Osmanlı Matbuatının Sekiz Punto Nesih Yazı Karakteri ve Türk Hurufat Yapımcısı Mehmed Emin Efendi

Year 2022, Issue: 31, 567 - 602, 28.06.2022

Onur Fatih Yazıcıgil

https://doi.org/10.26650/sty.2022.1066671

Abstract

Bu makalede 1870-1875 yılları arasında İstanbul’da hakkedilip dökülmüş ve
Osmanlı matbaalarında çeşitli tipografik düzenlemelerde kullanılmış 8 punto
nesih yazı karakteri ve onun hurufat yapımcısı incelenmiştir. Osmanlıca matbu
eserlerin mizanpajının 1880’lerden itibaren daha ayrıntılı bir tipografik hiyerarşi
ile düzenlendiği bilinmektedir. Çeşitli cinslerde ve boylarda üretilmiş yazı
karakterlerinin artması, bu gelişimin başlıca sebeplerindendir. Müteferrika
matbaasının kuruluşundan 1928 Türk Harf İnkılâbına kadar geçen iki yüz
yıllık sürede matbu eserlerin basımında kullanılan, punto ve şekil açısından
özgün olan dokuz nesih yazı karakteri saptanmıştır. Bunların içerisinde sekiz
punto nesih yazı karakterinin Osmanlı matbaalarında kullanılmış en küçük
Arap harfli hurufat olması ve tipografik hiyerarşinin düzenlenmesinde önemli
rol oynaması onu diğer yazı karakterlerinden ayırmıştır. İlk baskı uygulaması
1875’te cep kitabı şeklinde Hilye-i Hakani eserinde yapılmıştır. Bu makalede 8
punto nesih yazı karakterinin görsel analizi ile bu karakterin üretimini yapan
Türk hurufat yapımcısı Mehmed Emin Efendi üzerine yoğunlaşılmıştır. Söz
konusu hurufatın üretilmesindeki itici güç ve ardından edinilen üretim imtiyazı
belgeler üzerinden irdelenmiştir. Mecmua, gazete, kitap ve cep sözlüğü gibi
çeşitli tipografik düzenlemelerdeki kullanım örnekleriyle birlikte sunulmuştur.
Yazı karakterinin madenî hurufatının mevcut olmaması nedeniyle çalışmada
yalnızca baskıda oluşturduğu şekli incelenmiştir.

Keywords

Osmanlı Matbaacılığı, Hurufat, Hakkâk, Dökümhane, Tipografi

Thanks

Bu makalenin ortaya çıkmasında birincil kaynak olarak kullanılan Osmanlı devlet arşivlerinde bulunan riḳʿa el yazması istida ve mazbataların okunmasında desteklerini esirgemeyen Doç. Dr. Sevim Yılmaz Önder ve Sedanur Temel’e hassaten müteşekkirim.

The Ottoman Printers’ 8 Point Naskh Typeface and its Turkish Type Maker Mehmed Emin Efendi

Abstract

This paper discusses the 8 point (pt) naskh typeface created in Istanbul between
1870 and 1875 and utilized by Ottoman printers during the late 19th and early
20th centuries. In the 1880s, Ottoman printed material began to display a more
sophisticated typographic hierarchy, with the proliferation of typefaces in
various styles and point sizes being the main reason for this visual development.
The historical analysis of Ottoman Arabic typefaces reveals the existence of
nine original naskh typefaces that were created and used from 1729 until the
1928 Turkish script reform. Among these nine fonts, the 8 pt naskh typeface
distinguished itself by its size as the smallest Arabic type used by Ottoman printers, earning it a crucial role in page layout design. It was first utilized in the 1875 pocket book, Hilye-i Hakani.
This study focuses on the visual and historical development of the 8 pt naskh typeface and sheds light on its creator,
Mehmed Emin Efendi and uses archival documents to scrutinize the driving force for its creation. Due to the absence
of metal types, this paper examines only the printed form of types found in journals, newspapers, and books. 

