GRAMER TERİMLERİ ESASINDA ÖZBEK TÜRKÇESİ TERİM TÜRETME YOLLARI ÜZERİNE

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 3, 458 - 470, 31.07.2019

Hülya Arslan Erol , Fatma Kurt

https://doi.org/10.20322/littera.517634

Öz

Belirli bir
alanda uzmanlar tarafından kullanılan ve özel bir anlam taşıyan kelimelere
terim denir. Terim türetme, dilin işlekliği için oldukça önemlidir. Dilin
canlılığını arttıran terimler, çeşitli yollarla türetilir ve bu türetmeler
birbirine örnek teşkil edebilir. Özbek Türkçesi, bugün en çok konuşulan Türk
lehçelerinden biridir ve ortak Türkistan Türkçesi yazı dilinin temelini
oluşturmaktadır. Günümüzde geniş bir sahada konuşulan Özbek Türkçesi, bilim
terimleri oluşturarak kendi terim terminolojisini yaratmıştır. Bu çalışma,
Özbek Türkçesindeki terimlerin oluşumunu gramer terimleri esasında inceleyerek
lehçenin terim oluşturma yöntemlerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Özbek
Türkçesi gramer terimleri incelenirken kaynaklardan 435 gramer terimi taranmıştır.
Bu terimlerden 70’e yakını Batı dillerinden alınmıştır. Çağatay Türkçesi
döneminde kullanılan Farsça ve Arapça kelimelerden ise doğrudan veya dolaylı
olarak 190’a yakın kelime terimleşmiştir. Geriye kalan 175 terim, Türkçe
kökenli kelimelerden oluşmaktadır. Gramer terimlerinin %40’ını oluşturan Türkçe
kelimelerin önemli bir kısmı günlük hayattan dile aktarılırken 20 kelime
Çağatay Türkçesi söz varlığından yani tarihî metinlerden alınarak
terimleşmiştir. Farsça ve Arapça kelimelerin önemli bir kısmı doğrudan alınma
yerine türetme, kelime birleştirme, özelleşme yoluyla  terimleşmiştir. Bu nedenle Özbek Türkçesinin
terim türetme yollarının tespiti için Türkçe türetmelerin tamamına  bu çalışmada yer verilmiştir. İncelenen
Terimlerden 50’si  yapım ekleri ile
türetilmiştir. İncelediğimiz 435 terimin 112’si tek kelimeden oluşmaktadır.
Geriye kalan 323 terimin 119’u isim tamlaması; 145’i sıfat tamlaması; 6’sı isim-fiil
grubu; 3’ü edat grubu oluşturmaktadır.  

Anahtar Kelimeler

Özbek Türkçesi, Çağatay Türkçesi, türetme, gramer, terim

Kaynakça

• Akalın, Şükrü H. (2003). Türkçenin Teknik Terim Zenginliği. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi. C.LXXXVI. S. 624. s. 767-778.Avcı, Yusuf (2006). “Fıtrat’ın Hayatı ve İlk Devir Özbekçedeki Dil Bilgisi Terimlerinin Günümüz Özbek ve Türkiye Türkçesindekilerle Karşılaştırılması”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. S. 22. TDK. AnkaraBanguoğlu, Tahsin (1990). Türkçenin Grameri. TDK. AnkaraDeligönül, Mehmet (1982). “Türkçede Terim Üzerine”. Türk Dili Dergisi. Cilt: XLV. Sayı: 367. TDK. AnkaraDilaçar, Agop (1957). “Terim Nedir?” Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi. Ocak. C. VI. S. 64. s. 207-210Ercilasun, Ahmet B. (Editör). Türk Lehçeleri Grameri. Akçağ Yay. Ankara 2007. 1340 s.Ergin, Muharrem (2012). Türk Dil Bilgisi. Bayrak yay.. İstanbulKaraağaç, Günay (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. TDK Yay.. Ankara.Karaağaç, Günay (2013). Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ Yay.. Ankara.Karaman, B. İlkay (2009). “Terim Oluşturma Yöntemleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. C. II. s. 45-59.Özbek Tilining İzåhli Luġati -2 Cilt-. (1981). (Redaktör: Z. M. Maġrufåva). Özbekistån Fanlar Akademiyası. Moskova Rus Tili Neşriyatı.Şahin, Hatice (2006). “Terimlerin Genel Dile Yansımasına Dair Bazı Gözlemler”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. No: 20. s. 123-129.Ünlü, Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi. Konya.Üşenmez, Emek. vd. (2016). Özbekçe-Türkçe Sözlük. Türk Dünyası Vakfı. İstanbul.Wurm, Stefan (1989) “Özbekçe”(Çev: M. Akalın). Türk Dünyası Araştırmaları. Ekim 89. S. 62. İstanbul 139-186.Zülfikar, Hamza (2011) “Terim Sözlükleriyle İlgili Düzenleme ve Belirtisiz Ad Tamlaması Yapısındaki Terimlerde İyelik Ekinin Yitimi”. Türk Dili Dergisi. s. 712. syf. 330-337