Nüzulün Asırlık Serencamı: Arızîlikten Daimiliğe, Aynîlikten Nakdiliğe (17. Yüzyılda Malatya Sancağı Özelinde)

Yıl 2021, Cilt: 18 Sayı: 3, 1797 - 1834, 31.12.2021

Hasan Arslan

https://doi.org/10.33437/ksusbd.947504

Öz

Malatya, kesin olarak Yavuz Sultan Selim tarafından gönderilen Hadım Sinan Paşa eliyle 28 Temmuz 1516 tarihinde Osmanlı Devleti’ne ilhak edildi. Kısa süreli olarak Arap ve Rum/Rum-ı Hadis eyaletlerine bağlı bir sancak olarak teşkilatlandırılmışsa da 16. yüzyılın ikinci yarısından 19. yüzyıla kadar Dulkadir/Maraş eyaletine bağlı bir sancak olarak idare edilmiştir. Araştırılan devrede Malatya sancağı vergi çevresi olarak Malatya, Kâhta, Şure, Taşabad, Behisni, Gerger ve Hısn-ı Mansur-Samsad-Bezeki kazalarından oluşuyordu ve Maraş eyaletine dâhildi.
Nüzul vergisi, Osmanlı hükümetinin külliyetli seferler esnasında askerin zahire ve mühimmatını karşılamak için ihdas ve istimal ettiği bir usuldü. Osmanlı vergi tasnifinde Avarız-ı Divaniye veya tekâlif-i örfiye grubuna dâhildi. En az 16. yüzyılın başlarından itibaren olağanüstü hallerde savaş masraflarına karşılık ayni biçimde arpa ve un/buğday üzerinden alınırdı. Daha sonra malî, askerî ve ekonomik zaruretlerden dolayı hem süreklilik kazanmış, hem de nakdileşmiştir.
Bu tetkikte kaynak olarak, T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı bünyesindeki Osmanlı Arşivi’nin çeşitli fonlarında kayıtlı onlarca İcmal Avarız ve Mevkufat Defteri başta olarak çok sayıda arşiv belgesi kullanılmıştır. Kaynakların elverdiği ölçüde Malatya kazalarında nüzulün tarh-teslim süreçlerinin işleyişi, tahakkukundaki muvaffakiyet ve bu devredeki serencamı yani değişimi/dönüşümü izlenmiştir. Ayrıca vergi mükelleflerinin bu süreçteki keyfiyeti ve ortaya çıkan taşra-merkez ilişkileri irdelenmiştir. Bu araştırmamız, dönemin ve bölgenin mali/iktisadi ve içtimai hatta idari vaziyetini biraz daha aydınlatmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nüzul, Bedel-i nüzul, Osmanlı Devleti, Malatya Sancağı, Avarız-ı Divaniye, avarızhane/nüzulhane

