Abbâsîler’in Kuruluşundan IX. Yüzyılın Sonuna Kadar Rey Şehrinde Siyasi Durum

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 3, 1025 - 1037, 28.09.2020

Mustafa Aylar

https://doi.org/10.21551/jhf.786565

Öz

Eski Çağ’larda Ragha-Raga şeklinde kaydedilen günümüzdeki Tahran’ın 8 km güneydoğunda yer alan Rey şehri, Orta Asya’yı Anadolu’ya bağlayan tarihi İpek yolu üzerinde bulunmasından dolayı önemli bir jeopolitik konuma sahip olmuştur. Birçok İslâm coğrafyacısı tarafından Cibâl Eyaletinin bir şehri sayılan Rey, Hulafâ-yi Râşidîn döneminde İslâm hâkimiyetine geçmiştir. Ancak şehirdeki Arap-İslâm hâkimiyetinin yerleşmesi biraz zaman almış, şehirde zaman zaman isyanlar meydana gelmiştir. Emevî Hilafetinin kurulmasından sonra Rey, Emevî idaresine geçmiş ancak bu dönemde şehirdeki problemler daha da artmıştır. Önceki dönemlerde yaşanan problemlere rağmen Rey, Abbâsî Hilafetinin kurulmasından sonra Abbâsîlerin en önemli şehirlerinden birisi haline gelmiştir. Abbâsîler zamanında şehirde zaman zaman problemler yaşanmasına karşın IX. yüzyılın ortasına kadar Rey’de nispeten istikrarlı bir dönem yaşanmıştır. Fakat bu yüzyılın ikinci yarısından itibaren şehir, mahalli hükümdarlıkların hedefi olmuş ve çatışmaların ortasında kalmıştır.
Bu çalışmada; Abbâsî hilafetinin kuruluşundan IX. yüzyılın sonuna kadar Rey şehrinin siyasi durumu incelenmiştir. Bu bağlamda bu dönemde Rey şehrinde yaşanan siyasi gelişmeler kategorize edilerek kronolojik olarak ele alınmıştır. Çalışmada birinci elden Arapça ve Farsça kaynakların yanında konu ile ilgili ikinci kaynaklara müracaat edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Rey, Abbâsîler, IX. yüzyıl

The Political Situation in the City of Rayy from the Foundation of the Abbasids to the End of the 9th Century

Öz

The city of Rayy, which was recorded as Ragha-Raga in ancient times, is located 8 km southeast of Tehran today, and has an important geopolitical position due to its location on the historical Silk Road connecting Central Asia to Anatolia. The city of Rayy, which is considered a city of the Jibâl State by many Islamic geographers, passed under Islamic rule during the the Rashidun Caliphs period. However, it took some time for the Arab-Islamic rule to settle in the city, and riots took place from time to time in the city. After the establishment of the Umayyad Caliphate, the city passed under the Umayyad administration, but the problems in the city increased during this period. Despite the problems experienced in previous periods, the city of Rayy became one of the most important cities of the Abbasids after the establishment of the Abbasid Caliphate. Although there were occasional problems in the city during the time of the Abbasids, a relatively stable period was experienced in the city of Rayy until the middle of the
9th century. But since the second half of this century, the city has been the target of local rulers and has been caught in the middle of conflicts.
In this study; The political situation of the city of Rayy from the establishment of the Abbasid Caliphate to the end of the 9th century has been studied. In this context, the political developments in the city of Rayy during this period were categorized and handled chronologically. In the study, first hand Arabic and Persian sources as well as second sources related to the subject were consulted.

