Daz ve Dazlak Sözcükleri Hakkında

Yıl 2021, Cilt: 18 Sayı: 1, 327 - 350, 29.04.2021

Anıl Çelik

https://doi.org/10.33437/ksusbd.755040

Cited By: 1

Öz

Türkçede anlam genişletici ya da anlam değiştirici kimi eklerle muhtelif şekillerde teşekkül etmiş olmalarına karşın taban anlamlarına geri dönen ve “döngülü sözcükler” olarak adlandırılabilecek kimi sözcükler vardır. Bu türden sözcüklerin geçirdikleri süreç “anlamsal döngü” olarak adlandırılabilir. “daz ⇔ dazlak” eklemlenmesinde de anlamsal döngü süreci başlamıştır. “Dazlak” sözcüğü tabanı olan “daz” sözcüğüyle aynı anlamda kullanılabilmektedir ve “daz” sözcüğünün dildeki kullanımını sınırlasa da onu kullanımdan henüz tamamıyla düşürmemiştir. Dolayısıyla döngü sürecinin devam ettiği söylenebilir. Bu çalışmada söz konusu anlamsal döngü sürecinin işleyişini ve sebeplerini anlayabilmek adına “daz” ve “dazlak” sözcüklerinin etimolojilerine değinilmiş, bu sözcüklerin Türkçenin tarihî kaynaklarındaki durumlarına göz atılmış, ölçünlü Türkiye Türkçesi, Türkiye Türkçesi ağızları ve çağdaş Türk lehçelerindeki kullanımları örneklendirilmiş, elde edilen bilgilerden yola çıkılarak anlamsal döngüler ile ilgili birtakım çıkarımlarda bulunulmuştur. Araştırmanın, ilgili sözcüklere dair tartışmaları ve çözümlemeleri ortaya koyması, “+lAk” ekinin “türetme” işlevinden ayrılan “genişletme” işlevini dikkate sunması ve genişletme eklerinin “anlamsal döngülerin” ortaya çıkışındaki rolünü bu yolla örneklendirmesi açısından alana katkı vermesi hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Daz, Dazlak, Anlamsal Döngü, +lAk eki, Ekler

