Yakub Beg Döneminde Doğu Türkistan Şehirlerini Ziyaret Eden Avrupalı Temsilciler (1865- 1878)

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 3, 1458 - 1472, 31.12.2024

Aysel Erdoğan

Öz

XIX. yüzyıl emperyalist politikaların dünya genelinde oldukça etkili olduğu bir dönem olup ticaret bu politikaların önemli bir kolunu oluşturmaktadır. İngiltere, dönemin sanayi ve endüstriyel gelişme bakımından önde gelen ülkelerinden biri olarak önemli sömürgelerinden biri olan Hindistan’daki gücünü korumaya çalışırken bu gücü aynı zamanda Türkistan ile olan ticari ilişkilerini geliştirme noktasında avantaj olarak kullanmıştır. Nitekim bu doğrultuda çok sayıda İngiliz ve Hintli araştırmacı Doğu ve Batı Türkistan şehirlerinin ticari ve ekonomik potansiyelini incelemiş, aynı zamanda bu bölgelerin siyasi ve sosyal durumunu hakkında da bilgi edinmiştir. Doğu Türkistan’da son bağımsız Türk hâkimiyetini kuran Yakub Beg dönemi Rusya için buradaki ticari ve siyasi varlığını sıkıntıya sokan bir dönem olmuştur. Uzun süredir Doğu Türkistan pazarlarında etkin bir şekilde ticaret yapan Rus tüccarların ülkeye girişi ve mallarının satışı konusunda kısıtlamalar getiren Yakub Beg’in bu konuda İngiltere ile daha yakın ticari ve siyasi münasebetler kurduğu ve İngiltere’nin askeri desteğini almak istediği görülmüştür. Yakup Beg’in bu tutumu Kaşgar hâkimiyeti dönemini kapsayan 1865- 78 arasında Kaşgar başta olmak üzere Doğu Türkistan şehirlerinin çok sayıda İngiliz ve Hintli temsilci tarafından ziyaret edilmesini sağlamıştır. Çalışmada Yakub Beg döneminde ticari ve siyasi amaçlarla Doğu Türkistan şehirlerini ziyaret eden ağırlıklı olarak İngiliz, Hintli ve daha sınırlı olmakla birlikte yine bu dönemde bölgeyi ziyaret eden Rus araştırmacılar ve onların çalışmaları ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