Keywords

Ottoman printing, Metal type, Punchcutter, Type foundry, Typography

References

• Acar, M. Şinasi. Osmanlı’dan Bugüne Gözümüzden Kaçanlar. İstanbul: Yem Yayın, 2013. google scholar
• Aleko ve İhsan. İngilizceden Türkçeye CebLugatıPocketDictionary. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matba'ası, 1335/1916. google scholar
• Ataman, Bora ve Pekman, Cem. “A Champion of Printing Quality in the Ottoman Turkish Press of the Second Constitutional Period: Şehbal Journal.” Historical Aspects of Printing in Languages of the Middle East, Papers from the Symposium at the University of Leipzig, September 2008, hazırlayan Geoffrey Roper içinde 231-243. Leiden: Brill, 2014. google scholar
• Cevdet, Abdullah ve İbrahim, İsmail. 'Osmanlıca Ceb Lugatı. İstanbul: Terakki Matba'ası, 1313/1895. google scholar
• Derman, Uğur. “Yazı San’atının Eski Matbaacılığımıza Akisleri.” Türk Kütüphaneciler Derneği Basım ve Yayıncılığımızın 250. Yılı Bilimsel Toplantısı, hazırlayan Necmeddin Sefercioğlu içinde 97-118. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği, 1979. google scholar
• Derman, Uğur. “Hezârfen Hattat Üsküdarlı Necmeddin Okyay.” Üsküdar Sempozyumu I Bildiriler, c. 2 hazırlayan Zekeriya Kurşun, Ahmet Emre Bilgili, Kemal Kahraman, Celil Güngör içinde 182-195. İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmaları Merkezi, 2004. google scholar
• Derman, Uğur ve Pala, İskender. Hilye-i Hâkanî, Kazasker Mustafa İzzet Efendi Hattıyla. İstanbul: Albaraka, 2020. google scholar
• Gür, Alim. Ebüzziya Tevfik Hayatı; Dil, Edebiyat, Basın, Yayın ve Matbaacılığa Katkıları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998. google scholar
• Heinrich, Herbert. “The Discovery of Galvanoplasty and Electrotyping.” Journal of Chemical Education 15/12 (1938): 566-75. google scholar
• İhsan, Ahmed. “Mühendisoglu.” Servet-i Fünûn 5 (Rabiulâhir 1308/1890): 53-54. google scholar
• Kürkçüoğlu, Kemâl Edîb. Fuzulî, Rind ü Zâhid. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1956. google scholar
• Koçu, Reşat Ekrem. “Arab Asıllı Türk Harfleri.” İstanbul Ansiklopedisi. 3: 924-931. İstanbul: Reşad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 1958. google scholar
• Mübahat S. Kütükoğlu. “Hayriye Tüccarı.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 17: 64-65. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998. google scholar
• Lapçinciyan, Teotig. Dib u Dar. G. Bolis [İstanbul]: Vahram & Hıraç Der-Nersesyan, 1912. google scholar
• Lapçinciyan, Teotig. Dib u Dar, Baskı ve Harf Ermeni Matbaacılık Tarihi. çeviren S. Malhasyan ve A. İncidüzen. İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık, 2012. google scholar
• Mehmed, Hâkânî. Hilye-i Hâkârii. İstanbul: İmâmeci-zâde Mehmed Emin Bey Matba'ası, 1875. google scholar
• Özkal, Özlem ve Yazıcıgil, Onur. “Ottoman Typography towards Modernization: Private Presses, Mass Media and a New Perception of Typographic Production.” Face Forward Konferansı’nda sunulan bildiri, Dublin, 11-12 Aralık 2015. google scholar
• Pamukciyan, Kevork. Biyografileriyle Ermeniler. İstanbul: Aras, 2003. google scholar
• Rasim, Ahmed. “Hatt-ı Kufi - Haçik Kigorkyan: Duyup üstâd Râsim’den dedim târih / Dizildi hatt-ı kufi kırk sekiz punto.” İkdâm, 18 Ağustos 1922. google scholar
• Rasim, Ahmed. “Yeni Yirmi Dört Punto Kufi Yazı.” İkdam, 13 Ağustos 1924. google scholar
• Redhouse, James.Müntehabât-ıLugât-ı Osmaniye. İstanbul: Karahisârî el-Hâc 'Âlî Efendi Matba'ası, 1281/1864. google scholar
• Sabev, Orlin. İbrahim Müteferrika ya da ilk Osmanlı Matbaa Serüveni. İstanbul: Yeditepe, 2016. google scholar
• Seydi, Ali. Resimli Kâmûs-ı ‘Omunu. İstanbul: Matba'a ve Kitabhâne-i Cihân, 1330/1911. google scholar
• Southward, John. Practical Printing. A Handbook of the Art of Typography. London: J.M. Powell & Son, 1884. google scholar
• Smeijers, Fred. Counterpunch, making type in the sixteenth century designing typefaces now. London: Hyphen Press, 1996. google scholar
• Tâhir ve Ahmed, Diyârbekirli. Sanat-ı Tıbâ‘at yâhüd Mürettiblik. İstanbul: Karabet Matba'ası, 1311/1893. google scholar
• Tevfik, Ebüzziya. “İhtira'at-ı Bedi'a, Tıba'at.” Muharrir 1/3 (1293/1876): 70-74. google scholar
• Tevfik, Ebüzziya. “Işlâh-ı Huruf Meselesi.”Mecmü‘a-iEbuzziyâ 43 (1302/1884): 1370-73. google scholar
• Tevfik, Ebüzziya. “36 Punto Huruf ve Haçik Kigorkyan Efendi.” Mecmü‘a-i Ebüzziya 128 (Muharrem 1330/ Ocak 1912): 371. google scholar
• Tevfik, Ebüzziya. “Huruf-ı 'Arabiye’nin Tıbâ'ate Tatbiki Hakkında Tetebb'uât-ı Târihiye.” Mecmü‘a-i Ebuzziyâ 81 (1316/1898): 1669-1680. google scholar
• Yazıcıgil, Onur Fatih. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Nesih Hattının Tipografik Evrimi (1729-1928).” Sanatta Yeterlilik Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2020. google scholar
• Arşiv Belgeleri google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Şura-yı Devlet (ŞD) 2882/52/1, 20 Cemâziyelevvel 1292 (24 Haziran 1875). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Şura-yı Devlet (ŞD) 2882/52/4, 17 Cemâziyelevvel 1292 (21 Haziran 1875). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Şura-yı Devlet (ŞD) 2882/52/3, 24 Cemâziye’l-âhir 1292 (28 Temmuz 1875). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti (MF.MKT) 18/48, 27 Safer 1291 (15 Nisan 1874). google scholar