Which is the Oldest Manuscript of Rabghūzī’s Qisas alAnbiyā?

Year 2024, Volume: 34 Issue: 2, 839 - 875, 13.01.2025

Samet Onur

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1519188

Abstract

The purpose of this article is to try to determine which is the oldest and best manuscript copy of Rabghūzī’s Qisas al-Anbiyā, also known as the Qisas-i Rabghūzī. The Qisas-i Rabghūzī manuscript in the British Museum Library is considered the oldest and best copy since Szynkiewicz’s work in 1926, and it is believed that a manuscript copy of the work from the 14th century has not survived. However, there is a manuscript copy in the Tehran University Library, much older than the one in the British Museum Library, whose linguistic value has not been recognised, although it has been discovered twice before. Both the linguistic and orthographic features of the Tehran manuscript, the date of which is unknown due to the absence of a colophon, prove that this manuscript was copied in the first half of the 14th century. The language of the manuscript is more archaic than any known Khwarezmian Turkish work. In many respects it is closer to Karakhanid. The main body of the article treats the linguistic and orthographic features of the Tehran manuscript. The present article also highlights the problems caused by the text editions based on the British Museum copy, and compares the Tehran manuscript with the British Museum manuscript and the earliest Middle Turkish sources. The results of my examination and study of the Tehran manuscript show that this manuscript is the oldest and best copy of the Qisas-i Rabghūzī and that the text it presents is very close to the original text. This means that we are dealing with a text that is even older and more important than the Nahj al-Farādīs, which is considered to be the most important source for Khwarezmian Turkish. In conclusion, it seems that a new edition of the Qisas-i Rabghūzī based on the Tehran manuscript is now necessary, and I hope to carry it out in the near future.

Keywords

Rabghūzī, Qisas al-Anbiyā, Stories of the prophets, Khwarezmian Turkish, Eastern Turkish

Supporting Institution

The Scientific and Technological Research Council of Türkiye (TÜBİTAK) / 2218 National Post-doctoral Research Fellowship Program

Project Number

123C335

Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sının En Eski Nüshası Hangisidir?

Abstract

Bu çalışma, Rabgûzî’nin Kısas-ı Rabgûzî adıyla da bilinen Kısasü’l-Enbiyâ’sının en eski ve en iyi nüshasını tespit etmeyi amaçlamaktadır. Szynkiewicz’in 1926 tarihli çalışmasından bu yana Kısas-ı Rabgûzî’nin Britanya Müzesi Kütüphanesindeki nüshası (Londra nüshası) en eski ve en iyi nüsha olarak kabul edilmekte olup eserin XIV. yüzyıla ait bir nüshasının günümüze ulaşmadığı düşünülmektedir. Ne var ki Tahran Üniversitesi Kütüphanesinde, Britanya Müzesi Kütüphanesindekinden çok daha eski ve daha önce iki kez keşfedilmesine rağmen lisani değeri henüz tam olarak anlaşılamamış bir nüsha bulunmaktadır. Ketebe kaydı bulunmadığından istinsah tarihi tam olarak bilinmeyen Tahran nüshasının hem dil hem de imla özellikleri bu yazmanın XIV. yüzyılın ilk yarısında istinsah edildiğini göstermektedir. Nüshanın dili bilinen tüm Harezm Türkçesi eserlerinden daha arkaik özellikler göstermekte ve hatta pek çok noktada Karahanlı Türkçesine yaklaşmaktadır. Bu çalışmada ağırlıklı olarak Tahran nüshasının dil ve imla özellikleri üzerinde durulmakta, bunun yanı sıra Londra nüshasına dayanan metin neşirlerinin neden olduğu sorunlara dikkat çekilmekte ve Tahran nüshasının dil özellikleri Londra nüshasıyla ve en eski Orta Türkçe metinleriyle karşılaştırılmaktadır. Tahran nüshası üzerinde yaptığım incelemenin sonuçları, bu nüshanın Kısas-ı Rabgûzî’nin en eski ve en iyi nüshası olduğunu ve müellif nüshasına çok yakın olduğunu göstermektedir. Bu da Harezm Türkçesinin en önemli kaynağı sayılan Nehcü'l-Ferâdîs’ten bile daha eski ve önemli bir metinle karşı karşıya olduğumuz anlamına gelmektedir. Bu çerçevede oldukça gerekli olduğu anlaşılan Kısas-ı Rabgûzî’nin Tahran nüshasına dayalı yeni bir neşrini yakın gelecekte gerçekleştirmeyi planlıyorum.

