A Realist Turn in the Fifteenth Century of Islamic Thought: al-Dawwānī on Nature, Universals and Reality

Year 2025, Volume: 15 Issue: 2, 367 - 396, 03.10.2025

İbrahim Halil Üçer

https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1692814

Abstract

A line of argument concerning the ontology of quiddities constituted one of the essential problematic channels of the post-Avicennan theoretical tradition. Ibn Sīnā, the ultimate source of these debates, defended the metaphysical realist position, that the essences exist externally within individuals as constitutive parts of their quiddities and that the quiddities in the mind are an equal representation of these essences. However, the epistemological aspect of this realist position was criticised by Fakhr al-Dīn al-Rāzī, who argued that it was impossible for the representations in the mind to reflect the external essences equally. Later, a series of scholars including Naṣīruddīn al-Ṭūsī, Quṭb al-Dīn al-Rāzī, Sayyid Sharīf al-Jurjānī, Saʿd al-Dīn al-Taftāzānī, and ʿAlī Qūshjī retained the epistemological aspect pruned by Fakhr al-Dīn al-Rāzī and, unlike al-Rāzī, preferred to prune the ontological aspect of quiddities. Beginning with Quṭb al-Dīn al-Rāzī, the figures in this line argued that defending the external existence of natures means defending the existence of individual entities in the external world. Thus they developed the idea that these entities exist solely in the mind, and not in the external world. In contrast to this mentalist approach, which emphasised the mental presence of natures while weakening their external existence, the fifteenth-century thinker Jalāl al-Dīn al-Dawwānī revitalized Avicenna’s realist position defending the external existence of natures. Al-Dawwānī sought ways to reconstruct this position in light of previous debates. This article provides a brief description of the mentalist tendencies that evolved between the 13th and 15th centuries, followed by a discussion of al-Dawwānī’s realist arguments. These arguments will be examined through his commentary on ʿAlī Qūshjī’s analysis of Tajrīd al-ʿAqāid, highlighting their connection to Avicenna’s original position.

Keywords

Problem of Universals , Natural Universal , Ontology of Quiddities , Mentalist Tentation , Ibn Sīnā , al Dawwānī , ʿAlī Qushjī , Qutb al-Dīn al-Rāzī

On Beşinci Yüzyıl İslam Düşüncesinde Gerçekçi Dönüş: Devvânî’ye Göre Doğa, Tümel ve Gerçeklik

Abstract

Mahiyetlerin ontolojisiyle ilgili bir tartışma çizgisi İbn Sînâ sonrası nazarî geleneğin önemli problematik mecralarından birini teşkil etmiştir. İbn Sînâ’nın tabiatların fertler zımnında, onların mahiyetinin kurucu parçası olarak harici varlığını savunan ve zihindeki mahiyetlerin bu tabiatların eşit bir temsili olduğunu öne süren metafiziksel gerçekçi tutumunun, epistemolojik ciheti itibariyle Fahreddîn er-Râzî tarafından eleştiriye tabi tutulması daha sonra Nasîruddîn et-Tûsî, Kutbüddîn er-Râzî, Seyyid Şerîf el Cürcânî, Sa‘deddîn et-Teftâzânî ve Ali Kuşçu gibi isimlerin dâhil olduğu ve tabiatların harici varlığını sorunsallaştıran bir çizgi oluşturmuştur. Kutbüddîn er-Râzî’den başlayarak, bu çizgi içerisindeki isimler tabiatların harici varlığını savunmanın hariçte fertlerin mevcut olduğunu savunmak anlamına geldiğini öne sürmüş ve onların dışta değil yalnızca zihinde varoldukları yönünde bir fikir geliştirmişlerdir. Tabiatların zihnî mevcudiyetini öne çıkartırken harici mevcudiyetlerini zayıflatan bu zihinselci yaklaşıma mukabil, on beşinci yüzyıl düşünürlerinden Celâleddîn ed-Devvânî İbn Sînâ’nın tabiatların harici varlığını savunan gerçekçi tutumunu yeniden gündeme getirmiş ve önceki tartışmalar ışığında bu tutumu yeniden inşa etmenin yollarını aramıştır. Bu makalede 13.-15. yüzyıllar arasında gelişen zihinselci eğilimin kısa bir tasviri ertesinde, Ali Kuşçu’nun Tecrîd Şerhi’ne yazdığı haşiye merkeze alınarak Devvânî’nin gerçekçi argümanları tartışılmış ve bu argümanların İbn Sînâ’nın özgün tutumuyla ilişkisi gösterilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Küllîler Sorunu , Tabîî Küllî , Mahiyetlerin Ontolojisi , Zihinselci Eğilim , İbn Sînâ , Devvânî , Ali Kuşçu , Kutbüddîn er-Râzî

