The Muʿtazilite Tendency in Classical Arabic Criticism during the 2nd and 3rd Hijri Centuries

Year 2025, Volume: 15 Issue: 2, 653 - 673, 03.10.2025

Mahmoud Benras

https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1717172

Abstract

This study examines the Mu‘tazila, one of the most significant theological schools that emerged between the late first and early second centuries AH, and its profound influence on intellectual and literary life. Known for prioritizing rational methodology over traditional authority, the Mu‘tazila extended their impact beyond theology and doctrine into literature and criticism, leaving a distinct intellectual mark. The research is situated within the field of comparative literary and theological studies, aiming to highlight how Mu‘tazilite thought shaped the foundations of Arabic literary criticism. It investigates the contributions of key figures such as ʿAmr b. ʿUbaid, Bishr b. al-Mu‘tamir, Thumāma b. Ashras, al-Djāhiz, al-Nāshiʾ al-Akbar, Ibn Tabātabā, al-Rummānī and Sāhib b. ʿAbbād showing how their approaches influenced not only their contemporaries but also critics from other schools of thought. The main objective is to clarify how the Mu‘tazilite critical method, rooted in rational inquiry, structured the discipline and advanced its theoretical dimension. Methodologically, the study relies on survey, collection, and analytical techniques, with special reference to the original Mu‘tazilite writings and to al-Djāhiz’s works al-Hayawān and al-Bayān wa al-tabyīn. The findings demonstrate that the Mu‘tazila played a decisive role in systematizing Arabic literary criticism, providing it with a rational framework that limited subjectivity and misuse, while at the same time narrowing certain avenues of artistic creativity. Ultimately, the study concludes that classical Arabic criticism owes much of its theoretical development and stability in the third and fourth centuries AH to the influence of the Mu‘tazila.

Keywords

Arabic Literature , Kalām , Mu‘tazilism , Criticism , Methodology

Hicrî II. ve III. Asırlarda Klasik Arap Tenkidinde Mu‘tezilî Yönelim

Abstract

Bu çalışma, hicrî I. yüzyılın sonu ile II. yüzyılın başlarında ortaya çıkan en önemli kelâmî ekollerden biri olan Mu‘tezile’nin edebî ve fikrî hayattaki etkisini konu edinmektedir. Mu‘tezile, naklî yönteme göre aklî yöntemi öne çıkararak sadece kelâm ve inanç alanında değil, edebiyat ve eleştiri gibi farklı sahalarda da iz bırakmıştır. Araştırma, edebiyat-kelâm ilişkisini ele alan karşılaştırmalı bir inceleme niteliği taşımakta ve Arap edebî tenkidinin aklî bir temele oturmasında Mu‘tezile düşüncesinin rolünü ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda, Amr b. Ubeyd, Bişr b. Mu‘temir, Sümâme b. Eşres, Câhiz, Nâşî el-Ekber ve İbn Tabâtabâ, Rummânî ve Sâhib b. Abbâd gibi isimlerin eleştirel yaklaşımları incelenmiş; onların sadece kendi çevreleriyle sınırlı kalmayıp diğer ekollere ve eleştirmenlere de yön verdiği gösterilmiştir. Çalışmanın hedefi, Mu‘tezile’nin eleştiri metodunu nasıl şekillendirdiği ve bu metodun edebî eleştirinin gelişiminde nasıl belirleyici olduğunu ortaya koymaktır. Yöntem olarak tarama, toplama ve analiz teknikleri kullanılmış, özellikle Câhiz’in Hayevân ve el-Beyân ve’t-tebyîn adlı eserlerinden yararlanılmıştır. Neticede Mu‘tezile’nin, Arap edebî tenkidini aklî bir zeminde sistemleştirdiği, öznel yaklaşımları sınırlandırdığı ve teorik istikrar sağladığı; fakat aynı zamanda sanatsal yaratıcılığı belirli kalıplara hapsettiği tespit edilmiştir. Dolayısıyla çalışma klasik Arap tenkidinin teorik formundaki gelişim ve istikrarın Mu‘tezile’nin özellikle hicrî üçüncü ve dördüncü yüzyıllarda gerçekleştirdiği çalışmalara borçlu olduğu sonucuna varmaktadır.