Keywords

Rabgûzî, Kısas-ı Rabgûzî, Peygamber Kıssaları, Harezm Türkçesi, Doğu Türkçesi

Supporting Institution

TÜBİTAK / 2218 Yurt İçi Doktora Sonrası Araştırma Burs Programı

Project Number

123C335

References

• Abdurauf Fitrat. “Qutadgu Bilig”, Translated by Reşit Rahmeti Arat, Ungarische Jahrbücher, 6.1-2 (1926): 154-158. google scholar
• Ağca, Esin. “Türk Dilinin Tarihsel Diyalektolojisi-Harezm-Altın Ordu Sahasına Ait Türkçe Metinler Üzerine Bir İnceleme.” PhD diss., Eskişehir Osmangazi University, 2020. google scholar
• Ağca, Ferruh. Dillik Ölçütlere Göre Eski Uygurca Metinlerin Tarihlendirilmesi. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2021. google scholar
• Arat, Reşit Rahmeti. Kutadgu Bilig I: Metin. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1947. google scholar
• Arat, Reşit Rahmeti. Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1986. google scholar
• Ata, Aysu. Harezm - Altın Ordu Türkçesi. İstanbul: Kebikeç Yayınları, 2002. google scholar
• Ata, Aysu. RabgüzîKışaşü’l-Enbiyâ (PeygamberKıssaları). Giriş-Metin-Dizin. Vol. 1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019. google scholar
• Battal, Aptullah. İbnü-Mühennâ Lûgati (İstanbul Nüshasının Türkçe Bölüğünün Endeksidir). İstanbul: İstanbul Devlet Matbaası, 1938. google scholar
• Bayrami, Gyülcan. “Kutadgu Bilig Fergana Nüshası Metin-Dil Bilgisi-Notlar-Çeviri.” PhD diss., Yildiz Technical University, 2021. google scholar
• Boeschoten, Hendrik Erik. “The Leningrad Manuscripts of Rabghuzi’s Qisas.”, Türk Dilleri Araştırmaları (1991): 47-49. google scholar
• Boeschoten, Hendrik Erik. “Chaghatay”, in The Turkic Languages, Edited by Lars Johanson, and Eva Âgnes Csato Johanson, 160-173. London: Routledge, 2021. google scholar
• Boeschoten, Hendrik Erik. A Dictionary of Early Middle Turkic. Leiden: Brill, 2022. google scholar
• Boeschoten, Hendrik Erik and Marc Vandamme (1986) “The different copyists in the London ms. of the Qişaş-ı Rabghuzi”, in UtrechtPapers on the CentralAsia. Proceedings of the FirstEuropean Seminar on the Central Asian Studies, 177-183. Utrecht: University of Utrecht, 1986. google scholar
• Boeschoten, Hendrik Erik and John O’Kane Al-Rabghüzî. The Stories of theProphets. Qişaş al-Anbiyâ’: An Eastern Turkish Version (Second Edition). 2 vols. Leiden & Boston: Brill, 2015. google scholar
• Bulak, Şahap. “Tarihî ve Çağdaş Türk Yazı Dillerinde Şart Kipi.”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 30 (2011): 71-97. google scholar
• Cin, Ali. “Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sının Tahran nüshası.”, Turkish Studies 5/1 (2010): 237-245. google scholar
• Clauson, Sir Gerard. “The Turkish Numerals.”, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 1/2 (1959): 19-31. google scholar
• Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University, 1972. google scholar
• Çetin, Engin “Eski Türkçede Ünlü ve Ünsüz + Ünlü Seslerden Oluşan Sözcükler.”, in Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu (20-22 Ekim 2011) Bildirileri, 599-608. Adana: Çukurova Üniversitesi, 2012. google scholar
• Dankoff, Robert and James Kelly. Mahmüd al-Kâşgarî, Compendium of the Turkic Dialects (Dîwân Lugat at-Turk). Vol. 1. Harvard: Harvard University Press, 1982. google scholar
• Dankoff, Robert and James Kelly. Mahmüd al-Kâşgarî, Compendium of the Turkic Dialects (Dîwân Lugat at-Turk). Vol. 2. Harvard: Harvard University Press, 1984. google scholar
• Dankoff, Robert and James Kelly. Mahmüd al-Kâşgarî, Compendium of the Turkic Dialects (Dîwân Lugat at-Turk). Vol. 3. Harvard: Harvard University Press, 1985. google scholar
• Dankoff, Robert. “Rabghuzi’s Stories of the Prophets.”, Journal of American Oriental Society 117/1 (1997): 115-126. google scholar
• Dinçer, Aslıhan. “Bakmak İtaat Etmektir.” Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - Semih TEZCAN’a Armağan 13 (2013): 107-122. google scholar
• Doğan, Cihan. XIV-XV. Yüzyıl Tarihî Türk Yazı Dillerinde Lehçe Karışmaları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2022. google scholar
