Movement Phenomenon in Juwaynî’s Physics: An Analysis in the Context of I‘timād Theory and Tafra Criticism

Year 2023, Volume: 21 Issue: 2, 482 - 510, 31.12.2023

Veysel Eliş

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1365313

Abstract

A notion that the theologians consider as a physical explanation model while discussing the movement in accordance with their theological views on the comprehension and interpretation of the universe is i‘timād. In conclusion, this notion, which has various meanings in different contexts, has been used to express “the tendency of object in motion, potential energy, pressure or resistance of an object to another object”. Within this framework, including weight-lightness, ascent-descent, impulse-pull etc., many phenomena related to the unidirectional and compulsory movement of objects have been explained. On the other hand, theologians dealt with i‘timād in the context of their own conceptions of the universe, in relation to their understanding of causality while discussing the movements of bodies in the universe and their changes-transformations, and the causality relationship between them. As a result of their discussions, they asked questions about i‘timād and tried to find answers to these questions in the perspective of their own views of the universe. Furthermore, in relation to the theory of i‘timād, Mu‘tazilite scholar Abû Ishâq Ibrâhîm al-Nazzâm (d. 231/845) discussed the theory of tafra (leaping) and put forward contrary arguments. One of those who sought answers to the questions discussed in this direction and expressed an opinion on i‘timād is the Ash’arî theologian Abû al-Maâlî al-Juwaynî (d. 478/1085). He discussed i'timād in terms of the accidents of spatial generation and used i'timād as a universal explanatory theory for the phenomena of movement, space, weight and lightness, and directional phenomena such as up and down. From this point of view, he also tried to interpret i'timād with examples from natural phenomena and objects. In doing so, he synthesized i'timād within his own system and presented it as an explanatory element by considering the Ash'arite metaphysical principles through the examples he frequently gave. Thus, he put forward views on whether the movements of objects give rise to i'timād or not, and drew attention to the usage of i'timād in the Muʿtazilite and Ashʿarī schools. In this context, he tried to prove with examples whether the Muʿtazilite understanding of iʿtimād overlaps with the Ashʿarī understanding of iʿtimād. On the other hand, al-Juwaynī put forward his proofs in the context of his criticisms of the Muʿtazilites in general and al-Naẓẓām in particular. His criticisms were generally in response to the views of Muʿtazilite scholars on the phenomenon of motion in the context of iʿtimād. In fact, al-Juwaynī criticized the arguments of Abū ʿAlī al-Jubbāʾī (d. 303/916) and Abū Ḥāshim (d. 321/933) in the context of the theory of tawlīd and al-Naẓẓām in the context of the theory of tafra through their arguments. In this direction, the paper concentrates on how Juwaynî stated the examples he put while proving the theory of i‘timād in terms of movement phenomenon and what he comprehended from it. In addition, the paper discusses his criticisms against Nazzâm’s theoretical and experimental arguments he brought in the context of tafra theory while elaborating Juwaynî’s explanation of movement phenomenon.

Keywords

Kalâm, Juwaynî’s physics, İ‘timād theory, Tafra, Movement phenomenon

Cüveynî Fiziğinde Hareket Fenomeni: İ‘timâd Teorisi ve Tafra Eleştirisi Bağlamında Bir Çözümleme