Anahtar Kelimeler

Rayy, Abbasids, 9th century

Kaynakça

• Aybek ed-Devâdarî, Ebî Bekr bin Abdullah. Kenzü’d-Dürer ve Câmiü’l-Gurer. Tahkik Dorotia Krafolski. C. V. Kahire, 1391.
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-Büldân. Beyrut: Dâr ve Mektebü’l-Hilâl, 1988; Türkçe trc. Fütûhu’l-Büldân (Ülkelerin Fetihleri). Çeviren Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Bozkurt, Nahide. “Hâdî-İlelhak”. DİA, XV, (1997), 16–17.
• ------———. “Nasr b. Seyyâr”. DİA, XXXII, (2006), 415–16.
• Ca’feriyân, Resûl. Tarih-i Gostereş-i Teşeyyu der Rey. Tahran: Âsitân-i Mukaddes-i Hazret-i Abdülazîm, 1371.
• Darmesteter, James. The Zend-Avesta, Vendidad. Oxford: Clarendon Press, 1880.
• Diakonoff, İgor M. Tarih-i Mâd. Çeviren Kerîm Keşâverz. Tahran: Bongâh-i Tercüme ve Neşr-i Kitâb, 1345.
• Ebû’l-Fidâ, el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Alî. el-Muhtasar fi Ahbârü’l-Beşer. C. II. Kahire, 1325.
• Dineverî, Ebû Hanîfe. el-Ahbâru’t-Tıvâl. Tahkîk Abdülmün’im Âmir. Kahire: Dâru İhyâ-i el-Kütübü’l-Arabî, 1960.
• Ferşçiyan, Rıza. Pîşgâmân-i Teşeyyu der İran. Kum: İntişârât-ı Zâir, 1384.
• Gerdîzî, Ebî Said Abdülhayy b. el-Dahhâk b. Mahmûd. Zeynü’l-Ahbâr. Tashih Abdülhayy Habîbî. Tahran: Donyâ-yi Ketâb, 1363.
• Halife b. Hayyât. Tarihu Halife b. Hayyât. Tahkik Ekrem Ziyâ El-Ömerî. Riyad: Dâru Tîbe, 1985.
• Hamdullah Müstevfî. Nüzhetu’l-Kulûb. Nşr. Guy Le Strange. London-Leiden, 1915.
• Hamdullah Müstevfî Kazvînî. Tarih-i Güzîde. Tashih Abdulhüseyin Nevâî. 3. baskı. Tahran: Emîr Kebîr, 1364.
• İ’timâdü’s-Saltana, Muhammed Hasan Hân. Tarih-i Muntazam-i Nâsırî. C. I. Tahran: Donyâ-yi Ketâb, 1367.
• İbn Fakîh, Ahmed b. Muhammed. Kitâbü’l-Büldân. Tahkik Yusuf El-Hâdî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1416.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Tarihu İbn Haldûn (el-İber). Tahkik Halil Şehâde ve Süheyl Zekkâr. C. III. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1421.
• İbn Hurdâzbih, Ebû’l-Kasım Ubeydullah bin Abdullah. el-Mesâlikü’l-Memâlik. Çeviren Murat Ağarı. İstanbul, 2008.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâil bin Şihâbüddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihaye (Büyük İslam Tarihi). Çeviren Mehmet Keskin. C. X, XI. İstanbul: Çağrı Yay., 1994.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed. Tecâribü’l-Ümem. Tahkik Ebû’l-Kâsım İmâmî. C. III, IV. Tahran: Suroş, 1379.
• İbn Tağrîbirdî, Cemâleddîn Ebû’l-Mehâsin. en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûk-i Mısr ve’l-Kâhire. C. I, II. Mısır: Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâdü’l-Kavmî, y.y.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâleddîn Ebû’l-Ferec Abdurrahmen b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem ve’l-Mülûk. Tahkik Muhammed Abdülkadir Atâ ve Mustafa Abdülkadir Atâ. C. VIII, IX. Beyrut: Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1412.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-Tarih. Çeviren C. III, VII. Ahmet Ağırakça; C. IV. M. Beşir Eryarsoy; C. V. Yunus Apaydın; C. VI. Abdullah Köşe. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İbnü’l-Verdî, Zeyneddîn Ömer b. Muzaffer b. Ebî’l-Fevâris. Tarihu İbnü’l-Verdî. C. I. Beyrut: Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 1417.