• Durgunay, Banu. “Doğu Türkçesi İlk Kur’an Çevirilerinde Fiiller.” Master’s Thesis, Akdeniz University, 2016. google scholar
• Eckmann, Janos. “Çağatay Dili Hakkında Notlar.”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 6 (1958): 115-126. google scholar
• Eckmann, Janos. “Das Chwarezmtürkische”, in Philologiae Turcicae Fundamenta, Edited by Jean Deny, Kaare Gronbech et al., 113-136. Vol. 1. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1959. google scholar
• Eckmann, Janos. “İslâmi Orta Asya Türk Edebî Dilinin Özellikleri.”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 57 (1988): 193-201. google scholar
• Eckmann, Janos. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. Edited by Osman Fikri Sertkaya. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. google scholar
• Eminoğlu, Emin. Abbâs ibni Hamza es-Sabrânî, Kitâbü’l-Ef’âl - Kıpçakça Satır Arası Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları, 2011. google scholar
• Erdal, Marcel. A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill, 2004. google scholar
• Ergene, Oğuz. Sadî Gülistan [Şiraz 1257] Giriş - Dil İncelemesi - Metin - Çeviri - Dizinler - Tıpkıbaskı (Çeviren: Sibîcâbî). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. google scholar
• Frye, Richard Nelson. “The Manuscript of the Andarz Nâme in New Persian.”, Journal of the American Oriental Society 75/1 (1995): 24-26. google scholar
• Gabain, Annemarie von. “Eski Türkçede Zamirler”, Translated by Berrin Akçalı, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 61(2013): 131-142. google scholar
• Gutas, Dimitri. “Notes and texts from Cairo manuscripts, II: Texts from Avicenna’s library in a copy by Abd-ar-Razzaq as-Signahi.”, Manuscripts of Middle East 2 (1987): 8-17. google scholar
• Gyarmati, Imre. “An Enigmatic Turkic Planet Name.”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 56/1 (2003): 81-86. google scholar
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. google scholar
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000. google scholar
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Türk Dilinde Edatlar (En Eski Türkçe Metinlerden Zamanımıza Kadar) - Yazı Dilinde-. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2015. google scholar
• Hofman, Henry Franciscus. Turkish Literature. A Bio-Bibliographical Survey. Vol. 3/1. Utrecht: Brill, 1969. google scholar
• Jarring, Gunnar. Return to Kashgar. Translated by Eva Claeson. Durham: Duke University Press, 1986. google scholar
• Johanson, Lars. “East Old Turkic”, in The Turkic Languages, Edited by Lars Johanson and Eva Âgnes Csato Johanson, 132-144. London: Routledge, 2021. google scholar
• Kabadayı, Osman. “Yetmiş Yıl Önce Yayımlanan ‘Rabgûzî Sentaksı’ Adlı Eser Üzerine Düşünceler ve el-Rabgüzî’nin Kısasü’l-Enbiyâsı Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi.”, Journal of OldTurkic Studies 1/1 (2017): 76-97. google scholar
• Karaayak, Tümer. “Harezm-Altın Ordu Türkçesinde Moğolca Kelimeler”, in Orta Türkçe Döneminin İlk Evresi: Sorunları ve Çözüm Önerileriyle Harezm Türkçesi, Edited by Yaşar Şimşek, 351-372. Ankara: Akçağ Yayınları, 2021. google scholar
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. “Nehcü’l-Feradis’in Dil Hususiyetleri I.”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 16 (1968): 55-72. google scholar
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. “Nehcü’l-Feradis’in Dil Hususiyetleri II.”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 17 (1969): 33-56. google scholar
• Kaya, Harun. “Harezm-Altın Ordu Sahası Metinlerinde Moğolca Söz Varlığı I.”, Türkoloji Dergisi 22/1 (2018): 116-129. google scholar
• Korkmaz, Zeynep. “Türkiye Türkçesinde ‘İktidar’ ve ‘İmkân’ Gösteren Yardımcı Fiiller ve Gelişmeleri.”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 7 (1959): 107-124. google scholar
• Korkmaz, Zeynep. “Eski Anadolu Türkçesindeki -van/-ven, vuz/-vüz Kişi ve Bildirme Eklerinin Anadolu Ağızlarındaki Kalıntıları.”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 12 (1965): 43-65. google scholar
• Köprülü, Mehmed Fuat. Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1980. google scholar
