Hanefî Geleneğinde İçtihat ve Taklit Kavramlarını Yeniden Düşünmek: “İçtihat Kapısının Kapanması” Neyi Değiştirdi?

Year 2025, Volume: 15 Issue: 2, 455 - 477, 03.10.2025

Murat Sarıtaş

https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1719512

Abstract

4./10. yüzyıldan 10./16. yüzyıla kadar geçen zaman diliminde Hanefî geleneğinde içtihat ve taklit kavramlarının nasıl algılandığını ele alan bu çalışma özellikle 4./10.-7./13. yüzyıllar arasında Hanefîlerin, mukallit kavramının kapsamını hukuki bilgisi olmayan, hukuk eğitimi almamış avamla sınırlı tutup hukuk eğitimini tamamlamış olup hukuki görüşler arasında hukuki açıdan değerlendirme yapıp tercihte bulunabilecek yetkinlikteki fakihleri, bir fıkıh mezhebine mensup olsalar bile, mutlak müçtehit kabul ettiklerini öne sürer. Ayrıca bu içtihat ve taklit anlayışının 7./13. yüzyıldan itibaren tedrîcî olarak dönüşüme uğradığını ve bu dönüşümün tamamlandığı 10./16. yüzyılda bir mezhebe bağlı olarak faaliyet gösteren fakihlerin, hukuki açıdan ne kadar yetkin olurlarsa olsunlar, artık mukallit sayıldıklarını gösterir. Çalışma, fıkıh yapma biçimleri ve Hanefî mezhebinin fürû birikimiyle ilişkileri açısından her iki dönemde faaliyet gösteren Hanefî fakihler arasında önemli bir farkın bulunmadığını göz önünde bulundurarak içtihat ve taklit anlayışındaki değişimin söylem değişikliğinden ibaret olduğunu; bir mezhebe bağlı olarak faaliyet gösteren, hukuk eğitimini tamamlamış olan ve hukuki görüşler arasında hukuki açıdan değerlendirme yapıp tercihte bulunabilecek yetkinlikteki fakihlerin eski içtihat ve taklit anlayışının hakim olduğu 4./10.-7./13. yüzyıllar arasındaki dönemde mutlak müçtehit olarak görülürken yeni anlayışın hakim olduğu 10./16. yüzyıl sonrasında mukallit olarak tasvir edildiklerini iddia eder.

Keywords

İçtihat , Taklit , Mutlak Müçtehit , Mukallit , İçtihat Kapısı , Hanefî Mezhebi

Rethinking the Concepts of Ijtihād and Taqlīd in the Ḥanafī Tradition: What Did the “Closing of the Gate of Ijtihād” Actually Change?

Abstract

This study examines how the concepts of ijtihād and taqlīd were perceived in the Hanafī tradition between the 4th/10th and 10th/16th centuries. It argues that from the 4th/10th to 7th/13th centuries, Hanafīs restricted the scope of the term muqallid to the laypeople without legal training and knowledge and regarded jurists who completed their legal training, and were competent to evaluate legal opinions and make choices among them on juridical grounds as mujtahid mutlaqs, even if they were affiliated with a particular legal madhhab. The study further demonstrates that this understanding of ijtihād and taqlīd gradually transformed beginning in the 7th/13th century. By the 10th/16th century, when this shift was complete, jurists affiliated with a madhhab came to be classified as muqallids rather than mujtahids, regardless of their legal expertise. Finally, the study contends that, given there was no substantial difference between jurists of the two periods in the way they engaged with fiqh and their relationship with the Ḥanafī corpus of furūʿ al-fiqh, the shift in the conception of ijtihād and taqlīd was primarily discursive, in other words, jurists who were afilliated with a madhhab, had completed their legal training, and were competent to evaluate legal opinions and make choices among them on juridical grounds were regarded as mujtahid mutlaqs during the earlier period (4th/10th–7th/13th centuries) when the former understanding prevailed, but were depicted as muqallids after the 10th/16th century when the new understanding took hold.

