Reflected in Fiqh.” Society and the Sexes in Medieval İslam, ed. Afaf Lutfi al-Sayyid-Marsot, 69-79. Malibu: Undena Publications, 1979. google scholar
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed. el-Müntekâ min Ahbâri Mısr li’bni Müyesser. Tahkik Eymen Fu’âd Seyyid. Kahire: Institut Français d’Archeologie Orientale, 1981. google scholar
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed. İtti‘âzü’l-hunefâ bi-ahbâri’l-eimmeti’l-Fâtımiyyinel-hulefâ. Tahkik Muhammed Hilmi Muhammed Ahmed. 3 cilt. Kahire: el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye, 1416/1996. google scholar
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed. Kitâbu’l-Mukaffa’l-kebîr. Tahkik Muhammed Ya‘lâvî. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1411/1991. google scholar
• Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî. el-Hücce ‘alâehli’l-Medîne. Tahkik Mehdî Hasan el-Keylânî. 4 cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1403. google scholar
• Muhammed b. İdrîs eş-Şâfi'î. el-Ümm. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma'rife, 1410/1990. google scholar
• Muhammed b. Muhammed İbn ‘Arefe. el-Muhtasaru’l-fıkhî. Tahkik Hâfiz Abdurrahmân Hayr. 10 cilt. Dubai: Müessesetü HalefAhmad el-Habtûr li’l-A‘mâli’l-Hayriyye, 1425/2014. google scholar
• Şen, Muhammed Seyyit. “At the Crossroads of Competing Confessions and Politics: Al-Turtûshî’s Experience in the Fatimid Alexandria.” Tarih Araştırmaları Dergisi, 42/74 (Ekim 2023), 109-125. google scholar
• Şeyyâl, Cemâlüddîn. A‘lâmu’l-İskenderiyye fi’l-‘asri’l-islâmî. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Dîniyye, 1965. google scholar
• Walker, Paul E. “Was the Fatimid Amir al-Juyush in fact a Wazır?” The Fatimid Caliphate: Diversity of Traditions, ed. Farhad Daftary ve Shainool Jiwa, 80-93. London: I. B. Tauris, 2018. google scholar