• İsfahânî, Hamza b. Hasan. Tarih-i Peyâmberân ve Şâhân. Çeviren Cafer Şiâr. Tahran: İntişârât-ı Bonyâd-ı Ferheng-i İran, 1346.
• Kerîmân, Hüseyin. Rey-i Bâstân. C. I. Tahran: Silsile-i İntişârât-i Encümen-i Âsâr-i Millî, 1345; C. II. Tahran: Silsile-i İntişârât-i Encümen-i Âsâr-i Millî, 1349.
• Kudâme b. Ca’fer, Kudâme b. Ziyâd el-Kâtib el-Bağdâdî. Kitâbü’l-Harâc ve Sınâ’ati’l-Kitâbe. Tahkik Muhammed Hüseyin Zebîdî. Bağdad: Dârü’l-Reşîdü’n-Neşr, 1981.
• Kurt, Hasan. “Tâhir b. Hüseyin”. DİA, XXXIX, (2010), 399–400.
• ——---------—. “Tâhirîler”. DİA, XXXIX, (2010), 403–4.
• Mahmûdpûr, Muhammed, ve Muhammed Hüseyin Muhammedî. “Rey”. Dâneşnâme-i Cihân-i İslâm, C. XXI. Tahran, 1395.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-Tekâsîm fî Marifetü’l-Ekâlîm. Leiden: Brill, 1906.
• Mesûdî, Ebî’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin b. Ali. Mürûcü’z-Zeheb ve Meâ’dini’l-Cevher. Tahkîk Esed Dâğer. C. III, IV. Kum: Dârü’l-Hicre, 1409.
• Miles, George Carpenter. The Numismatic History of Rayy. C. II. American Numismatic Society, 1938. Minorsky, V. “Rey”. İA, IX, (1964), 721–24.
• Minorsky, V., ve [C. E. Bosworth]. “al-Rayy”. EI2, VIII, (1995), 471–73.
• Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas. Tashih Melikü’ş-Şuerâ Behâr, Tahran: Kelâle-i Hâver, y.y. Özaydın, Abdülkerim. “Muvaffak el-Abbâsî”. DİA, EK-2, (2016), 332–34.
• Özgüdenli, Osman G. “Rey”. DİA, XXXV, (2008), 40–41.
• Pîrniyâ, Hasan. Tarih-i İran-i Bâstân. C. III. Tahran: Donyâ-yı Ketâb, 1375.
• Rante, Rocco. Rayy: From Its Origins to the Mongol Invasion: an Archaeological and Historiographical Study. Brill, 2014.
• Şebânkârâi, Muhammed bin Ali bin Muhammed. Mecmaʻu’l-Ensab. Tashih Mir Haşim Muhaddis. C. I. Tahran, 1381.
• Semʻânî, Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. C. XIII. Haydarabâd: Meclis-i Dâiretü’l-Muarrifü’l-Osmaniyye, 1382.
• Sıbt İbnü’l Cevzî, Şemseddin Ebu’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu. Mirâtü’z-Zaman fî Tarihi’l-Âyân. Tahkik İbrahim Ez-Zeybek. C. XII, XIII, XVI. Dımaşk: Dârü’l-Risâletü’l-Âlemiyye, 1434.
• Strange, Guy Le. The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur. Cambridge, 1930.
• Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahman. Tarihü’l-Hulefâ. Tahkik Hamdî El-Demirdâş. Mekke: Mektebe-i Nizâru Mustafa Elbâz, 1425.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Tarih-i Taberî (Tarihü’l-Rusul ve’l-Mülûk). Tahkîk Muhammed Ebûlfazl İbrahim. C. VI, VII, VIII, IX, X. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1387.
• Ya’kûbî, Ahmed b. İshâk. Kitâbü’l-Büldân. Tahkik Muhammed Emin Zanâvî. Beyrut: Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 1422; Türkçe trc. Ülkeler Kitabı. Çeviren Murat Ağarı. İstanbul, 2002.
• ——----------—. Tarihü’l-Ya’kûbî. C. II. Beyrut: Dâru Sâdr, y.y.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbeddin Yakut b. Abdullah el-Rûmî. Mu’cemü’l-Büldân. C. III, IV, V. Beyrut: Dâru Sâdr, 1995. ——---------—. Müşterek-i Yâkût Hamevî. Çeviren Muhammed Pervîn Gonâbâdî. Tahran: Emîr Kebîr, 1362.
• Zehebî, Şemseddîn Muhammed bin Ahmed bin Osman. Tarihü’l-İslâm ve Vefâyat el-Meşâhîr ve’l-Âlâm. Editör Tahkik Ömer Abdusselâm Tedmürî. C. VIII, IX, XIII, XIX. Beyrut: Dâru’l-Kitabu’l-Arabî, 1413.
• Zekeriyyâ Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Asârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd. Beyrut: Dâru Sâdr, 1998.