Keywords

Ijtihād , Taqlīd , Mujtahid Muṭlaq , Muqallid , the Gate of Ijtihād , the Ḥanafī Madhhab

References

• Abu 'Abd Allah al-Jurjânî, Yusuf ibn 'Alî. Khizana Al-Akmal. critical ed. Ahmad Khalıl İbrahim. Beirut: Dâr al-Kutub al-'Ilmiyya, 2015. google scholar
• Bazzâzî, Hâfiz al-Dîn Muhammad ibn Muhammad al-. Al-Fatâwâ al-Bazzaziyya. Bulâq: al-Matba'a al-Kubrâ al-Amîriyya, 1310h. google scholar
• Bedir, Murteza. Buhara Hukuk Okulu: Vakıf Hukuku Bağlamında X-XIII. Yüzyıl Orta Asya Hanefî Hukuku Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İSAM Yayınları, Gözden geçirilmiş ikinci baskı., 2014. google scholar
• Bedir, Murteza. “Kelâmcı ve Fıkıhçı Usul Geleneklerine İlişkin Bazı Eleştirel Mülâhazalar.” İslâm Araştırmaları Dergisi 29 (2013). google scholar
• Bukhârî, 'Abd al-'Azîz al-. Kashf Al-Asrar ‘cm Uşülal-Bazdawı. İstanbul: Sharikat al-Şihâfa al-'Uthmâniyya, 1890. google scholar
• Calder, Norman. “Al-Nawawî’s Typology of Muftîs and Its Significance for a General Theory of Islamic Law.” Islamic Law andSociety 3/2 (1996), 137-164. https://doi.org/10.1163/1568519962599113 google scholar
• Coulson, Noel J. A History of Islamic Law. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1994. https://doi.org/10.1515/9781474465892 google scholar
• Dabusî, Abu Zayd 'Ubayd Allah ibn 'Umar al-. Taqwim Al-Adilla Fi Uşül al-Fiqh. Beirut: Dâr al-Kutub al-'Ilmiyya, 2001. google scholar
• El Shamsy, Ahmed. “Rethinking ‘Taqlîd’ in the Early Shafi'î School.” Journal of the American Oriental Society 128/1 (March 2008). google scholar
• Fadel, Mohammad. “The Social Logic of Taqlîd and the Rise of the Mukhataşar.” Islamic Law and Society 3/2 (1996), 193-233. google scholar
• Hallaq, Wael B. “Was the Gate of Ijtihad Closed?” International Journal of Middle East Studies 16/1 (1984), 3-41. google scholar
• İbn al-Humâm, Kamâl al-Dîn Muhammad ibn 'Abd al-Wâhid. Al-Tahrir Fi Uşül al-Fiqh. Cairo: Matba'a Muştafâ al-Bâbî al-Halabî wa-Awlâdih bi-Mişr, 1351h. google scholar
• İbn al-Sâ'âtî, Muzaffar al-Dîn Ahmad ibn 'Alî. Badi'Al-Nizam al-Jami'BaynaKitab al-Bazdawi Wa-l-Ihkam. Mekke: Jâmi'at Umm al-Qurâ, 1985. google scholar
• İbn Amîr Hâj, Abu 'Abd Allâh Shams al-Dîn Muhammad ibn Muhammad. Al-Taqrir Wa-al-Tahbir 'ala Kitab al-Tahrir. Bulâq: al-Matba'a al-Kubrâ al-Amîriyya, 1316. google scholar
• İftikhâr al-Dîn al-Bukhârî, Tâhir b. Ahmad. Khulaşat Al-Fatâwa. Karachi: Maktabat al-Rashîdiyya, no date. google scholar
• Jackson, Sherman. “Taqlîd, Legal Scaffolding and the Scope of Legal İnjunctions in Post-Formative Theory:” Islamic Law and Society 3/2 (1996), 165-192. https://doi.org/10.1163/1568519962599104 google scholar
• Jackson, Sherman A. Islamic Law and the State: The Constitutional Jurisprudence of Shihab Al-Din Al-Qarafi. Boston: Brill, 1st ed., 1996. google scholar
• Jaşşaş, Abu Bakr Ahmad ibn 'Alı al-Razı al-. Al-FuşulFi al-Uşul. Kuwait: Wizarat al-Awqaf al-Kuwaitiyya, 1994. google scholar