References

• Alexander of Aphrodisias. On Aristotle’s Metaphysics 1. İng. çev. W. E. Dooley. New York: Cornell University Press, 1989. google scholar
• Ali Kuşçu. Şerhu Tecrîdi’l-‘akâid. thk. Muhammed ez-Zâri‘î er-Rızâî. Kum: Mektebetü Râid, 1393. google scholar
• Arslan, M. Fatih. Celâleddin Devvânî’nin Varlık Anlayışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015. google scholar
• Bilgin, Hacer. “Celâleddîn Devvânî’nin Nefsü’l-emr Anlayışı”. Osmanlı Düşüncesi Kaynakları ve Tartışma Konuları. ed. F. Aydın, M. Yetim. 87-99. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019. google scholar
• Cancelliere, Justin. Traversing The Barzakh: The Problem of Universals in Islamic Philosophy and Theoretical Sufism. MA Thesis, The University of Georgia, 2019. google scholar
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-Metâli‘. Levâmi‘u’l-esrâr fî Şerhi Metâlî‘ el-envâr içinde. nşr. Usame es-Sâ‘îdî. Kum: Zevî’l-Kurbâ, 1395. google scholar
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015. google scholar
• Devvânî, Celâleddîn. “Şerhu Risâleti Nefsi’l-emr”. thk. Saîd Fûde. Selâsu Resâil fî Nefsi’l-emr içinde, Neşriyyâtu Asleyn, 2017. google scholar
• Devvânî, Celâleddîn. “Şerhu Tehzîbi’l-mantık”. Şerhâ’l-muhakkık ed-Devvânî ve’l-Molla Abdullah el-Yezdî alâ Tehzîbi’l-mantık li-Allâme el-İmâm Sa‘deddîn et-Teftâzânî içinde. nşr. Abdünnusayr Ahmed eş-Şâfiî el-Melibârî. Kuveyt: Dâru’z-Ziyâ, 2014. google scholar
• Devvânî, Celâleddîn. el-Hâşiyetü’l-kadîme alâ Şerhi’l-cedîd li’t-Tecrîd. Ali Kuşçu, Şerhu Tecrîdi’l-‘akâid içinde. thk. Muhammed ez-Zâri‘î er-Rızâî. Kum: Mektebetü Râid, 1393. google scholar
• Duran, Recep. “Celaleddin Devvani’nin Tûsî’nin “Külli Akıl” Diye Adlandırılan Sıyrık Tözleri İspat Hakkındaki Risalesi Şerhi”. Dört Öte 4/9 (2016): 75-104. google scholar
• Ebherî, Esîrüddin. Kitâbu’ş-Şükûk. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya 2319. google scholar
• Fenârî, Şemseddin. Misbâhu’l-üns beyne’l-ma‘kûl ve’l-meşhûd fî şerhi Miftâhi gaybi’l-cem‘ ve’l-vücûd. Tahran: y.y., 1323. google scholar
• Heer, Nicholas. “The Sufi Position with Respect to Problem of Universals”, pp. 1-5 (Last modified May 2024). https://faculty.washington.edu/heer/universals-sep.pdf google scholar
• Hûnecî, Efdalüddin. Keşfü’l-esrâr an gavâmizi’l-efkâr. ed. Khaled Rouayheb. Tahran: Iranian Institute of Philosophy, 1389. google scholar
• İbn Sînâ. el-İşârât ve’t-tenbîhât. nşr. Muctebâ ez-Zârı‘î. Kum: Mektebetu’li‘lâmi’l-İslâmî, 1380. google scholar
• İbn Sînâ. eş-Şifâ/el-İlâhiyyât. nşr. G. Anavâtî ve S. Zâyed. Kahire: y.y., 1960. google scholar
• İbn Sînâ. eş-Şifâ/el-Medhal. nşr. İbrahim Medkûr vd.. Kahire: y.y., 1952. google scholar
• İbn Sînâ. et-Ta‘lîkât. nşr. Abdurrahmân Bedevî. Kum: Mektebetü’l-i‘lâmi’l-İslâmî, 1984. google scholar
• İbn Sînâ. Kategoriler. çev. Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayınları, 2010. google scholar
• İbn Sînâ. Kitâbu’l-İnsâf, Şerhu Kitâbi Harfi’l-Lâm. nşr. Abdurrahman Bedevî. Aristû inde’l-Arab içinde. Kahire: y.y., 1947. google scholar
• İbn Sînâ, Kitâbu’n-Necât, ed. M. Tâkî Dânişpejûh, Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-i Tahrân, 1364/1985. google scholar
• İbn Sînâ. Metafizik I-II. Tr. çev. Ömer Türker ve Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayınları, 2004-5. google scholar
• İskender el-Afrûdîsî. Faslun fi’l-kuvveti’l-enniyye. Süleymaniye Ktp. Carullah Efendi Bl., n. 1279. google scholar
• İskender el-Afrûdîsî. Fi’l-inâye. Ar. çev. Ebû Bişr Mettâ b. Yûnus. nşr. Pierre Thillet. Paris: Verdier, ts.. google scholar
