Irak Türkmen Türkçesinde Moğolcadan Alıntı Sözcükler

Year 2024, Volume: 34 Issue: 2, 877 - 897, 13.01.2025

Savaş Karagözlü

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1500736

Abstract

Türkçeyle Moğolca arasındaki dil ilişkisi çok eskilere dayanmaktadır. Aynı dil grubunun içerisinde yer alan bu iki dil, tarih boyunca birbirinden yoğun bir şekilde etkilenmiştir. Farklı dönem ve bölgelerde meydana gelen söz konusu etkileşim bu iki dilin arasındaki sözcük alışverişinin gerçekleşmesine neden olmuştur. Dolayısıyla Moğolcada Türkçe ve Türkçede Moğolca sözcükler yer etmiştir. Bu konu ile ilgili çok sayıda çalışmalar yapılmış; bu çalışmalarda ya Moğolcada Türkçe unsurlar ya da Türkçede Moğolcada unsurlar ele alınmıştır. Bununla birlikte iki dilin arasındaki benzerlik, farklılık, paralellik vb. gibi konular hakkında da çalışmalar mevcuttur. Türkçede Moğolca unsurları konu eden çalışmalardan biri “Irak Türkmen Türkçesinde Kullanılan Moğolca Kelimeler” adlı makaledir. Bu makale, Hamdi Lateef Khairullah’a ait olup 2020 yılında Mecellet Camiat Kerkuk lid-Dirasâtu’l-İnsâniyye adlı bilimsel dergide yayımlanmıştır. Yazar, bu çalışmasında Irak Türkmen Türkçesinde kullanılan Moğolca kökenli 14 sözcük tespit edip incelemiştir. Yazarın tespit ettiği bu sözcüklerin dışında Irak Türkmen Türkçesinde kullanılmakta olan Moğolca kökenli başka sözcüklerin de olduğu tespit edilmiştir. İncelemeye alınmayan sözcüklere dikkat çekmeyi ve bahsi geçen makaleye katkı sağlamayı amaçlayan yeni bir çalışma yapmaya gerek duyulmuştur. Çalışmamızda; Khairullah’ın değinmediği Moğolca kökenli sözcükler ele alınmıştır. Söz konusu sözcüklerin Irak Türkmen Türkçesindeki şekilleri, anlamları, kullanım şekilleri, kullanıldığı bölgeler, (varsa) tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki şekilleri ve anlamları ile Moğolcadaki şekilleri ve anlamları hakkında bilgiler verilmiştir.

Keywords

Irak Türkmen Türkçesi, Kerkük Ağzı, Türkçe, Moğolca, Alıntı Sözcükler, Dil ilişkileri

Mongolian Loanedwords In Iraqi Turkmen Turkish

Abstract

The linguistic relationship between Turkish and Mongolian dates back to ancient times. These two languages, which are in the same language group, have been heavily influenced by each other throughout history. This interaction, which occurred in different periods and regions, caused the exchange of words between these two languages. Therefore, there are Turkish words in Mongolian and Mongolian words in Turkish. Many studies have been done on this subject; In these studies, either Turkish elements in Mongolian or Mongolian elements in Turkish were discussed. In addition, there are also studies on topics such as similarities, differences, parallelism and so on between two languages. One of the studies that deals with Mongolian elements in Turkish is the article titled “Mongolian Words Used in Iraqi Turkmen Turkish”. This article belongs to Hamdi Lateef Khairullah and in this study, 14 words of Mongolian origin used in Iraqi Turkmen Turkish were identified and examined. Apart from these words identified by the author, it has been determined that there are other words of Mongolian origin used in Iraqi Turkmen Turkish. There was a need to conduct a new study aiming to draw attention to words that were not examined and to contribute to the mentioned article. In our study; In the mentioned article, words of Mongolian origin that were not examined were discussed. Information is given about the shapes, meanings, usage patterns of the words in question in Iraqi Turkmen Turkish, the regions where they are used, their shapes and meanings in historical and contemporary Turkish dialects, and their shapes and meanings in Mongolian.