doğu türkistan, yakub beg, ingiltere, rusya

Kaynakça

• Alptekin, E. (2011), Çin’in Doğu Türkistan Siyaseti. Istanbul Journal of Sociological Studies (22), 143-158.
• Bechard, J. (2002), A Muslim He Became A Christian, The Story of John Avetaranian (Born Muhammed Shükri Efendi), 1861- 1919, An Autobiography, England.
• Bellew, H.W. (1875a), The History of Kashgharia. Kalkuta: Foreign Department Press.
• Bellew, H.W.- H.W. (1875). Kashmir and Kashgar A Narrative of the Journey of the Embassy to Kashgar in 1873-1874”, LONDON: TRUBNER & CO., LUDGATE HILL.
• Bilkan, A, F. (2003). Kaşgar Devleti ve Atalıg Gazî Hakkında İki Yazma Eser, Bilig, 27, 107-115.
• Boulger, D.C. (1878). The Life of Yakoob Beg, Athalık Ghazi, and Badaulet Ameer of Kashgar, Wm.H. Allen & Co. British Documents on Foreign Affairs (BDFA): Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print, (1985). From the Mid- Nineteenth Century to the First World War, The Near and Middle East, 1856-1914, Ed. David Gillard, V. 12, Britain, Russia and Central Asia 1879- 1907, University Publication of America.
• Davies, R.H. (1864). Report on Trade and Resources of the Countries on the North Western Boundary of British India, (15 February 1862), The House of Commons, “ A Copy of Mr. Davies’s Report on the Trade of Central Asia).
• Demirağ, Y. (2014). “1755-1949 Yılları Arasında Doğu Türkistan”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 3, 229-245.
• Doğan, S. (2019). Kaşgar Hanı Yakub Bey Ve Kaşgar (1863-1877), [Yüksek lisans tezi], İstanbul Üniversitesi.
• Doğan, S. (2020). Doğu Türkistan’da Son Osmanlı Hanı Yakub Bey ve Kaşgar Hanlığı, Ötüken Neşriyat.
• Ewart, W. (1858). Settlement in India, and Trade with Central Asia, Speech of W. Ewart , Esq., M.P., House of Commons. March 23, James Ridgway, Piccadily: London.
• Forsyth, T. Douglas (1869). On the Transit of Tea from North-West India to Eastern Turkestan, Proceedings of the Royal Geographical Society of London, 13 (3), 198-204.
• Forsyth, T. Douglas (1875). Report of a Mission to Yarkund in 1873, Under Command of Sir T. D. Forsyth: With Historical and Geographical Information Regarding the Possessions of the Ameer of Yarkund, Etc. [By H. W. Bellew, E. F. Chapman, H. Trotter and Others. With Photographic Illustrations.] printed at the Foreign Department press, Calcutta.
• Fromkin, D. (1980). The Great Game in Asia, Foreign Affairs , 58 (4), 936-951.
• Gencal, B. (2016). Nikolay Lvoviç Zeland Ve Kaşgariya İ Perevalı Tiyanşanya (Doğu Türkistan Ve Tiyan-Şan Dağları Geçitleri) Adlı Eserinde Doğu Türkistan, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2016, 5 (3), 363- 378.
• Gömeç, S. (2011). Uygur Türkleri Tarihi, Berikan Yayınevi.
• Hayit, B. (2004). Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Hayward, G. W. (1869). Journey from Leh to Yarkand and Kashgar, and Exploration of the Sources of the Yarkand River. Proceedings of the Royal Geographical Society of London, 14(1).
• Hekimoğlu, Vecihi S, F. (2023). Gulzada Charginova, “Osmanlı Devleti ile Yedişehir Devleti (Kaşgar Emirliği) Arasında İlişkiler”, History Studies, 15/3, 481-495.
• Hitchins, K. (2002). “Kaşgar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 25. Cilt, Ankara, 7- 9.
• Karpat, K. (1991). “Yakub Bey's Relations with the Ottoman Sultans: A Reinterpretation”, Cahiers du Monde russe et soviétique , En asie centrale soviétique: Ethnies, nations, états, 32 (1), 17-32.
• Kiernan, V, G. (1955). “Kashghar and the Politics of Central Asia, 1868-1878”, The Cambridge Historical Journal, 11 (3), 317-342.
• Kolesnikov, A. (2010). Rus Seyyahların Gözüyle Kaşgar, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısı-XX. Yüzyılın Başı, Çev. Rakhat Abdieva, Haz. İlyas Kamalov, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kurban, İ. (1995). Doğu Türkistan İçin Savaş, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kuropatkin, A. N. (1882). Kashgaria: (Eastern or Chinese Turkistan) Historical and Geographical Sketch of the Country; Its Military Strength, Industries, and Trade. Translated by Walter B. Gowan, Calcutta: Thacker, Spink and Co.