Abstract

Kelâmcıların âlemi anlama ve anlamlandırma hususunda, teolojik görüşlerine uyumlu olarak hareketi tartışırken fiziksel bir açıklama modeli olarak ele aldıkları bir kavram da i‘timâddır. Farklı bağlamlarda çeşitli anlamlar yüklenen bu kavram özetle “bir şeyin içindeki hareket eğilimini, potansiyel enerjiyi, bir şeyin başka bir şeye yaptığı basıncı ya da gösterdiği direnci” ifade etmek için kullanılmıştır. Bu bağlamda ağırlık-hafiflik, yükselme-düşme, itme-çekme vb. nesnelerin, tek yönlü ve zorunlu hareketiyle ilgili pek çok fenomen izah edilmiştir. Öte yandan kelâmcılar nedensellik (illiyyet) anlayışlarıyla ilintili olarak i‘timâdı, kendi âlem tasarımları bağlamında ele almış ve cisimlerin âlemdeki hareketlerini, değişim-dönüşümlerini, aralarındaki nedensellik ilişkisini bu düzlemde tartışmışlardır. Yaptıkları tartışmalar neticesinde i‘timâd kavramıyla ilgili sorular üretmiş ve bu sorulara kendi âlem tasarımları ışığında yanıtlar vermeye çalışmışlardır. Aynı şekilde i‘timâd teorisiyle ilintili olarak Mu‘tezilî âlim Ebû İshâk İbrâhîm en-Nazzâm’ın (ö. 231/845) öne sürdüğü tafra (sıçrama) teorisini tartışmış ve karşıt argümanlar ortaya koymuşlardır. Bu doğrultuda tartışılan sorulara yanıt arayan ve i‘timâda dair görüş bildirenlerden biri de Eş’arî kelâmcı Ebü’l-Meâlî el-Cüveynî’dir (ö. 478/1085). O, i‘timâdı mekânsal oluş arazları bakımından ele almış ve i‘timâdı başta hareket olmak üzere mekân, ağırlık-hafiflik, yukarı ve aşağı gibi yön fenomenleri açısından tümel bir açıklayıcı teori olarak kullanmıştır. Buradan hareketle o, i’timâdı tabiattaki olgulardan ve nesnelerden verdiği örneklerle de yorumlamaya çalışmıştır. Bunu yaparken i‘timadı, çoğunlukla verdiği örnekler üzerinden Eş’arî metafizik prensiplerini de gözeterek kendi sistemi içerisinde sentezleyip açıklayıcı bir öğe olarak sunmuştur. Böylece nesnelerin hareketlerinin i‘timâdı doğurup-doğurmadığına yönelik görüşler ortaya koymuş, bunun yanında i‘timâdın Mu‘tezile ve Eş’ârî ekollerindeki kullanım şekillerine dikkat çekmiştir. Bu bağlamda Mu‘tezile’nin i‘timâd anlayışının Eş’arî i‘timâd anlayışıyla örtüşüp-örtüşmediğini örneklerle ispatlamaya çalışmıştır. Öte yandan Cüveynî, öne sürdüğü ispatlarını genelde Mu‘tezile özelde ise Nazzâm üzerinden yaptığı eleştiriler bağlamında ortaya koymuştur. Yaptığı eleştiriler de genellikle Mu‘tezilî âlimlerin i‘timâd bağlamında hareket fenomeni üzerinden ortaya koyduğu görüşlere cevap mahiyetinde olmuştur. Zira Cüveynî, özellikle Ebû Ali el-Cübbâî (ö. 303/916) ile oğlu Ebû Hâşim’in (ö. 321/933) ve bunun yanında Nazzâm’ın tafra kuramı bağlamında getirdiği delillere karşı onların argümanları üzerinden tevlîd teorisini Eş‘arî çizgide durarak eleştirmiştir. Bu doğrultuda makale, Cüveynî’nin i‘timâd teorisini ispat ederken verdiği örnekleri, hareket fenomeni açısından nasıl açıkladığı, ondan ne anladığı üzerine yoğunlaşmaktadır. Ayrıca onun hareket fenomenini açıklarken Nazzâm’ın tafra kuramı bağlamında getirdiği teorik ve deneysel argümanlara karşı eleştirilerini ele almaktadır.