Kaynakça

• Ahmed Vefik Paşa (Haz. Toparlı R.) (2000), Lehçe-i Osmânî, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Arıkoğlu Ekrem (2005), Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Arıkoğlu Ekrem, Kuular Klara (2003), Tuva Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Atlı, Sagıp (2019), “Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki Atasözleri Üzerine Yapılan Bir Çalışma: Abdülahad Nûrî ve Atalar Sözü”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(3): 2243- 2279.
• Aydemir Adem (2012), “Divanü Lugati’t Türk’te Aşk ve Cinsellik Üzerine”, The Journal Of Academic Social Science Studies, Volume5 Issue 2, 15-41.
• Aydemir Adem (2012), “Kutadgu Bilig ve Divanü Lugati’t Türk’e Göre Saç-Sakal Kültürü Üzerine”, Turkish Studies –International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic-, 329-350.
• Aydemir Adem (2014), Divanü Lûgat-it-Türk’e Göre İnsanlar Arasındaki İlişkilerde Nezaket”, Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı 3/3, 14-36.
• Aydemir, Adem (2013), “Divanü Lugati’t Türk’te Problemli İki Cümle Üzerine”, Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic-, Volume 8/4 Spring 2013, 223-231.
• Aydemir, Adem (2017), “Divanü Lûgati’t-Türk’te ‘Kötü’ Anlamındaki Sözcükler Üzerine”, Route Educational And Social Science Journal, March, IV (II), 43-56.
• Banguoğlu Tahsin (1990), Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Berbercan Mehmet Turgut (2020), Kaşgar’dan Doğu Türkçesi Şiirler [Çeviri Yazı– Aktarma – Söz Varlığı – Tıpkıbasım]”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 49, 137-159.
• Beydilli Celal (2005), Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Yurt Kitap Yayınları, Ankara.
• Biray Nergis, Keskin Esra Gül (2015), Birleşik Eklerle İlgili Bir Teori Denemesi, Türk Kültürü, 2015/2, 109-134.
• Bolat Nursel (2017), “Keloğlan Kimliğinde Türk Masalları Anlatısı: Propp Yönteminde Türk Masalları”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 6, 3: 202.
• Bozkurt Fuat (2016), Kaşgarlı Mahmud Divân-ü Lugat-it-Türk, Salon Yayınları, İstanbul.
• Clauson, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford University Press, Oxford.
• Çelik Anıl (2016), “Türkiye Türkçesi Atasözü ve Deyimlerinde Toplumun Delilik Algısı”, Bartın Üniversitesi Edebiyat ve Toplum Sempozyumu 28‐30 Nisan 2016-Bildiriler Kitabı, Hermes Ofset, Ankara.
• Çelik, Anıl (2020), Türkiye Türkçesinde Anlamsal Döngü ve Döngülü Sözcük Örnekleri, Hiperyayın, İstanbul.
• Delice Hacı İbrahim (2000), “Türk Dilinde İşlevsel Ek Tasnifi Denemesi”, Türklük Bilimi Araştırmaları, 9. Sayı, 135-149.
• Delice Hacı İbrahim (2012), Sözcük Türleri, Asitan Yayınevi, Sivas.
• Dybo Anna Vd. (2003), An Etymological Dictionary Of The Altaic Languages I, II, III. Http://Starling.Rinet.Ru. (16.06.2020).
• Eckmann Janos (Haz. Tezcan S., Zülfikar H., Ata A.) (2014), Nehcü’l-Ferâdîs Cennetlerin Açık Yolu Mahmūd Bin Alî, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Efe Kürşat (2018), Eski Türkçe Döneminde Hayvan Türlerinin Adlandırılması, International Journal Of Languages’ Education And Teaching, Volume 6, Issue 4, December, 329-352.
• Ercilasun Ahmet Bican (1991), Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I-II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Ercilasun Ahmet Bican, Akkoyunlu Ziyat (2018), Kâşgarlı Mahmut Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş Metin-Çeviri Notlar-Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Eren Hasan (1986), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Büro Basımevi, Ankara.
• Ergin Muharrem (1994), Dede Korkut Kitabı I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ergun Pervin (2005), “Altay Destanlarında ve Anadolu Türk Masallarında Tastarakay-Keloğlan”, Millî Folklor Dergisi, Sayı: 68, 78-84.
• Eyuboğlu İsmet Zeki (1991), Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Sosyal Yayınlar, İstanbul.
• Giese Friedrich (1929), Die Altosmanische Chronik Des Aşıkpaşazāde, Harrassowitz, Leipzig.
• Gülensoy Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gülsevin Gürer (2004), “Türkçede Sıra Dışı Ekler ve Eklerin Tasnif Tanımlama Sorunu Üzerine”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Güvenen Ebru (2017), “Derleme Sözlüğü’nde Görülen /Ğ/ Eksenli Ses Olayları”, Akademik Hassasiyetler, Volume 4, Issue 7, 147 – 165.
• Hacıeminoğlu Necmettin (1991), Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Hacıeminoğlu Necemettin (1996), Karahanlı Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Kaman Sevda (2020), “Aylak Sözcüğü Üzerine”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), Bahar (21), 149-174.
• Karadoğan Ahmet (2004), “Türkiye Türkçesinde Birleşik Eklerle Oluşturulmuş Sözlük Ögeleri”, Türk Dili, 2004/ 634: 541–549.
• Korkmaz Zeynep (2007), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Mutlu Emirhan (2013), “Derleme Sözlüğü'nde Kuş Adları”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yozgat Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yozgat.
• Ögel Bahaeddin (1991), Türk Kültür Tarihine Giriş, Kültür Bakanlığı Yayınevi, Ankara.
• Ögel Bahaeddin (2002), Türk Mitolojisi, Cilt II, TTK Yayınları, Ankara.
• Sağol Gülden (1995), “Tarihi Şivelerde At Donları”, Türk Kültüründen At ve Çağdaş Atçılık Sempozyumu (Ed. Naskali, E. G.), Resim Matbaacılık, İstanbul.
• Şemseddin Sami (Haz. Yavuzarslan P.) (2015), Kamus-ı Türkî, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Şimşek Esma (2017), “Türk Masallarının Millî Tipi: Keloğlan”, Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 11: 41-57.
• Tergip, Ayhan (2014), Türk Atasözleri ve Deyimlerinde Kötüleme İfadeleri, Folklor/Edebiyat, 20(80), 275- 294.
• Tietze Andreas (2002), Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, Simurg Yayınları, İstanbul.
• Türk Dil Kurumu (1995), Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Vasiliev Yuriy (1995), Türkçe-Sahaca Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• İnternet Kaynakları http://www. tdk.gov.tr/index.php?option=com _gts (16.06.2020). https://www.nisanyansozluk.com/ (16.06.2020).