القراءات القرآنية عند أبي عبد الرحمن عبد الله بن يحيى اليزيدي في كتابه غريب القرآن وتفسيره

Year 2024, Volume: 8 Issue: 2, 392 - 420, 29.12.2024

Adel Şatla

Abstract

حظيت القراءات القرآنية باهتمام كبير من العلماء على مرّ العصور. وظهر تدوين القراءات في مراحل مبكرة من تاريخ الإسلام، سواء في مؤلفات خاصة أو داخل مؤلفات التفسير أو الحديث. وتهدف هذه الدراسة إلى بيان منهج ابن اليزيدي أبي عبد الرحمن اليزيدي (ت.237هـ- 851م) في عرض القراءات في كتابه غريب القرآن وتفسيره، ومنهجه في توجيهها. اشتهر آل اليزيدي في القراءات القرآنية بداية من أبي محمد يحيى بن المبارك (ت. 202هـ/818م) صاحب القراءة المعروفة والد أبي عبد الرحمن عبد الله صاحب الكتاب موضوع الدراسة. روى أبو عبد الرحمن عن أبيه قراءة أبي عمرو بن العلاء (ت. 145هـ/ 770م)، وتلقى العربية على يد الفراء (ت. 207هـ/ 822م)، وألَّف أبو عبد الرحمن اليزيدي كتابه “غريب القرآن وتفسيره” الذي جاء وسطًا بين المؤلفات في بابه حاويًا للغريب ولغات القرآن واختيارات ابن اليزيدي في القراءات. كما جاء مبكرًا قبل كثير من الكتب المشهورة في الغريب والقراءات. ولم يلتزم ابن اليزيدي قراءة واحدة في كتابه؛ حيث شملت القراءات التي أثبتها أو اختارها في كتابه مزيجًا من القراءات المتواترة والمشهورة والشاذة رغم أنه لم يشر إلى هذا التصنيف الذي جاء متأخرًا عن عصره. وكان ابن اليزيدي فيما يتعلق بالألفاظ الغريبة أحيانا يذكر بعض الألفاظ في غير مظانها في غير ترتيبها. وكان يعرض للقراءة في الآية في غير موضعها؛ لاعتماده في بيان الألفاظ الغريبة على تفسير القرآن بالقرآن، فيقول ومنه أو ومن ذلك كذا، ويذكر آية أخرى، ثم يعرض للقراءة التي وردت في الآية المستشْهَد بها. كما اهتم باللغات الواردة في القرآن ومنزلتها في بيان القراءات القرآنية وضبطها وتوجيهها. وصار كتاب ابن اليزيدي مرجعًا استفاد منه المؤلفون في التفسير والغريب والقراءات مثل مكي بن أبي طالب (ت. 437هـ/ 1045م) وابن الجوزي (ت. 597هـ/ 1201م) وغيرهما. اتبعت الدراسة المنهج الاستقصائي لحصر الألفاظ التي أورد فيها ابن اليزيدي قراءة أو أكثر، والوصفي التاريخي لبيان أهمية كتاب ابن اليزيدي وقيمته العلمية في غريب القرآن والقراءات القرآنية، والحديث عن حياة أبي عبد الرحمن. ثم المنهج التحليلي لبيان مصادره ومنهجه في عرض القراءات وتوجيهها. وجاءت الدراسة في مقدمة شملت أهمية الدراسة ومنهجها، ومبحثين تناول الأول التعريف بابن اليزيدي وكتابه غريب القرآن وتفسيره، وعرض المبحث الثاني منهج ابن اليزيدي في عرض القراءات وتوجيهها، ثم الخاتمة ونتائج الدراسة ثم المراجع.

Keywords

ابن اليزيدي, غريب القرآن, القراءات, منهج, تحليل

Ebû Abdurrahmân Abdullâh b. Yahyâ el-Yezîdî’nin Garîbu’l-Kur’ân ve Tefsîruhû Adlı Kitabında Kur'an Kırâatleri