Keywords

Arap Edebiyatı , Kelâm , Mu‘tezile , Tenkit , Yöntem

منحى االعتزال في النقد العربي خالل القرنين الثاني والثالث الهجريين

Abstract

تتناول هذه الدراسة فرقة المعتزلة بوصفها إحدى أبرز الفرق الكالمية التي برزت مع نهاية القرن األول الهجري وبداية القرن الثاني، وما أحدثته من أثر فكري عميق امتد من مجال العقائد والكالم إلى مختلف أبعاد الحياة الفكرية، ومنها: األدب والنقد. وتأتي أهمية هذا الموضوع من كونه يكشف عن تداخل الفكر ً كيف انعكس المنهج العقلي للمعتزلة في صياغة الرؤية الكالمي والفلسفي مع النقد األدبي العربي، مظهرًا النقدية لألدب في العصور اإلسالمية األولى. ويقع البحث في مجال الدراسات األدبية والكالمية المقارنة، حيث يسعى إلى رصد حضور الفكر االعتزالي في النقد األدبي من خالل تتبع أبرز أعالمه مثل عمرو بن عبيد، وبشر بن المعتمر، وثمامة بن األشرس، والجاحظ، والناشئ األكبر، وابن طباطبا، والرماني، والصاحب بن عباد، مع تحليل نتاجاتهم وأثرها على غيرهم من النقاد. يهدف البحث إلى إبراز طبيعة المنهج الذي اعتمده المعتزلة في مقاربة النصوص، والكشف عن مدى انتقال هذا النسق العقلي إلى النقاد ا أسهم في إضفاء طابععقالني على النقداألدبي العربي. وقداعتمدت ّ اآلخرين من خارج إطار المعتزلة، مّم الدراسة منهج االستقصاء والجمع والتحليل بالرجوع إلى مؤلفات المعتزلة وكتب الجاحظ خاصة الحيوان ً في تقعيد النقد األدبي العربي ومنحه صبغة ّن النتائج أ ّّن تأثير المعتزلة كان حاسمًا والبيان والتبيين. وتبّي ًوالحد من الذاتية، وإن كان ذلك قد ضيق في بعض األحيان عقلية واضحة، مما ساعد على ضبطه نظريًا ّي. وتخلص الدراسة إلى أ ّّن النقد العربي القديم مدين للمعتزلة في تطوره واستقراره في من آفاق اإلبداع الفّن صيغته النظرية خالل القرنين الثالث والرابع الهجريين.