Keywords

Kelâm, Cüveynî fiziği, İ‘timâd teorisi, Tafra, Hareket fenomeni

References

• Âmidî, Seyfeddin. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. thk. Ahmet Muhammed el-Mehdi. Kahire: Dâru’l-Kütübü’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2004.
• Bulgen, Mehmet. Klasik İslâm Düşüncesinde Atomculuk Eleştirileri. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.
• Bulgen, Mehmet. Kelâmın Nesne Kuramı: Cüveynî’de Cisim, Hareket ve Nedensellik. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2023.
• Bulgen, Mehmet. “Cevher-Araz Teorisi (Kelam Geleneği)”. Metafizik: İslâm Düşüncesinde Teoriler. haz. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Bulgen, Mehmet. “Science and Philosophy in The Classical Period of Kalām: An Analysis centered upon The Daqīq and Laṭīf Matters of Kalām”. Kader 19/3 (December 2021), 938-967.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbu’l-Hayevân. thk. Abdüsselam Harun. 7 Cilt. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1965-1966.
• Cengiz, Yunus. “Nazzâm’ın Doğa Felsefesinde İ‘timâd Hareketi: Ne’liği ve İşlevi”. Milel ve Nihal: İnanç, Kültür, ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 11/1 (2014), 143-168.
• Chase, Michael. “Damascius and al-Nazzâm on the Atomic Leap”. Mnemosyne 72.4 (2018), 1-36.
• Cürcânî, Seyyîd eş-Şerîf Ebu’l-Hasan. Şerhu’l-Mevâkıf. haz. Mahmud Ömer ed-Dimyâtî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
• Cüveynî, Ebu’l-Me’âlî İmamu’l-Harameyn. eş-Şâmil fî Usûli’d-Din. thk. Ali Sâmî en-Neşşâr vd., İskenderiye: Menşeetu’l-Mêarif, 1969.
• Cüveynî, Ebu’l-Me’âlî İmamu’l-Harameyn. Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâti’il-edille fî usûli’l-i‘tikad. thk. Muhammed Yusuf Musa - Ali Abdulmunim Abdulhamid. Mısır: Mektebetu’l-Hancî, 1369/1950.
• Cüveynî, Ebu’l-Me’âlî İmamu’l-Harameyn. ‘Akîdetu’n-Nizâmiyye fî Erkâni’l-İslâmiyye. thk. Zâhid Kevserî. Mısır: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-turas. 1992.
• Dağ, Mehmet. “Kelâm ve İslâm Felsefesinde Hareket Kuramı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/1 (1981), 221-248.
• Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Demir, Osman. Göz ve Tanrı: Kādı Abdülcebbâr’ın Rü’yetullah Teorisinde Optik. Bursa: Emin Yayınları, 2019.
• Demir, Osman. “Basit ve Bileşik: Kelâmda Cismin Tanımı ve İbn Kemâl’in Tafra Eleştirisi”. Kader 17/1 (Haziran 2019), 15-35.
• Dhanani, Alnoor. The Physical Theory of Kalām. Leiden: E.J. Brill, 1994.
• Dhanani, Alnoor. “Problems in Eleventh-Century Kalâm Physics”. Bulletin of the Royal Institute for Inter-Faith Studies 4. no. 1 (Spring/Summer 2002), 73-96.
• Dhanani, Alnoor. “V./XI. Yüzyıl Kelâm Fiziğinin Problemleri”. çev. Mehmet Bulgen. KADER Kelâm Araştırmaları Dergisi 13/2 (2015), 862-885.
• Ebû Rîde, Muhammed Abdülhâdî. Min şüyûhi’l-Mu‘tezile İbrâhim b. Seyyâr en-Nazzâm ve Ârâühü’l-Kelâmiyye’l-felsefî. Kahire: Dâru’n-Nedîm, 1989.
• Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn, İbn Manzûr. Lisânü’l-Arab. haz. Seyyid Ramazan Ahmed vd., Beyrut: Dârü-l-Me’ârif, t.y.
• Eliş, Veysel. “Ehl-i Sünnet’in Kozmoloji Anlayışının Oluşumunda Eş’arî’nin Etkisi”. Marifetname Dergisi 8/1 (Haziran 2021), 339-367.
• Erdemci, Cemalettin. Kelâm Kozmolojisine Giriş. Ankara: Araştırma Yayınları, 2007.
• Ess, Josef van. “Theology and Science: The Case of Abū Isḥāq an-Naẓẓām”. Islamic History and Civilization: Kleine Schriften by Josef van Ess. ed. Hinrich Biesterfeldt and Sebastian Günther. 2 Cilt. Leiden/Boston: Brill, 2018.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan Alî b. İsmâîl. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1990.