Abstract

Kur'an kırâatleri çağlar boyunca alimler tarafından büyük ilgi görmüştür. Kur'an kırâatlerinin kaydedilmesi, ister özel eserlerde, ister tefsir veya hadis eserlerinde olsun, İslam tarihinin erken dönemlerinde başlamıştır. Bu çalışma, İbnü'l-Yezîdî Ebu Abdurrahman el- Yezîdî'yi (ö. 237 H.) tanıtmayı ve onun “Kuran’ın Garibi ve Tefsiri” adlı kitabında Kur'an kırâatlerisunma ve yönlendirme konusundaki yaklaşımını incelemeyi amaçlamaktadır. Yezîdî ailesi Kur'an kırâatlerialanında ünlüdür. Önde, çalışmaya konu olan kitabın yazarı Ebu Abdurrahman Abdullah bin Yahya'nın babası Ebu Muhammed Yahya bin El-Mübarek (ö. 202 H.) gelmektedir. Ebu Muhammed'in Kur'an kırâatlerinde özel bir rivayeti ve tercihleri vardır. Ebu Abdurrahman, babası Yahya'dan, Ebu Amr bin El-Alâ’nın(ö. 145 H.) kırâatini rivayet etmiş ve Arapça ilimleri de Farra'dan (ö. 207 H.) almıştır. İbnü'l-Yezîdî, garîbul-Kur'an'ı ve Kur'an'ın dillerini içeren, emsalleri arasında orta sıralarda yer alan “Kuran’ın Garibi ve Tefsiri” adlı kitabını yazmıştır. Kırâatlerlerdeki tercihlerini ortaya koyarak bunların anlamlarını ve aralarındaki farkları açıklamıştır. Ayrıca İbnü'l-Yezîdî kitabını Beyanu'l-Garîb ve el-Kırâatteki ünlü kitapların birçoğundan önce yazmıştır. Meşhur kırâatinsahibi babası Yahya bin El-Mübarek'ten (ö. 202 H.) kırâatalan İbnü'l-Yezîdî, kitabında tek bir kırâat’e bağlı kalmamıştır. Kitabında teyit ettiği veya seçtiği kırâatlermütevâtir, meşhur ve şâz kırâatlerininbir karışımı olduğundan, çalışmamız boyunca göreceğimiz gibi kendi zamanına göre geç gelen bu sınıflandırmaya değinmemiştir. Aynı şekilde İbnü'l-Yezîdî'nin, Garip Kur'an ve Tefsiri kitabında yer alan garip kelimelerle ilgili olarak, bazen ayet veya ayetlerde bazı kelimeleri farklı bir sırayla zikrettiğini görüyoruz. Bazen Kur’an kırâatini Kur’an’da yerinde olmayan bir ayetle sunmuştur. Çünkü garip kelimeleri açıklarken Kur'an'ı Kur'an ile tefsir etmeye dayanıyordu, dolayısıyla "ondan" veya "şundan" diyerek başka bir ayetten söz ediyor ve ayette geçen kırâatİsunuyordu. İbnü'l-Yezîdî ayrıca Kur'an'da zikredilen diller ve bunların Kur'an kırâatleriniaçıklama, tanımlama ve yönlendirmedeki durumları ile de ilgilenmiştir. Böylece İbnü'l-Yezîdî, kitabın birçok yerinde çeşitli kırâatlersunmuş, Mekki bin Ebi Talib (Ö. 437 H.), İbnü’l-Cevzî (Ö. 597 H.) ve bunlar gibi diğer yazarlartefsir, garip ve kırâatlerdeyararlandığı bir referans olmuştur. Çalışmada İbnü'l-Yezîdî'nin bir veya daha fazla kırâatlerindebahsettiği kelimeleri listelemek için tarama yöntemi, Ebu Abdul Rahman'ın hayatından bahsetmek ve kitabının önemini ve Garib’ul-Kur'an ve Kur'an kırâatlerialanındaki bilimsel değerini açıklamak için tarihi betimleyici yöntem izlenmiştir. Daha sonra “Garip Kur’an ve Tefsiri” adlı eserinde İbnü'l-Yezîdî’nin kaynaklarını ve kırâatleri sunma ve yönlendirme konusundaki yaklaşımını açıklamak için analitik yaklaşımı izlemiştir. Çalışma giriş, iki bölüm, sonuç ve kaynakçadan oluşmaktadır. Giriş bölümünde çalışmanın önemine ve metodolojisine yer verilmiştir. Birinci bölümde İbnü'l-Yezîdî'nin girişi ve Garîb'ul-Kur'an ve tefsiri adlı kitabının tanıtımına yer verilmiştir. İkinci bölümde İbnü'l-Yezîdî'nin kırâatleri sunma ve yönlendirme konusundaki yaklaşımı sunulmaktadır. Daha sonrasında ise sonuç ve kaynaklar mevcuttur.