Keywords

المنهج , النقد , المعتزلة , علم الكالم , األدب العربي

References

• Abbas, İhsan. Târîhu’n-nakdi’l-edebî. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 8. Basım, 1983. google scholar
• Almî, Abdullah. “Eseru’l-akîde fî kadâyâ’n-nakdi’l-edebî”. Mecelletü’l-Hikme li’d-Dirâsâti’l-Edebiyye ve’l-Lugaviyye 6/4 (Aralık 2018) 7-19. google scholar
• Âmidî, Hasan b. Bişr. el-Muvâzene beyne şi‘ri Ebî Temmâm ve’l-Buhturî. thk. Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’l-Maârif, 4. Basım, 1994. google scholar
• Araz, İsmail. İ‘câzü’l-Kur’an eş-Şâfiye fi’l-i‘câz Risalesinin Tahlili. Ankara: Fecr Yayınevi, 2024. google scholar
• Araz, İsmail. “Köklü Bir Geçmiş Mi Yoksa Mükemmel Bir Başlangıç mı? Câhiz’in Klasik Arap Şiirinin Tarihi Hakkındaki Görüşlerinin Kritiği”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2024), 1022-1042. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1480064. google scholar
• Askerî, Ebû Hilâl. Kitâbü’s-Sınâ‘ateyn. thk. Muhammed Ali el-Becâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1419. google scholar
• Bâkillânî. İ‘câzü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1954. google scholar
• Bakşî, Abdulkâdir. et-Tenâs fi’l-hitâbi’n-nakdî ve’l-belâğî -dirâse nazariyye ve tatbîkıyye-. ed-Dâru’l-Beyzâ: Afrîkâ eş-Şark, 2007. google scholar
• Belhî, Ebu’l-Kâsım. Fazlü’l-i‘tizâl ve tabakâtu’l-Mu‘tezile. Beyrut: el-Ma‘hedü’l-Almânî li’l-Ebhâsi’ş-Şarkıyye, 2017. google scholar
• Benras, Mahmoud. Te’sîsü’n-nakd fî bilâdi’l-Mağrib (Mağrib Bölgesinde Eleştirinin Tesisi). Ankara: Sonçağ Akademi, 2021. google scholar
• Câhiz. el-Beyân ve’t-tebyîn. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, 1423. google scholar
• Câhiz. Kitâbü’l-Hayevân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424. google scholar
• Çavuş, Muhammed Murtaza - Esved, Hüseyin. “Bişr b. el-Mu‘temir’in Sahife’sinde Edebi Eleştiri ve Belagate Dair Düşünceler”. Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 14 (2022) .203-226 https://doi. org/10.47502/mizan.1074929 google scholar
• Cürcânî, Abdulkâhir. Delâ’ilü’l-i‘câz. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1995. google scholar
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen. el-Vesâta beyne’l-Mütenebbî ve husûmih. Kahire: Matbaatü’l-Bâbi’l-Halebî, ts. google scholar
• Emin, Ahmed. en-Nakdu’l-edebî. Kahire: Müessesetü Hindâvî, 2012. google scholar
• Eş‘arî, Ebü’l Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn. thk. Naîm Zerzûr. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005. google scholar
• Fârâbî, Ebu Nasr. Risâle fî kavânîni sına‘ati’ş-şu‘arâ’. thk. Abdurrahman Bedevî. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1953. google scholar
• Gazze, Muhammed Heysem. el-Belâğa ‘inde’l-Mu‘tezile. Abu Dabi: Dâiretü’s-Sekâfe ve’s-Siyâha, 2009. google scholar
• Gezek, Ahmet. Klasik Dönem Arap Edebî Tenkidinde Gelenekçi ve Yenilikçi Yönelimler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021. google scholar
• Graham, Allan. Nazariyyetü’n-tenâs. çev. Bâsil el-Müsâleme. Dımaşk: Dâru’t-Tekvîn, 2011. google scholar