• Long, J. (1877). The Eastern Question in its Anglo-Indian Aspect, The Eastern question in its AngloIndian aspect. A paper read before the East India Association, on Wednesday May 16, 1877 London: Bast Indıa Assocıatıon, 20, Great George Street, Westmınster, S.W.
• Lung, C.C. (1967). Çin ve Batı Kaynaklarına Göre 1828 İsyanlarından Yakup Bey’e Kadar Doğu Türkistan, T’ai-Pei.
• Marshall, A. (2006). The Russian General Staff and Asia, 1800–1917, Routledge Taylor Francis Group.
• Mir İzzet Ullah. (1843). “Travels Beyond the Himeleya”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 1843, Cambridge University Press Vol. 7, No. 2, 283-342.
• Montgomerie, T, G. (1871). Report of the Mirza's Exploration of the Route from Caubul to Kashgar, The Journal of the Royal Geographical Society of London, 41, 132. -193.
• Nazaroff, P. S. (1935). Moved On! From Kashgar To Kashmir, London George Allen &Unwın Ltd Museum Street. Özer, M. (2021). Türkistan’da İngilizlerin Asyalı Kâşif Casusları: “Punditler”, VAKANÜVİS- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi/ International Journal of Historical Researches, Yıl/Vol. 6, Sayı/No. 1, Bahar/Spring 2021 Rawlinson, H. C. (1866-67). On the Recent Journey of Mr. W. H. Johnson from Leh, in Ladakh, to Ilchi in Chinese Turkistan, Proceedings of the Royal Geographical Society of London , 1866 - 1867, 11 (1), 6-15.
• Saray, M. (2003). The Russian British, Chinese and Ottoman Rivalry in Turkestan, Türk Tarih Kurumu. Schuyler, E. (1877). Turkistan; Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara, and Khuldja, Vol. II. New York: Scrıbner, Armstrong&Co. Shaw, R, B. (1870). A Visit to Yarkand and Kashgar, Proceedings of the Royal Geographical Society of London, 14 (2), 124-137. Shaw, R. (1871), Visits To High Tartary, Yârkand, And Kâshgar (Formerly Chinese Tartary), And Return Journey Over The Karakoram Pass, John Murray.
• Sykes, Ella and Sykes, Sir Percy, (1920). Through the Deserts and Oases of Central Asia (pp 3 – 231) written by Ella, the rest by Sir Percy, London. Taşağıl, A. (1998). Hoten, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 18. Cilt, İstanbul, 251- 253.
• Taşağıl, A. (2002). Kulca, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 26. Cilt, Ankara, 354-355.
• Thornton, E. (1994). A Gazetter of the Countries Adjacent to India on the North West Including Sınde, Afghanistan, Beloochistan, The Punjab and the Neughbouring States, Vol I, New Delhi Madras.
• Togan, Z.V. (1981). Bugünkü Türk İli Türkistan ve Yakın Tarihi, C.I. Batı ve Kuzey Türkistan, Enderun Kitabevi.
• Trotter, H. (1875). “Narrative of Geographical Explorations”, Report of a Mission to Yarkund in 1873, Under Command of Sir T. D. Forsyth: With Historical and Geographical Information Regarding the Possessions of the Ameer of Yarkund, Etc. [By H. W. Bellew, E. F. Chapman, H. Trotter and Others. With Photographic Illustrations.] printed at the Foreign Department press, Calcutta.
• Trotter, H. (1878). On the Geographical Results of the Mission to Kashgar, Under Sir T. Douglas Forsyth, in 1873-4, Proceedings of the Royal Geographical Society of London , 22 (4).
• Trotter, Henry, R. E. (1875). Account of the Survey Operationsin connection with the Mission to Yarkand and Kashgar in 1873- 1874, Calcutta: Foreign Department Press.
• Uygur, F. (2015). Doğu Türkistan Tarihi (1864- 1884), [Doktora tezi], İstanbul Üniversitesi.
• Warikoo, K. (2020). Ladakh: India’s Gateway to Central Asia. Strategic Analysis, 44 (3), 177-192.
• Wiens, Herold J. (1969). Change in the Ethnography and Land Use of the Ili Valley and Region, Chinese Turkestan, Annals of the Association of American Geographers ,59 (4), 753-775.
• Yarkand (Forsyth's Mıssıon). "Copy Or Extracts Of Corresrondence Relating To The Mission of Mr.Douglas Forsyth to Yarkand", J. W. Kaye, India Office, 27 February 1871. (No.6, 1871.) by The House of Commons, to be Printed, February 1871.
• Yuan, T. (1961). Yakub Beg (1820-1877) and the Moslem Rebellion in Chinese Turkestan, Central Asiatic Journal, 6 (2), 134-167.
• Yücel, M, U. (2013). Yâkub Beg, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 43. Cilt, 2013, 277-278.
• Yalçınkaya, A. (2006). Sömürgecilik Pan- İslamizm Işığında Türkistan 1856’dan Günümüze, Lalezar Kitabevi.