Keywords

İbnü, Garîbü’l-Kur’ân, kıraat, Metod, Analiz

Qurān Recitations in Abū ʿAbdirraḥmān ʿAbdullāh b. Yaḥyā al-Yazīdī's Book – Ġarībü’l-Qurʾān and Tefsīruh

Abstract

Quranic recitations have attracted great attention from scholars throughout the ages. The recording of Quranic recitations, whether in special works, tafsir or hadith works, began in the early periods of Islamic history. This study aims to introduce Ibn al-Yazidi, Abu Abdurrahman al-Yazidi (d. 237 AH) and to examine his approach to presenting and guiding Quranic recitations in his book “Gharib Al-Qur’an and Tafsir”. The Yazidi family is famous in the field of Quranic recitations. At the forefront comes Abu Muhammad Yahya bin al-Mubarak (d. 202 AH), the father of Abu Abdul Rahman Abdullah bin Yahya, the author of the book under study. Abu Muhammad has a special narration and interpretations in Quranic recitations. Abu Abdul Rahman narrated the recitation of Abu Amr bin Al-Ala (d. 145 AH) from his father Yahya and acquired Arabic knowledge from Farra (d. 207 AH). Ibn al-Yazidi wrote the book “Gharib Al-Qur’an and tefsir”, which is in the middle ranks among its peers, including the gharibul-Qur'an and the languages of the Quran. He revealed his preferences in recitations and explained their meanings and the differences between them. Ibn al-Yazidi also wrote his book before many of the famous books in Bayan al-Gharib and al-Kira'at. Ibn al-Yazidi, who acquired the recitation from his Yazidi father Yahya bin al-Mubarak (d. 202 AH), the owner of the famous recitation, did not stick to a single recitation in his book. Since the readings he confirmed or selected in his book are a mixture of mutawatir, famous and shaz readings, as we will see throughout our study, he did not mention this classification, which came late for his time. Similarly, regarding the strange words in Ibn al-Yazidi's book Gharib Al-Qur’an and tefsir, we see that sometimes he mentions some words in a different order in the verse or verses. Sometimes he presented the Qur'anic recitation with a verse that is not in place in the Qur'an. Because while explaining the strange words, he relied on interpreting the Qur'an with the Qur'an, so he mentioned another verse by saying "from him" or "from that" and presented the recitation in the verse. Ibn al-Yazidi was also interested in the languages mentioned in the Qur'an and their status in explaining, defining and guiding the Qur'anic recitations. Thus, Ibn al-Yazidi presented various readings in many places of the book, and became a reference that was used by Mekki ibn Abi Talib (d. 437 AH), Ibn al-Jawzi (d. 597 AH) and other writers in tafsir, garib al-Qur'an and readings. In the study, a scanning approach was followed to list the words mentioned by Ibn al-Yazidi in one or more of his readings, and a historical descriptive approach was followed to mention the life of Abu Abdul Rahman and to explain the importance of his book and its scientific value in the field of garib al-Qur'an and Qur'an readings. Later, in his work titled "Gharib Al-Qur’an and its Tafsir", an analytical approach was followed to explain Ibn al-Yazidi's sources and his approach to presenting and directing the readings. The study consists of an introduction, two sections, a conclusion and a bibliography. The introduction section includes the importance and methodology of the study. In the first part, Ibn al-Yazidi's introduction and the introduction of his book called Gharib Al-Qur’an and its Tafsir are given. In the second part, Ibn al-Yazidi's approach to presenting and guiding the recitations is presented. Then, the conclusion and sources.