• Kaş, Murat. “Zihnî Varlık Tartışmalarının Klasik Sonrası Dönemde Alımlanışı: Bilginin Mahiyeti ve Kategorisi Bağlamında Bir İnceleme”. Nazariyat 4/3 (2018): 49-81. google scholar
• Kâtibî, Necmeddin. el-Münassas fî şerhi’l-Mulahhas. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa 1680. google scholar
• Kîşî, Şemseddin. “Risâle-yi Ravzat el-Nâzir”. Mecmû‘a-yi Âsâr-i Şemseddîn Muhammed Kîşî içinde. ed. Necef Cûgâr. 180-211.Tahran: Müessese-yi Pazhûhiş-i İrân, ts.. google scholar
• Koca, M. Ali. Seyyid Şerîf Cürcânî’de Nefsin Mahiyeti ve Bilgi Teorisi. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2023. google scholar
• Mîr Ebû’l-Feth. Hâşiye ‘alâ Tehzîbi’l-mantık. İstanbul: Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1305. google scholar
• Nakanishi, Yuri. “Post-Avicennian Controversy over the Problem of Universals: Sa‘daddīn at-Taftāzānī (d. 1389/90) and Šamsaddīn al-Fanārī (d. 1431) on the Reality of Existence”. Islamic Philosophy from the 12th to the 14th Century. ed. Abdelkader Al Ghouz. 357-74. Göttingen: Bonn University Press, 2018. google scholar
• Proclus. Commentary on Plato’s Parmenides. İng. çev. G. R. Morrow ve J. M. Dillon. Princeton: Princeton University Press, 1987. google scholar
• Râzî, Kutbüddîn. el-Muhâkemât. Şerhu’l-İşârât içinde. Kum: Neşru’l-Belâga, 1235. google scholar
• Râzî, Kutbüddîn. Levâmi‘u’l-esrâr fî Şerhi Metâlî‘ el-envâr. nşr. Usame es-Sâ‘îdî. Kum: Zevî’l-Kurbâ, 1395. google scholar
• Simplicius, On Aristotle’s Physics 2, İng. çev. Barrie Fleet, London: Duckworth, 1997 google scholar
• Teftâzânî, Sa‘deddîn. “Tehzîbu’l-mantık”. Şerhâ’l-muhakkık ed-Devvânî ve’l-Molla Abdullah el-Yezdî alâ Tehzîbi’l-mantık li-Allâme el-İmâm Sa‘deddîn et-Teftâzânî içinde. nşr. Abdünnusayr Ahmed eş-Şâfiî el-Melibârî. Kuveyt: Dâru’z-Ziyâ, 2014. google scholar
• Tûsî, Nasîruddîn. Şerhu’l-İşârât. Kum: Neşru’l-Belâga, 1235. google scholar
• Tûsî, Nasîrüddin. “Risâle fî kavli’l-ulemâ fî nefsi’l-emr”. Mecmû‘a-yi âsâr-i Şemseddîn Muhammed Kîşî içinde. ed. Necef Cûgâr. 180-221. Tahran: Müessese-yi Pazhûhiş-i İrân, 1390/2011. google scholar
• Türker, Ömer. “Urmevî’nin Nesnelciliği İle Kutbüddin er-Râzî’nin ve Cürcânî’nin Öznelciliği Arasında Tabiî Küllînin Varlığı Sorunu” (Yayım Aşamasında). google scholar
• Urmevî, Sirâcüddin. Metâli‘u’l-envâr. thk. Usame es-Sâ‘îdî. Şerhu’l-Metâli‘ içinde. Kum: Zevi’l-kurbâ, 1395. google scholar
• Üçer, İbrahim Halil. “Aristotelesçi Dunamisin Dönüşümü: İbn Sînâcı Doğal İsti‘dâd ve Teheyyu’ Anlayışı Üzerine”. Nazariyat II/3 (2015): 35-74. google scholar
• Üçer, İbrahim Halil. “Gerçekçiliğin Dönüşümü: İbn Sînâcı Felsefede Tümellerin Ontolojisi ve Kutbüddîn er-Râzî’nin Zihnî Misaller Teorisi Üzerine”. Nazariyat 6/2 (2020): 23-66. google scholar
• Üçer, İbrahim Halil. “İbn Sînâ’nın Mizaç Tanımı Üzerine: eş-Şifâ/el-Kevn ve’l-fesâd VI’nın Karşılaştırmalı bir Analizi”. İslam Düşüncesinde Mizaç Teorileri. ed. M. Z. Tiryaki, K. B. Tiryaki. 97-125. İstanbul: Nobel-İlem Yayınları, 2016. google scholar
• Üçer, İbrahim Halil. “Mıknatıs Neden Çeker? İstisnâî Özellikler (Havâss) Etrafında İbn Sînâ Fiziğine Yeni Bir Bakış”. Divan 24/46 (2019/1): 1-63. google scholar
• Üçer, İbrahim Halil. “Zihinselci Eğilimin İzinde: Ali Kuşçu’ya Göre Mahiyet, Zihin ve Gerçeklik”. Nazariyat 10/2 (2024), 21-44. google scholar
• Üçer, İbrahim Halil. Suret, Cevher ve Varlık. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017. google scholar
• Zamboni, Francesco Omar. “Herkesin Dilinde Olan Zayıf Söylem: Temsilcilik ve Kavramcılık Karşısında Fahreddin er-Râzî”. Nazariyat 9/2 (Ekim 2023): 65-107. google scholar