Keywords

Iraqi Turkmen Turkish, Kirkuk Dialect, Turkish Language, Mongolian, Turkish, Loaned Words, Language Relationships

References

• Akdoğan, Yaşar. Azerbaycan Türkçesi’nden Türkiye Türkçesi’ne Büyük Sözlük. İstanbul: Beşir Yayınevi, 1999. google scholar
• Arıkoğlu, Ekrem. Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ, 2005. google scholar
• Azerbaycan Dialektoloji Lüğati. 1. cilt. Redaktörler Akad. M. Ş. Şirsliyev ve M. İ. İslamov, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2010. google scholar
• AzerbaycanDialektolojiLüğati. 2. cilt. Redaktörler Akad. M. Ş. Şirsliyev ve M. İ. İslamov, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2003. google scholar
• Baskakov, N. A. ve T.M. Taşçakakova. Altayca Türkçe Sözlük. Hazırlayan Emine Gürsoy Naskali ve Muvaffak Duranlı, Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999. google scholar
• Bawden, Charles. Mongolian-English Dictionary. London and Newyork: Kegan Paul İnternational, 1997. google scholar
• Bayatlı, Hidayet Kemal. Irak Türkmen Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1996. google scholar
• Boeschoten, Hendrik. A Dictionary of Early Middle Turkic. Brill: Leiden / Boston, 2021. google scholar
• Clark, Larry V. “Mongol Elements İn Old Turkic”, Journal de laSociete Finno-Ougrienne 75 (1977): 110-168. google scholar
• Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: At The Clarendon Press, 1972. google scholar
• Çiçek, Sevim Erdem. “Kıpçak Sözlüklerinde Moğolca Unsurlar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN 63/1 (2015): 49-98. google scholar
• Doerfer, Gerhard. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. I. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH, 1963. google scholar
• Doerfer, Gerhard. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. 3. cilt. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH, 1967. google scholar
• Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro, 1999. google scholar
• Ersoy, Feyzi. Çağdaş Moğolca El Kitabı. Ankara: Gazi Kitabevi, 2018. google scholar
• Gül, Bülent. “Türkçe Moğolca İlişkisi Üzerine”, Türkiye-Moğolistan Diplomatik İlişkilerinin 50. Yılı Münasebetiyle Geçmişten Günümüze Türkler ve Moğollar Tarih-Dil-Kültür içinde, 119-134. İstanbul: Türk Ocakları İstanbul Şubesi Yayını, 2020 google scholar
• Gül, Bülent. Moğolca İbni Mühennâ Lügati. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2016. google scholar
• Gülensoy, Tuncer. “Eski ve Orta Türkçede Moğolca Kelimeler ve Moğolca-Türkçe Müşterek Kelimeler Üzerine Notlar”, Türkoloji Dergisi 6/1 (1974): 235-259. google scholar
• Güner, Galip. “Codex Cumanıcus’ta Moğolca Alıntı Kelimeler Üzerine Yeni Bir Yaklaşım”, Gazi Türkiyat 20, (2017): 9-24. google scholar
• Hasan, Leyth. Rauf. El-Mu' cem Lil-kelimat ve’l Mustalahatu’l-‘ İrakiyye. Dubai: 2013. google scholar
• Hürmüzlü, Habib. Irak Türkmen Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türkmeneli İşbirliği ve Kültür Vakfı Yayınları, 2013. google scholar
• Karagözlü, Savaş. “Irak Arapçasına Giren Kuşçulukla İlgili Türkçe Kelimeler”, Dil Araştırmaları 22 (2018): 159-168. google scholar
• Kaymaz Zeki. “Babur’dan Günümüze Aşık Oyunundan Bir Ad: Çik”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 4/8 (2009): 79-82. google scholar
• Kaymaz, Zeki. “Bir Süryani Kilisesinde Uygur Harfleri İle Yazılmış Türkçe Bir Dua”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 3 (2014): 157-162. google scholar
• Kazak Türkçesi Sözlüğü. Çeviren Hasan Oraltay, Nuri Yüce ve Saadet Pınar. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları, 1984. google scholar
• Khairullah, Hamdi Lateef. “Irak Türkmen Türkçesinde Kullanılan Moğolca Kelimeler”, Mecellet Camiat Kerkuk lid-Dirasâtu’l-İnsâniyye 15/2 (2020): 1-8. google scholar
• Krueger, J. R. “Eski Türkçede Moğolca”, Çeviren Mustafa Kaçalin. Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi 6 (2002): 205-214. google scholar
• Lessing, Ferdinand D. Moğolca- Türkçe Sözlük A-N. 1. cilt. Çeviren Günay Karaağaç. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2003. google scholar
• Lessing, Ferdinand D. Moğolca- Türkçe Sözlük O-C (Z)). 2. cilt. Çeviren Günay Karaağaç. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2003. google scholar
• Ma’rufov, Z. M. Özbek Tilining İzahli Lugati. 2. cilt. Moskova: İzdatelstvo, 1981. google scholar
• Malbakov, M., K. Esennova ve B. Hinayet. KazakÂdebi Tilinin Sözdigi. 14. cilt. Almaty: 2011. google scholar