• Ğanimi, Said. Mi‘marû’l-Fikri’l Mu‘tezilî. Beyrut: Dâru’l-Rafidain, 2021.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-red alâ İbni’r-Râvendî el-mülhid. thk. H.S. Nyberg. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1925.
• Horovitz, Saul. Yunan Felsefesinin Kelâma Etkisi. çev. Özcan Taşcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2. Basım, 2021.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasen. Mücerredu Makālâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrût: Dâru’l-Meşrik, 1987.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. nşr. M. İbrahim Nasr - Abdurrahman Umeyre. Riyad-Cidde: Mektebetu Ukâz, 1982.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasen b. Ahmed. et-Tezkîre fî ahkâmi’l-Cevâhir ve’l-a‘râz. nşr. Sâmî Nasr Lütf - Faysal Budeyr ‘Avn. 2 Cilt. Kahire: Dâru’s-Sekāfeti li’t-tıbâ’a ve’neşr, 1975.
• İbn Sînâ, Ebû Ali. Kitâbu’l-Hudûd. Kahire: Daru’l-Arâb, 2. Basım, t.y.
• İbn Sînâ, Ebû Ali. Kitâbu’n-Necât. ed. Macit Fahri. Beyrut: Menşûrâtü Dâri’l-Âfâki’l-Cedîde, t.y.
• İbn Sînâ, Ebû Ali. Kitâbu’ş-Şifâ: İlâhiyât I-II. thk. El’eb Kenvâti - Se’id Rayîd. İran: Merkezu’l Tâhkîkât Kamputere Ulûmu’l-İslâmiye, t.y.
• Jadaane, Fehmi. Stoacılığın İslâm Düşüncesi Üzerindeki Etkisi. çev. Ece Ergin. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2020.
• Kādı Abdülcebbar, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât. el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-‘Adl. thk. Mahmûd Muhammed Kâsim. 9 Cilt. Kahire: y.y, t.y.
• Kādı Abdülcebbar, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât. el-Münye ve’l-emel. nşr. Usamuddin Muhammed Ali. (Ahmed b. Yahya el-Murtaza tarafından derlenmiştir). İskenderiye: Dâru’l-ma‘rifeti’l-câmi‘iyye, 1985.
• Kahraman, Hüseyin. Cüveynî’de İlliyet Teorisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mu’tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Kandemir, Ahmet Mekin. “The Hand Extending Beyond the Cosmos: Discussions on the Khalā’ [Void] Between the Baṣran and Baghdād Schools of Mu‘tazila”. Nazariyat 7/1 (May 2021), 1-36.
• Kandemir, Ahmet Mekin. “Debates on Causality in Islamic Kalâm and Modern Physics: A Comparison Between the Theory of Tab’ and the Soft-Deterministic Interpretations of Quantum Theory”. Bilimname XLI/1 (2020), 691-722.
• McGinnis, Jon. "Arabic and Islamic Natural Philosophy and Natural Science". The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2022 Edition). Edward N. Zalta (ed.). URL:https://plato.stanford.edu/archives/spr2022/entries/arabic-islamic-natural. (16 Temmuz 2022)
• Nisâbûrî, Ebû Reşîd Sa’id b. Muhammed. el-Mesâil fi’l-Hilâf Beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. thk. Ma’n Ziyade - Rıdvân es-Seyyid. Beyrût: Mahdu’l-İnmâi’l-‘Arabi Beyrût, 1979.
• Pines, Shlomo. Studies in Islamic Atomism. trans. Michael Schwarz. Jerusalem: The Magnes Press, 1997.
• Rassâs, Ebû Muhammed el-Hasen. el-Kâşif li’l-besâ’ir ‘an isbâti’l-cevâhir. nşr. Serkan Çetin. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-Âliye mine’l-İlmi’l-İlâhî. thk. Ahmet Hecâzi es-Sefâ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Sorabji, Richard. Time, Creation and the Continuum: Theories in Antiquity and the Early Middle Ages. London: Duckworth, 1983.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth. el-Milel ve’n-nihal. 2 Cilt. thk. Ebû Ali Mehnâ - Ali Hasan Fâ’ûr. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Wolfson, H. Austryn. The Philosophy of the Kalam. Cambridge: Harvard University Press, 1976.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Hareket”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/121-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.