• Jaşşâş, Abu Bakr Ahmad ibn 'Alı al-Razı al-. Sharh Kitab Adab Al-QâdiLi’l-Haşşaf Beirut: Dar al-Kutub al-'Ilmiyya, 2013. google scholar
• Kamalpashazade, Shams al-Dın Ahmad ibn Sulayman. “Risala Fı Dukhuli Waladi Al-Bint Li’l-Mawquf.” İbn Kemâl’in İslâm Hukuku Alanındaki Arapça Yazma Risaleleri: Tahkik ve Tahlili. critical ed. Salim Özer. 187-197. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Thesis type: Doctoral dissertation, 1991. google scholar
• Makdisi, George. The Rise of Colleges: Instituions of Learning in Islam and The West. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1981. google scholar
• Marghınanı, Burhan al-Dın 'Alı ibn Abı Bakr al-. “Mukhtarat Al-Nawazil.” Burhaneddin El-Mergînânî’nin “Muhtâratu’n-Nevâzil” Eserinin Edisyon Kritiği. 23-529. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Thesis type: MA, 2010. google scholar
• Molla Fanarı. Fuşul Al-Badâ'i' Fi Uşul al-Sharâ‘i‘. Beirut: Dar al-Kutub al-'Ilmiyya, 2006. google scholar
• QudUrı, Abu al-Husayn Ahmad ibn Abı Bakr al-. Mukhtaşar Al-QudüriFi al-Fiqh al-Hanafi. Beirut: Dar al-Kutub al-'Ilmiyya, 1997. google scholar
• Şadr al-Shahıd, Husam al-Dın 'Umar ibn 'Abd al-'Azız ibn Maza al-Bukhaff. “Kitab Al-Waqi'at.” Es-Sadruşşehîd Ömer B. Abdülazîz’in (Ö. 536/1141) Kitâbü’l-Vakı‘ât Adlı Eserinin Tahkik ve Değerlendirilmesi. critical ed. 'Abd al-Naşir Hakımı. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Thesis type: Doctoral dissertation, 2018. google scholar
• Şadr al-Shahıd, Husam al-Dın 'Umar ibn 'Abd al-'Azız ibn Maza al-Bukharı. Sharh Adab Al-Qâdi Li’l-Haşşaf. critical ed. Muhyı Hilal Sarhan. Baghdad: Wizarat al-Awqaf, 1977. google scholar
• Samarqandı, AbU al-Layth Naşr ibn Muhammad ibn Ahmad al-. ‘Uyum Al-Masâ'il. Baghdad: Matba'at As'ad, 1386H. google scholar
• Samarqandı, 'Ala' al-Dın Muhammad ibn Ahmad al-. Mizan Al-Uşul FiNataij al-‘Uqül. Beirut: Dar al-Kutub al-'Ilmiyya, 2nd Ed., 1994. google scholar
• Sarakhsı, Shams al-A'imma Muhammad ibn Ahmad ibn Abı Sahl al-. Al-Mabsut. Beirut: Dar al-Ma'rifa, no date. google scholar
• Sarıtaş, Murat. Fıkıh, Mezhep ve Sultan: 16. Yüzyıl Osmanlı Merkez Topraklarında Mahkeme Kararlarında Hangi Hukukî Görüşlerin Esas Alınacağı Ile İlgili Emr-i Sultânîler. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doctoral Dissertation, 2024. google scholar
• Schacht, Joseph. An Introduction to Islamic Law. Oxford [Oxfordshire] ; New York: Clarendon Press, 1982. google scholar
• Usmandı, 'Ala' al-Dın Muhammad ibn 'Abd al-Hamıd ibn Husayn al-. Badhl Al-Nazar Fi al-Uşul. critical ed. Muhammad Zakı 'Abd al-Barr. Cairo: Maktabat al-Turath, 1992. google scholar
• Walwalijı, Zahir al-Dın 'Abd al-Rashıd ibn Abı Hanıfa al-. Al-Fatawa al-Walwalijiyya. Beirut: Dar al-Kutub al-'Ilmiyya, 2003. google scholar
• Zahır al-Dın al-Bukharı, AbU Bakr Muhammad ibn Ahmad. Al-Fatawa al-Zahiriyya. İstanbul: Bayazid Library, Veliyyüddin Efendi, 1498. google scholar