• Gürbüz, Sultan Duran - Kınar, Kadir. “Alımlama Estetiği Bağlamında İbn Tabâtabâ el-Alevî’de Metnin Hazzı”. RumeliDEDil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 38 (2024).1283-1299 https://doi.org/10.29000/ rumelide.1440996 google scholar
• Hilâl, Muhammed Guneymî. en-Nakdü’l-edebiyyü’l-hadîs. Kahire: Nehdatü Mısr, 2001. google scholar
• Hyman, Stanley Edgar. en-Nakdü’l-edebî ve medârisühu’l-hadîse. çev. İhsan Abbas. Beyrut: Daru’s-Sekâfe, 1958. google scholar
• İbn Abbâd, Sâhib. el-Keşf ‘an mesâvi’i şi‘ri’l-Mütenebbî. Bağdat: Mektebetü’n-Nehda, 1965. google scholar
• İbn Ca‘fer, Kudâme. Nakdü’ş-şi‘r. Kostantiniyye: Matbaatü’l-Cevâib, 1302. google scholar
• İbn Hazm. Resâ’ilü İbn Hazm el-Endelüsî. thk. İhsan Abbas, Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 1983. google scholar
• İbn Kuteybe. Kitâbü’ş-Şi‘r ve’ş-şu‘arâ. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Hadîs, 1423. google scholar
• İbn Sînâ, Ebû Ali. Fennü’ş-şi‘r min Kitâbi’ş-Şifâ’. thk. Abdurrahman Bedevî, Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1953. google scholar
• İbn Tabâtabâ, Ebü’l-Hasen. ‘İyârü’ş-şi‘r. thk. Abdulazîz b. Nâsır el-Mâni. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts. google scholar
• Kassâb, Velîd. et-Türâsü’n-nakdî ve’l-belâğî li’l-Mu‘tezile hattâ nihâyeti’l-karni’s-sâdisi’l-hicrî. Doha: Dâru’s-Sekâfe, 1985. google scholar
• Kassâb, Velîd. Menâhicü’n-nakdi’l-edebiyyi’l-hadîs: Ru’ye İslâmiyye. Şam: Dâru’l-Fikr, 2009. google scholar
• Kassâb, Velîd. Min kadâya’l-edebi’l-İslâmî, Şam: Dâru’l-Fikr, 2008. google scholar
• Kayrevânî, İbn Reşîk. el-‘Umde fî mehâsini’ş-şi‘ri ve âdâbih. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Darü’l-Cîl, 1981. google scholar
• Mansûrî, Necvâ. “el-Husn ve’l-kubh beyne’l-akl ve’ş-şer‘”. el-Mi‘yâr 20/39 (2015), 117-144. google scholar
• Merzubânî, Ebû Abdullah. el-Müveşşeh fî ma’âhizi’l-‘ulemâ’ ale’ş-şu‘arâ’. thk. Muhammed Hüseyin Şemsüddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. google scholar
• Muhammed, Ahmed Ali. “Li-mâzâ kaddeme’l-Câhiz el-lafz ‘ale’l-ma‘nâ: Muhâvele li-tefsîri makûlâti’l-Câhiz ‘el-Ma‘ânî matrûhe fî’t-tarîk...’ fî dav’i sekâfetihi’l-Mu'teziliyye ve mevâkıfihî mine’ş-şu'ûbiyye”. el-Beyân el-Kuveytiyye 299 (1995), 31-37. google scholar
• Murtâz, Abdülmelik. Fî nazariyyeti’n-nassi’l-edebî. Cezayir: Dâru Hûme, 2. Basım. 2007. google scholar
• Özdoğan, M. Akif. “Klasik Arap Edebî Tenkidine Genel Bir Bakış”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12/1 (2015).28-01 google scholar
• Râfiî, Mustafa Sâdık. Târîhu âdâbi’l-'Arab. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000. google scholar
• Rummânî, Ebü’l-Hasen. en-Nüket fî i‘câzi’l-Kur’ân. Delhi: el-Müessesetü’l-Câmiiyyetü’l-Milliyyetü’l İslâmiyye, 1934. google scholar
• Sultân, Münîr. İ‘câzü’l-Kur’ân beyne’l-Mu‘tezile ve’l-Eşâ‘ire. İskenderiye: Münşeetü’l-Maârif, 1986. google scholar
• Şehristânî. el-Milel ve’n-nihal, Kahire: Müessesetü’l-Halebî, 1968. google scholar
• Tebbâne, Bedevî. es-Serikâtü’l-edebiyye: Dirâse fi’btikâri’l-a‘mâli’l-edebiyye ve taklîdihâ. Beyrut: Daru’s-Sekâfe, 1986. google scholar
• Vâilî, Kerîm. el-Hitâbü’n-nakdî ‘inde’l-Mu‘tezile. Bağdat: el-Mektebetü’l-Vataniyye, 2021. google scholar