Keywords

Ibn al-Yazidi, Gharib Al-Qur’an, Qiraat, Method, Analysis

References

• Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye fî ʿilmi meʿâni’l-Ḳurʾân ve tefsîrihî ve aḥkâmihî ve cümelin min fünûni ʿulûmih. al-Shāriqah / al-Imārāt: majmūʻah Buḥūth al-Kitāb wa-al-sunnah-Kullīyat al-sharīʻah wa-al-Dirāsāt al-Islāmīyah-Jāmiʻat al-Shāriqah, 2008.
• Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî. Beyrut: Dâru Sadır, 2008.
• Ed-Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd, Câmiu’l-Beyân fi’l-Kırââti’s-sebʿ. al-Shāriqah - al-Imārāt: Jāmiʻat al-Shāriqah, 2007.
• Ed-Dâvûd, Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî, Tabakātü’l-müfessirîn. Bayrūt: Dar al-Kutub al-ʻIlmīyah, Ts.
• El-Bağdâdî, Abū Bakr Aḥmad ibn Alī ibn Thābit. Târîḫ Bağdâd, Beyrut: Dar al-Ğarb al-İslāmī, 2002.
• El-Enbârî, Abū al-Barakāt Abdur-Raḥmān ibn Muḥammad, Nüzhetü’l-elibbâʾ fī Tabakāt al-Udabā, Zerkā, 1985.
• El-Fārisī, el-Hasan b. Ahmad b. ʻAbdul-Ghaffār. el-Ḥucceh lil-Kürrāʼ es-sabʻah. Dimashk: Dar al-Mamūn lit-Turās, 1993.
• El-Kıftî, Ali b. Yûsuf, İnbâhü’r-ruvât alâ enbâhi’n-nuḥât (Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire: Dār el-Fikr al-ʻArabī, 1410.
• El-Yezīdī, Abū ʻAbd al-Rahmān ʻAbd Allāh ibn Yaḥyá ibn al-Mubārak. Gharīb al-Kurʼān ve tefsīruh. (Thk. Muḥammad Salīm al-Ḥājj). Kahire: Alam al-Kutub, 1985.
• Es-Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. Bayrūt: Dār al-Jinān ve-Dār al-Fikr, 1988.
• Et-Ṭayyār, Musāʻid b. Sulaymān b. Nāṣir. et-Tefsir el-Lughawī lil-Kurʼān al-Karīm. er-Riyāḍ: Dār Ibn el-cevzi, 1432.
• Husayn, Ibrāhīm ibn ʻAbd al-Rahīm Hāfiẓ. İlmi Gharib al-Kurʼān al-Karīm marāḥiluhu ve-manāhijuhu ve-dawābiṭuhu. Makkah al-Mukarramah: Dar Taybah al-Khadrāʼ, 1435.
• İbn Hallikan, Ebü'l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed, Vefeyatü'l-a'yan ve enbau ebnai'z-zaman. Beyrut: Dâru Sadır, 1900.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali el-Bağdâdî, Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr (Thk. abdurrazzak almahdü), bayrut, darul-kitab alarabi, 1422.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf, Taḥbîrü’t-Teysîr fî ḳırâʾâti’l-eʾimmeti’l-ʿaşere, (Thk. Aḥmad Muḥammad Mufliḥ al-Kuḍāh), Ammān-al-Urdun: Dār al-Furqān, 2000.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf, Gāyetü’n-Nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ (Thk. G. Bergstraesser), mektabet ibn teymiye, Kahire, 1351.
• İbnü'n-Nedim, Ebü'l-Ferec Muhammed b. İshak, el-Fihrist (Thk. Ayman Fuʼād), Landan: Muʼassasat al-Furqān lit-Turās al-Islāmī, 2014.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs et-Temîmî, Kitâbü’s-Sebʿa fi’l-ḳırâʾât. (Tahk: Şevkī Dayf) Kahire, Mısır: Darul-Maarif, 1400.
• Nuwayhiḍ, Ādil. Muʻjam al-mufassirīn min sadr el-İslām ve hattá el-ʻaṣr el-hādır. Muʼassasat Nuwayhiḍ el-Thaqāfīyah lit-Taʼlīf ve-el-Tarcamah ve en-Naşr, 1988.
• TDV İslâm Ansiklopedisi. “YEZÎDÎ، Abdullah b. Yahyâ”. Erişim 24 Ağustos 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/yezidi-abdullah-b-yahya
• Walīd ibn Ahmad el-Ḥusayn ez-Zubayrī ve-ākharūn. el-Mawsūʻah al-muyassarah fī tarājim aʼimmat al-tafsīr wa-al-iqrāʼ wa-al-naḥw wa-al-lughah min al-qarn al-Awwal ilá al-muʻāṣirīn. mānşıster-Barīṭāniyā: Majallat al-Ḥikmah, 2003.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kāymāz. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. Kahire: Dār al-Hadith, 2006.