MANÇULARIN İLK DOĞU TÜRKİSTAN İSTİLÂSI

Year 2016, Issue: 63, 27 - 40, 02.10.2016

Feyzullah Uygur

Abstract

XVII. yüzyılın ilk yarısında Tanrı Dağlarının kuzeyinde İli merkezli Cungarya Hanlığı

kurulurken, güneyinde ise Ak Dağlılar ve Kara Dağlılar olmak üzere iki Hocalar güruhu

birbirine karşı kıyasıya mücadele ediyordu. Yarkent Hanı İsmail Han tarafından saf dışı

bırakılan Ak Dağlıların dinî lideri Apak Hoca’nın yardım talep etmesi üzerine Cungarların,

‘Küçük Buhara’ olarak da bilenen Kaşgar’ı ele geçirmelerinin yolu açıldı. Bu sırada önce

Kumul’u ardından da Turfan’ı Cungarların elinden almayı başaran Mançular da, Doğu

Türkistan’ın doğusunda varlık göstermeye başladılar. 1755 yılında Cungarya’yı ele geçiren

Mançular, Cungarların izledikleri politikayı uygulayarak Tanrı Dağlarının güneyine doğru

hareket etme kararı aldılar ve 1759 yılında Doğu Türkistan’ın ilk istilâsını gerçekleştirdiler.

Aralarındaki bitmek bilmeyen cidâl ve kavgalar Hocaları, vatanlarını istilâya başlayan

Cungarlara ve de Mançulara karşı birlikte karşı koymaktan alıkoydu.

Keywords

Ak Dağlılar, Kara Dağlılar, Apak Hoca, Cungarlar, Han Hoca Kardeşler, Doğu Türkistan

References

• Âtıf, Mehmed, Kaşgar Tarihi (Bâis-i Hayret Ahvâl-i Garibesi), haz. İsmail, Vehbi, Cahit, Eysi Yayınları, Kırıkkale 1999. Bekin, A. Rıza, “Yakup Beg’den Önce Doğu Türkistan’daki Ayaklanmalar”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Doğu Dilleri Dergisi, XI/4 (1981), s. 17-37. Boulger, D. C., The Life of Yakoob Beg (Athalik Ghazi, and Badaulet; Ameer of Kashgar), Wm. H. Allen & Co., London 1878. Ch’en Ching-lung, Çin ve Batı Kaynaklarına Göre 1828 İsyanlarından Yakup Bey’e Kadar Doğu Türkistan Tarihi, Doktora Çalışması, T’ai-pei 1967. Fan Wen-lan (范文澜), v.d., Zhong-guo Tong-shi (中国通史), c. X, Renmin Chuban-she, Bei-jing 200610. Guo Ping-liang (郭平梁), Wang Zhi-lai (王治来), Xin-jiang Jain-shi (新 疆简史), c. I, Xin-jiang Ren-min Chuban-she, Urumçi 19973. Hayit, Baymirza, Türkistan Rusya ile Çin Arasında, çev. Abdülkadir Sadak, Otağ Yayınları, Ankara 1975. Hong Di-chen (洪涤尘), Xin-jiang Shi-di Da-gang (新疆史地大纲), Zheng-zhong Shu-ju, Shang-hai 1945. İsiev, D. A., Yedi Şehir Uygur Devleti, İzdatelstvo Nauka, Almatı 1990. Ji Xian-lin (季羡林), Weiwuer Shi-lüe (维吾尔史略), Dong-fang Shu-she, Jinan 1952. Kalan, Ekrem, Cungar Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008. Kâşgarî, Muhammed Sadık, Tezkire-i Azizan, haz. Necat Muhlis, Şemsettin Emet, Kaşgar Uygur Neşriyatı, Kaşgar 1988. Khodjaev, Ablat - Kamil Khodjaev, “Chi’ng Çini’nin Zungarya ve Doğu Türkistan’ı İşgali”, çev. Bülent Keneş, Türkler Ansiklopedisi, c. XVIII, Ankara 2002, s. 678-701. Qing Shi-lu Xin-jiang Zi-liao Ji-lu (<清史录> 新疆资料辑录), c. IV, haz. Zhou xuan (周轩), Xiu Zhong-yi (修仲一), Gao Jian (高健), Xin-jiang Da-xue 40 FEYZULLAH UYGUR Chuban-she, Urumçi 2009. Sayrami, Molla Musa, Tarihi Hamidi, haz. Enver Baytur, Pekin Milletler Neşriyatı, Pekin 1986. Wei-yuan (魏源), Sheng Wu Ji (圣武记), Zhong-hua Shu-ju, Bei-jing 1984. Wusiman, Paizula, A. N. Kuropatkin ve Onun Kaşgarya Adlı Eseri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2008. Zeng Wen-wu (曾问吾), Zhong-guo Jing-ying Xiyu-shi (中国经营西域 史), Shang-hai Shang-wu Yinshu-guan, Shang-hai 1936. Zheng Tian-ting (郑天挺), v.d., Zhong-guo Li-shi Da Ci-dian (中国历史 大辞典), I-II, Shang-hai Ci-shu Chuban-she, Shnag-hai 2000. Zlatkin, İ. Y., Cungar Hanlığı Tarihi, çev. Ma Man-li (马曼丽), Shang-wu Yinshu-guan, Bei-jing 1980.