Kaynakça

• KAYNAKÇA Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Ali Emiri (A.E.): Sultan II. Mustafa (AE..SMST.II.) Nu: 59-6181, 112-12183, 118-12927, 24-2355, .
• Ali Emiri (A.E.): Sultan IV. Murad (AE.SMMD.IV.) Nu: 6-576, 90-10642,
• Ali Emiri (A.E.): Sultan İbrahim (AE.SİBR) Nu: 1-42.
• Bâb-ı Âsafi Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d.), Nu. 3, 32, 44, 53, 59.
• Bab-ı Defteri Mevkufat Defterleri (D..MKF.d.) Nu: 27423, 27445, 27467, 27468, 27520, 27564, 27600, 27613, 27635, 27652, 27665, 27700, 27708, 27714, 27776, 27782, 27827, 27842, 27853.
• Bab-ı Defteri Mevkufat Kalemi (D.MKF): Nu. 501-151; 15-56.
• Cevdet Tasnifi (C): Maliye (C..ML.) Nu. 15521.
• İbnülemin (İE.) Tasnifi Maliye (İE.ML..) Nu. 8-655; 66-6153. Kamil Kepeci Tasnifi (KK.d.) Nu. 1636, 2553, 2576, 2613, 2618, 2621, 2623, 2624, 2627, 2635, 2651, 2657, 2659, 2662, 2665, 2668, 2688, 2728, 2757, 2766, 2762, 2775. Maliyeden Müdevver Defterleri (MAD.d.) Nu. 457, 2412, 2790, 2989, 3028, 3048, 3067, 3091, 3157, 3167, 3198,3260, 3265, 3354, 3471, 3748, 3807, 3809, 3820, 3829, 3836, 3838, 3853, 3855, 3856, 3857, 3862, 3888, 4347, 6633, 6634, 7104, 9480, 16009.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS.MA.d.) Nu: 10642.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e.) Nu: 551/94.
• Ayntab Şer’iyye Sicili (AŞS), Nu: 15, 18, 121, 170A.
• Malatya Şer’iyye Sicili (MŞS), Nu. 1, 2.
• 1530 Tarihli Malatya, Behisni, Gerger, Kâhta, Hısn-ı Mansur-ı Mansur, Divriği ve Darende Kazaları Vakıf ve Mülk Defteri. (2007). (Yay. Haz. Gülsoy, E. & Taştemir, M.), Türk Tarih Kurumu Yay.
• Arslan, H. (2014). 17. Yüzyılda Maraş Sancağı (Siyasi, İdari, İktisadi ve İçtimai Tarihi). Dulkadiroğlu Belediyesi Yay.
• Barkan, Ö.L. (1993). “Avarız”, İslam Ansiklopedisi içinde (cilt 2, ss. 13-19). Milli Eğitim Yay.
• Cezar, M. (1965). Osmanlı Tarihinde Levendler. İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Yay.
• Çakar, E. (2006). 17. Yüzyılda Haleb Eyaleti ve Türkmenleri, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yay.
• Çelikdemir, M. (2001). Osmanlı Döneminde Aşiretlerin Rakka’ya İskânı (1690-1840). [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Fırat Üniversitesi.
• Darling, L.T. (1996). Revenue-Raising and Legitimacy. Tax Collection and Financial Administration in the Ottoman Empire, 1560–1660. Brill.
• Demirci, S. & Arslan, H. (2012). Osmanlı Türkiyesi’nde Eşkıya, Devlet ve Siyaset Maraş Eyâleti Örneği (1590-1750). Yalın Yay.
• Emecen, M.F. (1989). XVI. Asırda Manisa Kazası. Türk Tarih Kurumu Yay.
• Genç, M. (2003). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yay.
• Güçer, L. (1964). XVI-XVII Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler. İstanbul Üniversitesi Yay.
• Halaçoğlu, Y. (1991). XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi. Türk Tarih Kurumu Yay.
• Hinz, W. (1990) İslam’da Ölçü Sistemleri, (Çev. Sevim Acar). Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yay.
• İnalcık, H. (1980). Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700. Archivum Ottomanicum, 6, 283-337.
• İnalcık, H. (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi-I 1300-1600. H. Berktay (Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• İnbaşı, M. (2004). Ukrayna’da Osmanlılar Kamaniçe Seferi ve Organizasyonu. Yeditepe yay.
• İpşirli, M. (1991). Avarız Vakfı. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde (1. Baskı. Cilt 4, ss. 109). Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• İşbilir, Ö.(1996). XVII. Yüzyıl Başlarında Şark Seferlerinin İâşe, İkmâl ve Lojistik Meseleleri. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• İşbilir, Ö. (2002). Osmanlı Ordularının İâşe ve İkmâli: I. Ahmet Devri İran Seferleri Örneği, içinde G. Eren (Edit.), Türkler, X, (ss. 151-163). Yeni Türkiye Yay.
• İşbilir, Ö. (2007). Nüzul. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde (1. Baskı. Cilt 33, s. 311-312). Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Karagöz, M. (2003). XVII. ve XVIII. Asırlarda Malatya Kazası (1650-1750). Karizma Yay.
• Koçak, Z. (2010). Ayntâb Şehri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1600–1650). [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Küçük, L. (2007). Osmanlı Vergi Hukukunda Avarız Kavramı ve Avarızın İdaredeki Rolü. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Mc Gowan, B. (1981a). Osmanlı Avarız -Nüzül Teşekkülü 1600-1830. İçinde VII. Türk Tarih Kongresi (Ankara 11-15 Ekim 1976) Kongreye Sunulan Bildiriler, II, (ss. 1327-1331). Türk Tarih Kurumu Yay.
• Mc Gowan, B. (1981b). Economic Life in Ottoman Europe: Taxation, Trade and Struggle for Land, 1600-1800. Cambridge.
• Orhonlu, C. (1963). Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretleri İskân Teşebbüsü (1691-1696). İstanbul Üniversitesi Yay.
• Orhonlu, C. (1987). Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskânı. Eren Yay.
• Özel, O. (2000). Avârız ve Cizye Defterleri. İçinde Ş. Pamuk (Edit.), Osmanlı’da Bilgi ve İstatistik, (ss. 35-50). Devlet İstatistik Enstitüsü Yay.
• Özkan, S.H. (2006). Amcazâde Hüseyin Paşa’nın Hayatı ve Faaliyetleri (1644-1702). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Pakalın, M.Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III. Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
• Pamuk, Ş. (1999). Osmanlı İmparatorluğunda Paranın Tarihi. Tarih Vakfı Yurt Yay.
• Polat, S. (2015). IV. Murat’ın Revan Seferi Organizasyonu ve Stratejisi. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yay.
• Polat, S. (2018). Osmanlı Devleti’nde Nüzul Vergisinin Teşkili ve Gelişimi: XVI-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Ekonomisini Nüzul Vergisi Üzerinden Değerlendirmek. Belleten, LXXXII (295), 829-862. doi:10.37879/ belleten.2018.829
• Sahillioğlu, H. (2004). Avarız. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde (1. Baskı. Cilt 4, ss. 108-109). Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Selçuk, H. (2008). Osmanlı Devletinde Merkez-Taşra İlişkisi Bağlamında Avarız, Nüzul ve Sürsat Vergileri (Şer’iyye Sicillerine Göre XVII. Yüzyılda Kayseri Sancağı). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (24), 159-202.
• Sevinç, T. (2010). 1695 Sakız Seferi’nde Organizasyon ve Lojistik. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2010 (21), 59-79.
• Tatar, Ö. (2005). XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Çukurova’da Aşiretlerin Eşkıyalık Olayları ve Aşiret İskânı (1691-1750).[Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Fırat Üniversitesi.
• Türkmen, M.N. (2002). Kamaniçe Seferinin Lojistik Hazırlıkları. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Uluçay, M.Ç. (1944). XVII. Asırda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri. C. H. P. Manisa Halkevi Yay.