• Necip, Emir Necipoviç. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çeviren İklil Kurban. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1995. google scholar
• Nemeth, Gyula. Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü. Çeviren Kemal Aytaç. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990. google scholar
• Öner, Mustafa. Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2009. google scholar
• Paasonen, Heikki. Çuvaş Sözlüğü. Çeviren Türk Dil Kurumu-Komisyon. İstanbul: Horoz Basımevi, 1950. google scholar
• Poppe, N. N. Mongoliskii Slovar Mukaddimat Al-Adab. Çast I-II. Moskva-Leningrad, 1938. google scholar
• Pekacar, Çetin. Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2011. google scholar
• Rybatzki, Volker. “Some Mongolic Words In Özbek (İ) • Words Beginning Wıth a-, â-, e-, b-, p-, d-, t-”, Yalım Kaya Bitigi, Osman Fikri Sertkaya Armağanı içinde, 511-532. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, 2013. google scholar
• Rysbek, Alimov. “On Mongolic Back Borrowıngs In Kyrgyz”, Proceedings of the 6th Congress of Turcology “Studies on the Turkic World- Multidisciplinary Perspectives” September 19-21 2022, University of Warsaw, Warsaw, Poland. (Preprint), (2022): https://doi.org/10.5281/zenodo.10494487. google scholar
• Salan, Musa. “Tarihî Türkçede Moğolca Alıntı Fiillerin Kronolojik Durumu”, Türk Diline Artzamanlı ve Eşzamanlı Bakışlar içinde, 407-470. Çanakkale: Paradigma Akademi, 2022. google scholar
• Sava, Işılay Işıktaş. “Kırım Tatarcada Moğolca Alıntı Kelimeler”, Karadeniz Araştırmaları 14/75 (2022), 933-951. google scholar
• Şçerbak Aleksandr Mihaloviç. “Türk-Moğol Dil İlişkileri (Dillerin Birbirinden Etkilenme ve Birbirlerine Karışma Sorunu Üzerine)”, Çeviren Leyla Babatürk. Sosyal Bilimler Dergisi 25 (2011): 9-32. google scholar
• Şçerbak Aleksandr Mihaloviç. Eski Dönem Türk-Moğol Dil İlişkileri (8.-14. Yüzyıllar). Çeviren Rysbek Alimov. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2019. google scholar
• Tekin, Talat, vd. Türkmence - Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1995. google scholar
• The King’s Dictionary: The Rasûlid Hexaglot: Fourteenth Century Vocabularies in Arabic, Persian, Turkic, Greek, Armenian and Mongol. Translated by T. Halasi-Kun, Peter B. Golden ve Lajos Ligeti. Brill: Leiden-Boston-Köln, 2000. google scholar
• Tietze, Andreas. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. 2. cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016. google scholar
• Tietze, Andreas. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. 4. cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi. google scholar
• Tietze, Andreas. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. 7. cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2019. google scholar
• Tokatlı, Suzan Suzi. “Anadolu’da Soyka Kelimesinin Kullanımı”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi I (2012): 266-276. google scholar
• Toparlı, Recep, Hanifi Vural ve Recep Karaatlı. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2014. google scholar
• Tuna, Osman Nedim. “Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler”, Türkiyat Mecmuası 17 (1972): 209-250. google scholar
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. 3. cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1993. google scholar
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. 8. cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1993. google scholar
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. 10. cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1993. google scholar
• Ünlü, Suat. Harezm Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi, 2012. google scholar
• Ünlü, Suat. Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi, 2013. google scholar
• Yudahin, K. K. Kırgız Sözlüğü (A-J). 1. cilt. Çeviren Abdullah Taymas. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998. google scholar
• Yudahin, K. K. Kırgız Sözlüğü (K-Z). 2. cilt. Çeviren Abdullah Taymas. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998. google scholar
• Yüce, Nuri. Ebu’l-Kasım CarullahMahmüdbin 'Omar binMuhammedbinAhmedEz-ZamahşariEl-Hvarizmi Mukaddimetü’l-Edeb Hvarizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Giriş, Dil Özellikleri, Metin İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1993. google scholar