• Kraus, Paul. “Plotin Chez les Arabes: Remarques Sur un Nouveau Fragment de la Paraphrase Arabe des Enneades.”, Bulletin de l’institut d’Egypte 23 (1940): 163-295. google scholar
• Kuun, Comes Geza. Codex Cumanicus: Bibliothecae adTemplumDiviMarci Venetiarum. Budapestini: Editio Scient. Academiae Hung., 1880. google scholar
• Li, Yong-Song. “Kutadgu Bilig’de Gözden Kaçan İki Son Takı: körü ve sayu Üzerine.”, Türk Dilleri Araştırmaları 7 (1997): 233-260. google scholar
• Maas, Paul. Textual Criticism. Translated by Barbara Flower. Oxford: Clarendon Press, 1958. google scholar
• Menges, Karl Heinrich. “Report on the Second Excursion to Taşkent for Research in CaYataj Manuscripts.”, Central Asiatic Journal 11 (1966): 87-133. google scholar
• Mert, Abdullah. “Kutadgu Bilig nüshalarının Eskicillik Açısından Karşılaştırılması.”, Bilig 80 (2017): 179-215. google scholar
• Minorsky, Vladimir. “Some Early Documents in Persian (II).”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 1 (1943): 86-99. google scholar
• Onur Samet. “Harezm Türkçesi Fal Kitabı’nda Oğuzca Unsurlar.”, Oğuz Türkçesi Araştırmaları Dergisi 2 (2020): 1-30. google scholar
• Onur, Samet. Harezm Türkçesi Fal Kitabı (Yıldızname - Dîvname - Kur’an falı - Kura falı - Tılsımlar). Ankara: Akçağ Yayınları, 2022. google scholar
• Orsatti, Paola. “Persian Language in Arabic Script: The Formation of the Orthographic Standard and the Different Graphic Traditions of Iran in the First Centuries of the Islamic Era”, in Creating Standards: Interactions with Arabic Script in 12 Manuscript Cultures (Studies in Manuscript Cultures 16). Edited by Dmitry Bondarev, Alessandro Gori and Lameen Souag, 39-72. Berlin: De Gruyter, 2019. google scholar
• Pines, Shlomo. “The Iranian Name for Christians and the ‘God-fearers’.”, Proceedings of the Israel Academy of Sciences and Humanities 2 (1967): 143-152. google scholar
• Nüshası. İstanbul: Alâeddin Kıral Basımevi, 1942) google scholar
• Rieu Charles. Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum. London: Order of the Trustees, 1888. google scholar
• Sağol Yüksekkaya, Gülden. An Inter-linear Translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish: Introduction, Text, Glossary and Facsimile. Part 3: Facsimile of the MS Süleymaniye Library Hekimoğlu Ali Paşa no. 2, Section One 1b-300b, Sources of Oriental Languages and Literatures 36, Turkish Sources XXXIII, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations. Harvard: Harvard University Press, 1996. google scholar
• Salan, Erkan. “{-IcAk} Zarf-fiil Eki ve Varyantları Üzerine.”, Gazi Türkiyat 21 (2017): 45-73. google scholar
• Saygı, Behiye. “Nehcü’l-Ferâdîs’te Fiiller.” Master’s Thesis, Erciyes University, 2004. google scholar
• Semenov, Aleksandr Aleksandrovich. Sobranie Vostoçnıh Rukopisey Akademi Nauuk Uzbekskoy SSSR IV. Tashkent: Akademi Nauuk Uzbekskoy, 1957. google scholar
• Şenol, Hadi. “Abdulkadir İnan”, in DTFC’de Türkoloji’nin Öyküsü, 219-282. Ankara: DTFC Yayınları, 2006. google scholar
• Tekin, Talat. “Zetacism and Sigmatism in Proto-Turkic.”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 22 (1969): 51-80. google scholar
• Tekin, Talat. “Review of Al-Rabghûzî, The Stories of the Prophets: Qişaş al-Anbiyâ’, An Eastern Turkish Version, Critically edited by H. E. Boeschoten, M. Vandamme and S. Tezcan, Leiden 1995.”, Türk Dilleri Araştırmaları 5 (1995): 259-264. google scholar
• Tekin, Talat. “On Middle Turkic budun/bodun ‘null, annihilated’.”, Studia Turcologica Cracoviensia 5 (1998): 263-266. google scholar
• Tezcan, Semih. “Kutadgu Bilig Dizini Üzerine.”, Belleten 178 (1981): 23-78. google scholar
• Toparlı, Recep and Mustafa Argunşah. İslâm -Mu'înü'l-Mürîd. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018. google scholar
• Wehr, Hans. A Dictionary of Modern Written Arabic. Edited by J. Milton Cowan. New York: Spoken Language Services, 1979. google scholar
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen - Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Göttingen: Universitatsverlag Göttingen, 2021. google scholar