Eski Uygurcada “Sanı” Kelimesiyle Kurulu Sonsuz Anlamına Gelen Abartılı İfadeler

Yıl 2018, Cilt: 6 Sayı: 2, 63 - 80, 10.12.2018

Aybüke Betül Doğan

Öz

Bu çalışmada, Eski Uygurca metinlerden yola çıkarak
sonsuz anlamına gelen ve cümleye abartı unsuru katan “sanı” ile kurulu yapılar üzerinde durulmuştur. Eski Uygurcadan
seçilen örnek kelime gruplarının söz dizimsel boyutları, gramatikal açıdan
nasıl bir görünüm sergilediği ve kullanım sıklıklarının metinlerde ne şekilde
yoğunluk arz ettiği incelenmiştir.

Araştırma alanı
olarak Eski Uygurcadan belirlediğimiz birkaç metin üzerinden konu açıklanmaya
çalışılmıştır.  Altun Yaruk, Maytrısimit, Kuanşi İm Pusar, Dasakarmapathavadanamala,
Uigarica II, Berliner Turfantexte ve bu eserler üzerinde yapılmış kimi
çalışmalar örneklem alanını oluşturmuştur. Veriler gösterilirken okuyucunun
transkribine bağlı kalınmış, bu sebeple farklı metin ve okuyucuya göre örnek
metinlerin transkribi değişiklik göstermek zorunda kalmıştır. Ancak bildiri alt
başlıklarında bir ortaklık olmasının gerektiği düşüncesinden hareketle
tarafımızca uygun görülen transkripsiyon belirtilmiştir. Buna
göre, sanı yapısıyla kurulmuş çeşitli
kelime gruplarının, bir şeyin sayılamayacak kadar çokluğuna gönderme yaptığı, sanı kelimesinin farklı biçimlerde isim
grubuna eklendiği ve benzer fonksiyonda cümlede görev aldığı gözlenmiştir. Cümle içerisinde bu yapılar, çoğunlukla ismi niteleyen
pozisyonunda yer almış, ayrıca belirteç görevi de üstlenmiştir. Kalpa - asankı - kolti - koti ile
ise sanı / sanınça şeklinde kelime gruplarıyla karşılaşılmıştır. Ayrıca abartı
ifade eden kog kıçmuk sanı, kog
parmanular sanınça,  parmanular sanınça,
ot yem sanınça, alku tınlıglarnıng sanı sakışı gibi yapılar da çeşitli
açılardan değerlendirilmiştir. "Sanı" ile kurulmuş yapıların
aynı anlamdaki başka kelime gruplarıyla birlikte kullanımı dikkat çekmiştir. Bu
durum da cümledeki abartı anlamını kuvvetlendirmiştir: “sansız tümen kolti nayut sanınça kiçig
tamuluglar” sayısız tümen
kolti nayut sayısınca ufak cehennemlikler (Tekin, 1976: s. 70), “yüz
miŋ kolti nayut sanınça kalp üdler” (Ayazlı 2012: s. 74) yüz bin koti
nayuta sayısınca kalpa dönemi (Ayazlı 2012: s. 168), “ülgüsüz sansız yüz miŋ tümän
kolti nayut sanınça tınlıglar” sayısız yüz binlerce kolti nayuta
sayısınca canlılar  (Ayazlı 2012: s. 108).

Böylece Eski
Uygurca’nın söz varlığına temas edilmiş, abartma unsuru sağlayan çeşitli
yapılar ele alınmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, “sanı”, abartma unsuru, söz dizimi, işlevsel yaklaşım, anlam bilimsel yaklaşım

Kaynakça

• Ayazlı, Ö. (2011). Mahayana Budizmine Ait Sayı ve Zamanla İlgili Bazı Terimler. Turkish Studies, 6(1) Kış: 653-659.------------ (2012).
• Altun Yaruk Sudur VI. Kitap - Karşılaştırmalı Metin Yayını. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bang, W. ve Gabain, A. V. (1930). Turkisch Turfan Texte IV.
• Barutcu, F. S. (1987). Uygurca Sadaprarudita ve Dharmodgata Bodhisattva Hikâyesi. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Great Britain: Oxford University Press.
• Çetin, E. (2012). Altun Yaruk Yedinci Kitap - Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin. Adana: Karahan Kitabevi.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları: 1047, Ankara.
• Gabain, A. V. (2007), Eski Türkçenin Grameri. Çev. Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kara, G. ve Zieme, P. (1977). Berliner Turfantexte VIII. Die Uigurischen Übersetzungen des Guruyogas “Tiefer Weg” von Sa-skya Pandita und der Manjusrınamasamgıti, Mit 90 Faksimiles auf 50 Tafeln. Berlin: Akademia Verlag.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kıdambı S. ve Kaya, K. (2013). Hindî - Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Li, Y. (2004). Türk Dillerinde Sontakılar. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Şen, S. (2015). Eski Uygur Türkçesi Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Müller, F. ve Karl, W. (1911). Uigarica II, Berlin.
• Ölmez, M. (1988). Altun Yaruk III. Kitap (5. Bölüm). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• ----------------- (1994). Hsüan-Tsang’ın Eski Uygurca Yaşamöyküsü VI. Bölüm. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Tekin, Ş. (1960). Uygurca Metinler I. Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah), Vap hua ki atlıg nom çeçeki sudur (saddharmapungdarika-sutra), Erzurum: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• ----------------- (1976). Uygurca Metinler II. Maytrısimit, Burkancıların Mehdîsi Maitreya İle Buluşma Uygurca İptidâi Bir Dram (Burkancılığın Vaibhasika Tarikatına Ait Bir Eserin Uygurcası). Ankara: Sevinç Matbaası.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• ----------------- (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1974). Berliner Turfantexte III, Das Uigurische - Das Insadi Sutra, Mit 69 Faksimiles auf 69 Tafeln. Berlin: Akademie Verlag.
• Uçar, E. (2009). Altun Yaruk Sudur, V. Kitap. Berlin Koleksiyonundaki Fragmanların Transliterasyonu ve Transkripsiyonu Açıklamalar ve Dizin. Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.